Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 55

[p. 297]

Gellecone

LXXXII. Van Schonen. Ite.. heb wi Scepen en Raet met onser ghemeente ghewilcoert ende ghesat [enz.] ... Voertmer wille wi dat onse voghet biede dat elc man sal wol betalen den wagenkerln ghelleconen leggheconen pramkerlen ende manlaghen, bi derseluer pene in allen manieren alse vorscr. is, Boeck der Rechten der Stad Kampen [1313 - begin 15^e E.]¹⁾. Verg. Dat gulden boeck [1359-1450]: Van betalingen op Schonen.²⁾.

Over de - door mij hier gespatieerde - woorden (beroepsnamen) wensch ik enkele opmerkingen te maken; voornamelijk over de benaming gellecone.

Verdam - in Tijdschr. 6 (1886), blz. 60: Dietsche Versch. LXXVL - meent in de alleen in deze Kamper keur voorkomende samenstellingen gelle- en leggecone het bewijs te hebben gevonden voor 't voorkomen van 't Germ. woord kone³⁾ vrouw, ook in 't Nederlandsch der middeleeuwen. Hij verklaart het eerste als gevormd met den stam van mnl. gellen, gillen, als eerste lid, en geeft als de beteekenis er van: ‘schreeuwwijf, eene vrouw die koopwaar vent en schreeuwende aanprijst: of omroepster’ (t.a. pl. en Mnl. Wdb. 2, 1267); dat deze opvatting onjuist is, hoop ik hieronder aan te toonen. De verklaring van leggecone is in hoofdzaak goed (zie beneden, blz. 298 noot 4). Een latere verklaring van 't in de keur voorkomende mv. gelleconen welke men bij J.Z. Kannegieter, in een feuilleton: De Kunst van Haringkaken⁴⁾ leest: vrouwen

1) Overijss. Stad-, Dijk- en Markeregten. Eerste Deel. Stadregten, blz. 52-53.

2) a.w., Deel I, 121-122.

3) Verg. b.v. mhd. (êliche) kone, beiersch kon, kan, oostenr. (kon)volk; deensch kone, enz. Zie D. Wtb. 5, 1689 vlg. - Verdam (Mnl. Wdb. 3, 1795) heeft als bewijsmiddel voor *mnl. cone slechts de beide benamingen uit de Kamper keur. Het verder ald. geciteerde konen bake beteekent m.i. varkensruggestuk, en behoort onder Code (a.w. 3, 1651).

4) In Algem. Handelsblad v. 3 Aug. 1935.

[p. 298]

die de visch gallen, is in anderen zin onjuist; zij staat daar echter niet voor 't eerst, maar werd reeds vroeger gegeven door Mr. Nanninga Uitterdijk in diens uitvoerig opstel over De Haringvangst van Kampen op Schonen in de 14^de Eeuw¹⁾, waaruit door Kannegieter meer is ontleend.

De waarheid is deze. De door mij in 't citaat uit de Kamper keur gespatiëerde woorden hooren bij ons oorspronkelijk niet thuis, maar zijn door de Kamper kooplui die hun haring van Schonen haalden, daarvandaan meegebracht, overgenomen uit de taal van de inheemsche bevolking aldaar²⁾. De pramkerlen en wagenkerlen zijn (misschien: de voerlui en schippers, maar ik denk eerder) de voermansknechts en schuitenknechts met wie zij daar te doen hadden³⁾; de leggheconen: de vrouwen die de haring in tonnen vlijen⁴⁾; wat de manlaghen zijn, kan ik door gebrek aan gegevens in de Deensche woordenboeken niet zeggen⁵⁾.

Gellecone, ontleend aan deensch gaellekone (ode. gaelnae kone)⁶⁾ is een vrouw die de bewerking van het gaelle (ode. en dial. de. gaelne) aan den visch (haring) verricht. Die bewerking wordt m.i. in het Deensche woordenboek⁷⁾, althans voor het heden, niet geheel juist omschreven als: bij 't schoon-

1) Bijdr. Gesch. Overijss. XI (1896), 323.

2) Toen het Deensch. De taal van Skåne is nog sterk verschillend van het Zweedsch, o.a. door het brouwen (skorra) der Skåners. Verg. zwe. skorra på bred skånska, brouwen op zijn plat Schoonsch.

3) Kalkar, Ordb. til det oeldre Danske Sprog V, 823a: pramkarl = pramdreng; IV, 853: vognkarl = vognmand. - Deensch karl (b.v. in Huskarl, in een hôtel: der Hausknecht) beteekent (gelijk dreng) een ondergeschikte betrekking.

4) Kalkar II, 870b: Laeggekone, en kone der laegger sild ned. ‖ inghen laegge kone styrthe sild i tunnae med trwgh, Schlyter IX, 473. - Verdam (Mnl. Wdb. 4, 310): Leggecone. Een vrouw die turf vlijt, schikt of legt. (Eenige bewijsplaats: de Kamper keur).

5) Verdam (Mnl. Wdb. 4, 1128): man of vrouw die de een of andere koopof handelswaar, b.v. visch, in een mand legt. Verwezen wordt naar man, bijvorm van mande (Man, 2^de art., 4, 1086). Maar de bet. zal in 't Deensch te zoeken zijn. In het Ordb. over det D. Spr. en bij Kalkar vond ik niets.

6) Ordb. over det Danske Sprog VII, 446: Gaellekone, en kone som gaeller fisk. - Verg. ald. gelijk bet. goellekvinde en -pige.

7) Ordb. VII, 445: II. Gaelle. Bij Kalkar, Ordb. II, 113b eenige aanhaling: Fisken.. gielnes, Comenius, Opladne Dör § 435 (lat. exenterantur).

[p. 299]

maken (rensning) van visch (bepaaldelijk haring) de gaeller (kieuwen) en ingewanden verwijderen. Deze bewerking is namelijk die welke bij ons ‘kaken’ heet, en bestaat (niet, gedeeltelijk, in het wegnemen van de kieuw(en)), maar: in het maken van een insnijding onder de (linker)kieuw, waarna een gedeelte van het ingewand, en wel bepaaldelijk het hart (dat vlak onder die kieuw ligt) met aanhang wordt uitgelicht. On. (meerv.) gjǫlnar, de. gaelle, mv. gaeller, zw. gäl, eng. gill, mv. (the) gills, beteekenen zooals men weet: kieuw, (de) kieuwen¹⁾. Onze visscherstaal bewaart van die vormen wel het etymologisch equivalent gelle, verkl. gelletje²⁾, maar niet in de eerste beteekenis; bij ons hebben gelle, gelletje de (secundaire) beteekenis gekregen van: het gedeelte van het ingewand (hart met aanhang) dat bij het ‘kaken’ - dat is, evenals de. gaelle, eng. (veroud.) to gill, letterlijk: ‘kieuwen’ -, van den haring verwijderd wordt³⁾. Derhalve moet gellecone met: kaakvrouw, kaakster worden weergegeven. Het kaken geschiedde dus, gelijk ook nu nog in Schotland, niet als bij ons, terstond bij de vangst, aan boord, maar aan den wal en door vrouwen.

Tenslotte nog dit. Indien de Deensche gaellekoner in 't begin der veertiende eeuw inderdaad aan de haringen reeds dezelfde bewerking verricht hebben⁴⁾, als waarin nu het gaelle, het kaken van de haring bestaat (maar dat is niet uit te maken, al bewijst de etymologie van gaelle, ww., dat het een bewerking

1) Ordb. VII, 444.

2) De gelle, Onze Eeuw 1902, III, 216; (de gellen, Havenbode v. 31 Jan. 1906, n^o. 270); het gelletje, Wdb. d. Ned. Taal IV, 1225 (niet geheel juist) en Hoogendijk, Grootvissch. 300 (verwart de gelle met de gal). Verg. Wdb. d. Ned. Taal VII, 888: Kaken (III).

3) Onze visschers noemen de vischkieuw niet ‘kieuw’, maar kaak. Zie voor de bewijzen Wdb. d. Ned. Taal VII, 616, art. Kaak (I), de bet. I, E.), Kieuw. Een synoniem van de. goelle, ww., is gane; het eng. bezigt thans, in pl. van: to gill, to gut.

4) Het Ordb. VII, 445 zegt dat het goelle bestaat (bestond) in 't verwijderen van de kieuwen en het ingewand; soms van den geheelen kop, of alleen van de ingewanden. Het latere (hedendaagsche) ‘kieuwen’ (kaken) is dan een vereenvoudigde bewerking, welke den visch meer in zijn geheel laat. Heeft W. Beukelsz. die manier misschien bedacht?

[p. 300]

aan of bij de gaelle(r), kieuw(en), is geweest), dan moet den heer Kannegieter worden toegegeven dat de zaak al een eeuw lang op Schonen moet zijn gepractiseerd, voor Willem Beukelszoon van Biervliet ‘het haringkaken uitvond’. Maar veel uitvindingen zijn op twee of meer verschillende plaatsen, hetzij ongeveer gelijktijdig, hetzij plaatselijk en tijdelijk op verren afstand van elkaar, gedaan. Toch blijft het dan vreemd dat de Schoonsche practijk, door den Kamper handel in de lage landen zeker welbekend, daar zoo laat pas is ontdekt.

Leiden

a. beets

Naschrift bij LV blz. 168-170

Men vestigt er mijn aandacht op dat bieten in Noord-Holland een Frisisme kan zijn (en stellig inderdaad is), dat den Frieschen vorm vertegenwoordigt van Oostfri. böten, Gron. bijden/buiden, die gezamenlijk hun oorsprong hebben in germ. bôtjan, stooten, slaan. De bet. van bieten is dus: (het lijf) uit-, naar buiten, te voorschijn stooten. Verg. gelijkbet. droozen en kruien in (het lijf) af- (Teurlinck), uit-droozen (Joos); (het lijf) uit-kruien (Joos).

a. beets