Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 56

[p. 56]

Veldiep

Dit woord komt driemaal bij Huygens en - voorzooveel mij bekend - elders in onze literatuur niet voor. Dr. Van Lessen schrijft in haar dissertatie: ‘Samenstellingen als metertief, fingerdick zijn in het Duitsch zeer gewoon, maar bij ons niet. Bij Huygens (Hofwijck 233) vindt men veldiep¹⁾’.

Het woord heeft haar - als een bij ons alleenstaande formatie - blijkbaar, en terecht, getroffen.

Op alle drie de plaatsen bedient Huygens zich van dit adjectief om uit te drukken, en aan te dringen, het oppervlakkige, het absoluut alleen uitwendige van iemands uiterlijk voorkomen dat over 't innerlijk niet mag praevalideeren noch daaromtrent praejudicieeren.

De oudste plaats leest men in Oogentroost (1647). Daar wordt aan 't (ver)blinde, ‘Venus-volck’ verweten²⁾

all dat sy geerne kusten

Dunckt haer 't bekoorelixt van all dat sonn beschijnt,
'T vell-diepe rood en witt³⁾ dat met den dagh verdwijnt,
Eerbieden sy niet min, als boter tot den bo'em toe;
Daer gaen haer tochten heen, sij hebbender geen toom toe,
Sy sien geen' kreup'le knie, sy sien geen' (enz).

(Het kleurig mooi, 't lieflijk wit en rood, van de vrouwenhuid, dat toch niet dieper gaat dan -, niet meer dikte heeft dan het vel; dat meer niet is dan een ‘korst’ (vs. 356); dat bovendien met den dag vermindert, vereeren de verdwaasde minnaars even sterk als de degelijkste degelijkheid, als 't volop van waardij).

De twee andere plaatsen staan beide in Hofwijck (1651).

1) J.H. van Lessen, Samengestelde woorden in het Nederlandsch. Groningen, 1928, blz. 131.

2) Oogentroost, vs. 352. Worp, Ged. v.C. Huygens 4, 96.

3) Huygens citeert bij deze woorden in een noot Ovid., Her. (staat 19, moet zijn 20): Vultus ad nostra incendia nati Quique subest niveo laevis in ore rubor [vs. 120].

[p. 57]

In den door Dr. Van Lessen gesignaleerden versregel wordt van zekere Heidenen (Tapouijers, uyt Brasil) gezegd¹⁾:

t'Is swart volck, maer dat swart is vell-diep;

(hun zwartheid is maar beperkt tot de dikte van hun huid; is alleen oppervlak, buitenkant [hun inborst hoeft niet zwart te wezen, en is voor bekeering en beschaving vatbaar]).

Ten slotte de derde plaats (Hofw. vs. 1924)²⁾ ‘Daer most er’, zegt de dichter, om mij in een vrouw behagen te doen krijgen,

Daer most' er meer als een mé spelen, en dat schoon,
Dat Vell-diep aengenaem, ....
En kon mijn' vryheyt noyt in slaverny verkleeden.

(door de schoonheid alleen, die niets dan bekoorlijke uiterlijkheid is, heb ik mij nooit laten inpakken).

Dit veldiep - opmerkelijk eenling als samenstelling met diep in een bij ons ongewone toepassing -, zou men, waarschijnlijk zonder tegenspraak, voor een vrucht van 't vernuft van Huygens durven houden, wanneer men niet, mij dunkt onwederlegbaar, kon aantoonen dat Huygens het naar het Engelsch heeft gevormd. Anglicismen bij Huygens, bewonderend vriend van het Engelsch³⁾, hebben allerminst iets bevreemdends; men verwondert zich eerder dat ze zoo zeldzaam bij hem zijn⁴⁾.

‘Beauty is but skin deep’; iets korter en stelliger: ‘Beauty is skin deep’, is in Engeland een zeer populaire zegswijze⁵⁾, menigmaal gebezigd als opschrift boven -, of in aanprijzende advertenties van zeepen en schoonheidsmiddelen; de spreekwoorden-boeken vermelden haar, the New

1) Korenbl. 1672, 1, 317; Worp, Ged. 4, 272.

2) Worp, Ged. 4, 315.

3) de Engelschen, ... haer' Taele is alle Talen, Korenbl. 1672, 2, 533.

4) Hand, voor wijzer van een uurwerk, Korenbl. 1, 85. - Handmeid 1, 330 (naar handmaid bij Davis, Immort. Soul 5, 6). - Aelmoeshuis, 2, 69. Agnietje Lichthiel, 2, 478; verg. bij Overbury, Misc. W. 114: a light-heel'd wench. Bij dit licht! (Scheepspr.): zie Tijdschr. 53, 114.

5) In 1907 boven een advertentie. - Beauty can be made more than skin deep by the constant use of Olva, The Strand Magazine, August 1928. - Carew Hazlitt, Engl. Prov. (1882), 88. N.E.D. skin deep. Penetrating no deeper than the skin.... Superficious, shallow, slight. - De wijsgeer Herbert Spencer had er niet mee op: the saying that beauty is but skin deep, is but a skin deep saying (1854), maar hij liet die woorden in een lateren druk van zijn essay Personal Beauty weg (zie Ess. II, 1868, p. 119-162).
De volgende elegante variatie op de zegswijze geeft Punch (Oct. 8, 1913, p. 305) in een vers op een niet mooi meisje: Plainness is seldom deeper than the skin. - Skin deep. A farcical Comedy by E. Enderlive, waarin 't futiel bestaan van een dametje dat al haar tijd aan enbiotiek en schoonheidsverzorging besteedt, heb ik in 1928 te Londen zien vertoonen.

[p. 58]

English Dictionary wijdt er met tal van voorbeelden verscheiden regels aan. Het is heel waarschijnlijk dat Huygens dit volksgezegde uit den volksmond en in den dagelijkschen omgang heeft opgevangen, maar hij kan met dit Engelsch adagium zeer goed ook door zijn lectuur bekend zijn geworden. Het bewijs is gemakkelijk te leveren. De oudste aanhaling in het Engelsch woordenboek is deze:

... all the carnall beauty of my wife,

Is but skin deep;

zij is gedateerd 1613¹⁾; het zijn twee regels uit het in zijn tijd zeer bekend en beroemd gedicht van Thomas Overbury (1581-1613): A Wife²⁾, dat - na den dood van den auteur (door vergiftiging in den Tower) - vóór 1664 achttien maal is herdrukt. De proef op de som zou natuurlijk wezen dat men onder Huygens' nagelaten boeken een exemplaar van Overbury's A Wife vermocht aan te wijzen, maar dit is niet het geval. De auctie-catalogus (1688) van Huygens' bibliotheek³⁾ vermeldt, onder no. 378, wel een titel A Good Wife (zonder schrijversnaam of jaar), het is echter gewaagd om te onderstellen, dat dit wel Overbury's dichtwerk zou kunnen zijn⁴⁾. Maar 't is niet gewaagd, ook zonder het

1) Volgens de inschrijving in the Stationers' Registers: ‘13 Dec. 1613’, Rimbault, p. XIII. (Vgl. noot 2).

2) Zie ‘The miscellaneous Works... of Sir Thomas Overbury. Knt., now first collected’. Edited... by Edw. F. Rimbault, London, 1890, blz. 37.

3) Catal. der Bibl. van Const. Huygens (1688). Opnieuw uitgeg. naar het eenig overgeblev. ex. 's-Gravenhage. W.P. van Stockum, 1903. Zie ald. blz. 49 a.

4) Ik dacht een oogenblik aan de mogelijkheid dat een der latere drukken misschien den titel zou hebben A Good Wife, maar vond dit in de opgaaf dier drukken (Misc. Works, ed. Rimbault, blz. XIV-XVIII), niet bevestigd. Onder de door Overbury's A Wife geïnspireerde gedichten is er een: The description of a Good Wife, or a rare one amongst Women, by Richart Brathwaite, 1619 (zie a.w. blz. XV); misschien is dit het in H.'s bibliotheek aanwezige werk.

[p. 59]

materieel bewijs, aan te nemen dat Huygens Overbury's gedicht wel zal hebben gekend.

‘Corporea pulchritudo in pelle solummodo constat’.

De abt die, in de tiende eeuw, dit zijn kloosterbroeders voorhoudt¹⁾, en uitweidt over al 't afzichtelijke en walgelijke dat onder de huid verborgen ligt; dat in de lichaamshuid, ‘decksel van alle goor’ (stercoris saccus) besloten is, bedoelt daarmede een aansporing om het vleesch te verzaken en zich alleen te wijden aan de ‘pleging der ziel’ (ad cultum animae operam dare). Priesters en kloosterlingen, tot het coelibaat gehouden, ontleenen aan deze uitspraak kracht om 't (versmadelijk) lichaam te verloochenen ten bate (tot heil) van de (kostelijke) ziel. Leeken, niet onder die verplichting, hebben haar verwereldlijkt tot een populaire herinnering of vermaning om 't (lichamelijk) uiterlijk niet dwaaslijk te vereeren ten koste van de waardeering van iemands (geestelijk) innerlijk: zijn of haar hoedanigheden van verstand en gemoed. Zoo vinden wij haar gebruikt in het Engelsche Beauty is but skin deep.

Cats staat²⁾, naar 't mij voorkomt, in zijn Houwelijcks sesde Deel; Weduwe, tusschen de ascetische en wereldlijke opvatting in. ‘Dryderhande saecken, boven al, maecken de

1) Odo, Abt van Cluny (overl. 942) in een zijner collaties (Migne, P.L. CXXXIII, kol. 556). Huizinga, die (Herfsttij³, 194) deze uitspraak met wat er aan wordt vastgeknoopt, uitvoerig in vertaling citeert, zegt (ald., in de noot): ‘Het motief en de uitwerking berusten reeds op Johannes Chrysostomos' Over de vrouwen en de schoonheid (Opera, ed. B. de Montfaucon, 1735, XII, 523)’. Men leest daar: Wanneer gij een mooie vrouw (γυναίκα εὔμορϕον) aanschouwt, bedenk dat het aarde is wat gij bewondert; dat het asch is wat u branden doet, en uw razend (λυττῶσα) gemoed zal bedaren. Neem de huid van haar aangezicht weg, en gij zult terstond heel de waardeloosheid van de schoonheid bespeuren.

2) Cats, ed. 1726, I, 423 a.

[p. 60]

vrouwen vol dwase bobbels’ (doen ze van inbeelding zwellen). Een van de drie is: de Schoonheid.

Wat hier de schoonheyt raeckt, laet maer de reden wercken,
Gij sult uw misverstant in korte stonden mercken.

Al dat in uw gemoet verweckt het bol geswel [dien trots],

Is maer een dunne schors, een nietig buyten-vel,

Al wat daer onder schuylt (waer toe uw moedig roemen?)
Is ick en weet niet wat, dat niet en is te noemen,

Dat niet als met verlof en dient te sijn geseyt,

Ach! 't is een enckel vlies, dat schoon en leelick scheydt.

* _* *

Veldiep komt bij Huygens slechts op de drie besproken plaatsen voor. Maar een herinnering aan ‘'t Veldiep aengenaem’ van Hofw. 1924, vindt men bij hem zonder twijfel, waar hij in een Sneldicht, het ‘niew’ van iets ‘een ondiep moy’ noemt, even oppervlakkig als 't blauwe waas op een pruim¹⁾. En Johan de Brune, de Jonge, volgt stellig Huygens' veldiep na, wanneer hij van de schaamte der lichtekooien zegt: ‘al is zij maar aanzichtdiep²⁾.

Ten slotte nog een plaats uit een Engelsch auteur³⁾ waar de schoonheid van een welgevormd meisjeskopje beschreven wordt en deze, te degelijk om (skin deep) met de jeugd te vergaan, met een stoute greep bone deep wordt genoemd. ‘Her (Antonia's) mouth was childish and unformed, but the long curve of cheek and chin, the tilt of the nostrils, and the smooth modelling of the temples revealed a finely constructed skull, a beauty which was bone deep and which would survive the loss of youth’.

Leiden

a. beets

1) Sneldicht, XV. Boek, no. 21 (Worp, Ged. 5, 170): Niew is een ondiep moy; die soo veel niet en weten En hebben op de Pruim het blaeuwe niet doorsien.

2) Wetst. der Vernuft. 2, 54.

3) Margaret Kennedy, The constant Nymph, ed. 1927, p. 46.