Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 57

[p. 75]

Leven van Jezus, handschrift S, editie Bergsma pag. 4 reg. 30, ‘beidende’

Zoowel in de L- als in de S-redactie van het Leven van Jezus is de functie van het nieuwnl. werkwoord ‘bidden’ verdeeld over twee morphologische varianten:

1)	het sterke bidden, overeenkomende naar vorm en functie met hgd. bitten (bat gebeten).
2)	het zwakke beden, overeenkomende naar vorm en functie met hgd. beten (betete gebetet).

In de volgende beschouwing is slechts sprake van het tweede werkwoord, het zwakke ‘beden’.

In de L-redactie ed. Bergsma pag. 5 regel 29 staat: ende dat vole buten stont ende bedde (spreek: beedde); vertaald in nieuwnl. dus: en het volk stond buiten te bidden. De S-tekst heeft op de overeenkomstige plaats: ende alle die menichte des volx was buten beidende 4.30.

De opvatting van dit ‘beidende’ als ‘wachtende’ zal men geneigd zijn te willen logenstraffen door de volgende controle's:

I	de vergelijking met L en het te-rade-gaan bij de bijbelexegese, die beide ‘bidden’ opleveren.
II	de overweging dat in het west-Vlaamsch de door rekking in open silbe ontstane ē heel dikwijls optreedt in ei-spelling; en van den anderen kant de aan germ. ai beantwoordende klank (die we in ‘beiden’ = wachten hebben) dáár juist meestal verschijnt als e(e).

Dus twee sterke argumenten dat de interpretatie ‘wachtende’ fout moet zijn, en na deze confrontatie zal wel niemand meer willen volhouden dat de S-redacteur met zijn ‘beidende’ bedoeld zou hebben: wachtende. Edoch!

Gaan we in S de plaatsen na waar evident ‘beiden’ of

[p. 76]

‘beden’ = wachten voorkomt, dan vinden we: beidende 6.17 en 18.15; die beidden 20.7; beiden wi 80.5 en 258.13; beidet (imper.) 240.31.

Dus vier persoonsvormen (drie praesentis en één praeteriti) en twee participia praesentis, allen met EI-spelling. Conclusie: Hoewel het waar is dat in het west-Vlaamsch de germ. ai meestal als e(e) verschijnt, ook in onzen S tekst; treedt in S o.a. in casu ‘beiden’ = ‘wachten’ steeds ei-spelling op.

Gaan we in S de plaatsen na waar evident ‘beden’ of ‘beiden’ = bidden voorkomt, dan vinden we: infinitief: beden, 4 maal, n.l. 46.24, 46.26, 46.30 en 242.11; anebeden, 7 maal, n.l. 20.14, 20.24, 30.29, 112.32, 112.34, 114.3 en 114.5. Dus alle elf infinitieven met E(E)-spelling.

part. praes.: bedende 88.1 en 242.6, beide keeren E(E)-spelling.

praesens: du anebedes 30, 28; men bede (conj.) 166.17; wi anebeden 114.1; gi bedet 46.20 en 46.26; gi anebeit 112.34; (si) beden 70.19; (si) anebeden 114.4; bedet (imper.) 242.3.

praeteritum: (hi) beidde 240.33 en 242.4; (hi) anebeidde, 4 maal, n.l. 60.17, 74.7, 110.22 en 186.21; (si) anebeid(d)en, 4 maal, n.l. 20.28, 102.13 112.31 en 264.4; éénmaal si beidden ane, 274.5.

Men ziet dat bij de persoonsvormen E(E)-spelling en EI-spelling afwisselend optreden. Het criterium is blijkbaar de syncope eener e (i.c. uit den persoons-uitgang), waardoor de silbe van open tot gesloten wordt. Men vergelijke: gi bedet met: gi anebeit.

Dit is west-Vlaamsche usance, overeenkomende met het gewone mnl. gebruik; men vergelijke mnl. hi hevet naast: hi heeft. Het west-Vlaamsch zou hier moeten hebben: hi hevet naast: hi heift, en in onzen tekst S is dat inderdaad zóó, gelijk ten overvloede moge blijken uit volgend lijstje dat we uit de eerste zes pagina's samenlazen:

pag. 2:

Zes maal lesen

[p. 77]

pag. 4:	Tweemaal lesen naast:{gi leist
pag. 4:	Tweemaal lesen naast:{gi vergeift
pag. 6:	Tweemaal spreken naast hi heift (tweemaal)
pag. 8:{	geven
pag. 8:{	die hevet
pag. 10:{	hi heift (zeven maal)
pag. 10:{	geseit (partic.)
pag. 12:{	geven	naast:{	hi heift (drie maal)
pag. 12:{	hi hevet	naast:{	geweist (partic.)

Dat de gesyncopeerde e niet noodzakelijk persoonsuitgangs-e moet zijn, zien we ook nog uit gevallen als:

eist < es - et, passim

steilne < stelen - ne (= stelen hem) pag. 262.6.

Onze S-tekst volgt - dit in tegenstelling tot L - consequent zeer bepaalde spellingsregels en één daarvan is de verdeeling tusschen ei en e(e) voor ē^1).

Krachtens deze regel worden infinitief en participium van ‘beden’ = ‘bidden’ geschreven resp. beden en bedende. (nooit met ei!) En we moesten constateeren dat het werkwoord ‘beiden’ = wachten overal in den S-tekst met ei-spelling optreedt. Door deze feiten vervallen de argumenten van hierboven sub II en blijven nog slechts staan die sub I, L-tekst en exegese. Uit deze stand van zaken nu volgt noodwendig de conclusie: beidende 4.30 is een fout! Een schrijffout? Er kan moeilijk iets vérschreven zijn; er is niets hérschreven. De psychologische voorwaarde voor het tot stand komen van schrijffouten, onoplettendheid, kan als men goed toeziet, evenmin aanwezig geweest zijn. Integendeel, de afschrijver was er maar al te goed met zijn aandacht bij, gelijk we zullen zien, en dit juist werd de oorzaak van zijn vergissing; het is een denkfout. De S-redacteur heeft met zijn ‘beidende’ niet alleen geschreven maar ook bedoeld ‘wachtende’ (en niet ‘biddende’). Tot staving daarvan kunnen we als getuige opvoeren...

1). ‘Spelling’ dient hier natuurlijk cum grano salis genomen te worden.

[p. 78]

wulfila. Want, men schrikke niet, tien eeuwen voor onzen S-Redacteur beging wulfila reeds dezelfde fout.

Slaan we den Gotischen Bijbel na op Lucas I.10 (ed. Streitberg² pag. 85), dan zien we daar tot onze verwondering ‘beidandans’ i.p.v. het te verwachten ‘bidjandans’ als vertaling van gr. προσευχόμενον. Streitberg geeft in een voetnoot als verklaring: Änderung nach V(ers) 21. In vers 21 dan staat, - nú terecht -, ‘beidandans’ als vertaling van gr. προσδοϰῶν. En vergelijkt men de verzen 10 en 21, en de situaties die ze beschrijven, dan wordt het in eens duidelijk en is Streitsbergs psychologische verklaring wel zeker de juiste. En we begrijpen hoe onze S-redacteur zooveel eeuwen later in dezelfde fout van het beter-willen-weten kon vervallen, door op zijn beurt ‘bidden’ door ‘wachten’ te vervangen. (Zie ook Streitberg l.c. pag. XLVI onder III)¹⁾.

Handschrift H schijnt dezelfde fout (wachten i.p.v. bidden) te vertoonen. Daar we de afhankelijkheid van dit hs. van S kennen, ligt overname uit S het meest voor de hand. Ook een Grieksch hs. heeft blijkens Streitberg (l.c. pag. 84) deze fout, n.l. προσδεχόμενον i.p.v. προσευχόμενον. Dat dit den Gotischen tekst beinvloed heeft is niet uitgesloten, ook al zou het waar zijn wat Streitberg (l.c. pag. 486) op grond van Sievers' intonatie-leer aanneemt, n.l. dat het bewuste got. beidandans niet oorspronkelijk kan zijn. Dat ons hs. S. onder rechtstreekschen invloed van Grieksch of Gotisch zou staan is zonder meer niet aan te nemen. Latijnsche Lucas-redacties met op I. 10 een variant ‘wachten’ schijnen niet bekend te zijn. Met dat al is het feit van dit drievoudig samentreffen tusschen

1) De jongste nasleep dezer fout vinden we in C.C. de Bruins boek, Middelned. Vertalingen van het N.T. Groningen, Batavia 1935, waar schrijver de (west)-Vlaamsche spellings-eigenaardigheden van handschrift S opsomt. Er staat pag. 163 vanaf regel 5: leist, vergeift, beidende enz. tot en met vergeifs. Klaarblijkelijk ter illustratie van de ei-spelling voor ē. Alleen reeds uit de volgorde van opsommen blijkt dat met ‘beidende’ bedoeld is de bewuste plaats 4 30. Nu wij echter aantoonden dat dit ‘beidende’ niet voor ‘bedende’ staat, maar ‘wachtende’ beteekent, spreekt het vanzelf dat dit voorbeeld hiér de plank mis slaat. Maar we leiden er uit af dat totnutoe niemand de plaats S. 4.30 juist interpreteerde.

[p. 79]

Grieksch, Gotisch en middelnl. opmerkelijk genoeg en blijft de theoretische mogelijkheid bestaan dat ons hs. S. zijn fout aan ontleening heeft te wijten. Maar dit uit te maken behoort niet tot mijn competentie¹⁾.

Nijmegen

w. dols

1) Hoe luidt Luc. I. 10 in drie andere bekende Evangelieharmonieën, met name in den ohd. z.g. Tatian, den ohd. Otfried en den os. Heliand? Beide laatstgenoemden bedienen zich i.c. van ‘omschrijving’; alleen Tatian correspondeert in zijn weergave nagenoeg woordelijk met het Latijn en is dus direct vergelijkbaar. Hij heeft echter het normale betônti (biddende), getrouw aan het Latijnsche orans (Tatian 2. 3. ed. Sievers² pag. 14). De vergelijking van Otfried en Heliand is moeilijker maar tevens interessanter.
Wat Heliand betreft, volgens Sievers (in het apparaat zijner editie pag. 11) zou het vers Luc. I. 10 zijn weergegeven door de Heliand-verzen 101-106. Ware dit zonder meer juist dan viel het verrassende feit te constateeren dat zoowel hs. Cotton. als hs. Monac. hier aan de zijde staan van ons mnl. hs. S. Want in de genoemde zes verzen is nergens uitdrukking gegeven aan het begrip ‘bidden’; wel zeer duidelijk aan dat van ‘wachten’. Men zie de verzen 101 met stôdun (stonden) en 103 met bêd (wachtte) Ons lijkt echter mogelijk dat de Helianddichter het ‘bidden’ uit Luc. I. 10 heeft verweven in de voorafgaande exclusief Heliandsche verzen 96-100, speciaal 99-100. Maar ook dàn blijft opmerkelijk dat hiertegenover het element ‘wachten’ door den dichter sterk op den voorgrond geschoven wordt.
In Otfried is Luc. I. 10 zingetrouw weergegeven door de verzen 15-16 van I. 4 (ed. Oskar Erdmann pag. 21). Het element ‘bidden’ - dat in den Heliand in het gunstigste geval slechts zwak in het licht treedt - is bovendien nog aanwezig in de onmiddellijk voorafgaande en volgende verzen. Otfried's omschrijving blijft dus orthodoxer dan die in den Heliand. Toch treft ons in het exclusief Otfriedsche vers 14 een vorm beitôta (wachtte); in zijn verband gezien echter krijgt dit ‘wachten’ een bijzondere kleur. Het volledige vers luidt:... then liut, ther ginada tharuze beitôta (het volk, dat daarbuiten genade verbeidde). Wat is ‘genade verbeiden’ anders dan een meer passieve aanduiding voor ‘bidden’? Zoo vormt Otfried in dit geval een brug tusschen Tatian en Heliand en bovendien tusschen de beteekenisvelden van ‘bidden’ en ‘wachten’, die toch al niet zoo ver uit elkaar liggen als op het eerste gezicht mag schijnen.