Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 55

[p. 161]

Bronnen van Bakhuizens novelle ‘Culemborg’

Bakhuizens novelle ‘Culemborg, 1428’, een bijdrage voor Potgieters jaarboekje ‘Tesselschade’ van 1838, behelst het verhaal van een aanslag op de stad Culemborg in 1428; deze aanslag is een deel van de strijd tussen Rudolf van Diepholt en Zweder van Culemborg die elkaar de bisschopszetel van Utrecht betwistten.

Aan de hand van gegevens die de novelle zelf verschaft zijn enkele bronnen waaruit Bakhuizen geput heeft met zekerheid aan te wijzen.

I. Als belangrijkste bron moet worden aangevoerd de ‘Historische beschrijving van Kuilenburg’ door Voet van Oudheusden; het boek is verschenen in 1753. Op bl. 64 en volgende vindt men een samenvattend verhaal van de aanslag, waarvan Bakhuizen de gegevens in zijn novelle heeft verwerkt. Voet noemt drie bronnen; twee daarvan - aan beide ontleent Bakhuizen enkele bizonderheden - drukt hij in zijn boek af. Dat zijn:

1^o. een Latijnse brief van bisschop Zweder. Dit is de enige bron waarin de, bij Bakhuizen op bl. 189 voorkomende, wapenkreet van de aanvallers wordt vermeld. Voet, bl. 72, citeert: ‘et in signum victoriae tubae eorum cecinerunt, aliqui eorum Holland, alii Buren, sed alii Utrecht altius clamaverunt’. Deze brief alleen ook vermeldt dat Arend van Culemborg dodelijk gewond werd: ‘.... Arnoldus de Culemborg, .... etiam in aggressu dictorum inimicorum letaliter vulneratus’ (zie de novelle bl. 191). De woorden, waarmee de bisschop, nadat de aanslag is afgeslagen, zijn broer Jan begroet (bl. 202), zijn ook aan deze brief ontleend.

2^o. een brief van ‘Henrik van Cuik, een Culenburger, bisschop van Roermond’. Daarin vindt men omtrent de door de belegeraars over de gracht geslagen brug en de dood van den

[p. 162]

Proost deze mededeling (Voet, bl. 67): ‘en de voornoemde Brugge, niet zonder schein van mirakel, afgeworpen en gebroken zynde, zyn de Vyandelyke Benden 't eenemael verdreeven en verslaegen. De Proost die de aenvoerder van den toeleg was, wierd alleen gevangen, en na de Oude Vismarkt, daer de plaets van zyne Doodstraffe nog gezien word (te weeten in 1605) gebragt. Daer hebben de Burgers, zoo mannen als vrouwen, hem in den Burgerlyken Oploop op de Vischbanken geleit, en van Lid tot Lid aen mooten gekapt’.

De mededeling omtrent de brug vindt men in de novelle geciteerd (bl. 204), terwijl de toedracht van de dood van den Proost op overeenkomstige wijze verhaald wordt (bl. 203).

II. De tweede bron die Bakhuizen gebruikt heeft is de ‘Origines Culenburgicae’, door Mattheus in zijn ‘Analecta’, dl. III, editie 1738, afgedrukt. Naar deze bron verwijst ook Voet. Men leest t.a.p. op bl. 647 onder Anno 1428: ‘Anno voorsz. op Sinte Emerentianen dach daeghs voor conversio Pauli avont namen die van Utrecht mit die Hoecksche party den Proost van Aken ende den Heer van Bueren in die Stadt van Culenborch, dair doot bleven die schoolmeester, Kantart die Cuper, Gerrit van Voorn, Goort Janssoon, ende van der ander party bleven doot die Proost van Aken, des Heeren broeder van Bueren, Dirck Buys Clarenburch, Willem Gerrit Lawenssoon, Sander Zuermont, mit veel dooden ende gevangens. T'samen die dooden waren seventien’.

Deze personen vindt men bijna alle in de novelle genoemd en daar Voet ze niet noemt, moet Bakhuizen ze wel aan de bron zelf hebben ontleend. Jan van Buren, Proost van Aken en St. Marie, wordt aldus genoemd op bl. 173. Kantart de Cuper geniet op bl. 201 de eer door den Proost in eigen persoon gedood te worden, terwijl over Dirck Clarenburch op bl. 195 en 196 gesproken wordt.

Er zijn nog enkele bizonderheden, die aantonen, dat Bakhuizen de ‘Origines’ voor zijn novelle heeft gebruikt.

1^o. Hij laat Jan van Renesse van Renouwen optreden als

[p. 163]

medestander van den Proost en vertelt op bl. 171, als een staaltje van Jans dapperheid, dat deze in 1426, van slechts 12 ruiters vergezeld, Utrecht bij verrassing had ingenomen. De schrijver moet dit ontleend hebben aan de volgende mededeling van uit de ‘Origines’ (Mattheus, bl. 630): ‘Op Pinxteravont omtrent middach quam Heer Johan van Renesse van Rynouwen, die mede uit de Stadt gehouden wert, in Utrecht met XIV peerden gewapend als monnicken, ende reet op ter Plaetsen, ende nam die in, ende syn vrienden, die op hem wachten, als die Heer van Buere..’.

2^o. Op bl. 172 wordt de moord, door Bisschop Zweder bedreven op Barend Proois, genoemd. De ‘Origines’ heeft hierover een mededeling op bl. 630: ‘Opden selven dach was een groot rumoer, ende worden Beernt Proeys in sijn bedt dootgeslage..’.

Deze twee bizonderheden kan men ook vinden in de ‘Chronica de Trajecto et ejus Episcopatu’ (Mattheus, Analecta V, bl. 428, 429). Op het eerste gezicht lijkt het een de letterlijke vertaling van het ander, maar bij nader inzien blijkt het Latijnse stuk met betrekking tot 1^o een belangrijke bizonderheid te missen. Er is sprake van Jan van Renesse die ‘venit cum XIV equitibus armatis, et properavit ad forum’. De ‘Origines’ voegt er aan toe: ‘(met XIV peerden gewapent) als monnicken...’. We behoeven dus niet te twijfelen welke bron Bakhuizen gevolgd heeft, immers alleen de mededeling uit de ‘Origines’ geeft aanleiding tot het spreken van een inname bij verrassing, zoals het gebeurt in de novelle. Ook het feit dat hij van Proois en niet Preys (zoals de Latijnse bron doet) spreekt, wijst erop dat hij van de Origines uitging.

Ook het verhaal van de schaking van Aleida van Gutterswijk door Jan van Culemborg (bl. 181) kan Bakhuizen in de ‘Origines’ gevonden hebben. ‘Het gebeurde naer doode synre (d.i. Jan van Culemborg's) huysvrouwen voorsz, dat de Heer van Gemen solde hebben des Graven dochter van Benthem, ende bat desen Heer Jan van Culenburch syn swager, dat hy

[p. 164]

op syn daghe comen wolde. Quam, ende solde die Joncvrou besien van syns swagers wegen van Gemen. Doe seyde die Joncfrou, wat wildy van Jan Gemen kallen, kalt van uselven. Ende worden des op ten daghe eens mit malcanderen, en voerdense after hem op syn peert te Weerd op syn selfs slot ende behieltse, ende was geheten Joncfrou Alyd van Gutterswyck, ende was een vry edele Joncfrou. Sy storf anno 1448’. Voet citeert dit gedeelte ook, op bl. 53 van zijn boek, zodat het dus niet uitgemaakt kan worden aan wien Bakhuizen dit gegeven ontleend heeft.

Op bl. 67 van zijn boek geeft Voet een opsomming van Jan van Buren's euveldaden en zegt dan onder meer: ‘die de vlamme in de Abdye van Marienweert aanstak’. Bakhuizen, bl. 173, 174, verbindt hier een vervloeking door den Abt van genoemd klooster aan. Tevens zou de Proost bij die gelegenheid het hoofd van de H. Emerentiana aan zijn hond hebben voorgeworpen. Ondanks ijverige nasporingen heb ik de herkomst van dit laatste gegeven niet vast kunnen stellen. Er blijft mij dus niets anders over dan dit griezelstukje aan Bakhuizens fantasie toe te schrijven, wat, gezien de duidelijk aanwijsbare herkomst van zijn andere gegevens, niet zonder bezwaar lijkt.

's-Gravendeel.

b. van den berg.