Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 54

[p. 1]

Wiltenburg¹⁾
Het ontstaan en de groei van een ‘geleerdensage’

‘Gelooft niet wat de geschiedschrijvers zeggen, maar evenmin dat zij het zonder grond zeggen’. Die woorden, welke als motto vóór in het boek van Romein²⁾ staan, zijn ten volle toepasselijk op veel van wat in onze oude kronieken is vermeld. De minachting van een Scriverius³⁾ voor de ‘groove, lange, vette, dicke fabelen en beuzelingen’ kunnen wij allerminst meer delen; integendeel, het heeft zijn eigen bekoring, na te gaan hoe ‘Wahrheit und Dichtung’ ook hier zich met elkaar verbonden hebben. De aanleiding om uit de rijke stof juist de sage van de Wilten te kiezen, vond ik in een bespreking van de naam Wiltenburg door de bekende Zweedse toponymist Zachrisson⁴⁾. Zonder nadere toelichting verklaart hij, dat in Wiltenburg als oude naam voor Utrecht ‘the first element may refer to one of the rivers near Utrecht’. Daar er geen enkel gegeven is om aan te nemen, dat nu of vroeger een rivier bij Utrecht *Wilt(e) heette, zal men bezwaarlijk met deze opvatting vrede kunnen hebben. In het volgende wordt geprobeerd uiteen te zetten, hoe het met deze naam voor Utrecht gesteld is.

De oudste plaats, waar de naam Wiltenburg voorkomt, is

1) Vooraf ga een woord van hartelijke dank aan Mr. J.W.C. van Campen, adjunkt-archivaris aan het Gemeente-Archief te Utrecht, voor de belangrijke inlichtingen en verwijzingen, mij verstrekt, en aan Prof. Dr. J.W. Muller, die zo vriendelijk was, mij zijn eigen aantekeningen ter beschikking te stellen.

2) Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche Geschiedschrijving in de Middeleeuwen (1932).

3) In zijn Toetsteen, toegevoegd aan zijn uitgave van 't ‘Goudtsche kronycxken’ (1663), blz. 200.

4) ZONF. VI 41.

[p. 2]

die bij Beda¹⁾ (1^e helft 8^ste eeuw) V 11: Donauit autem ei (sc. Uilbrordo) Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo inlustri, quod antiquo gentium illarum uerbo Uiltaburg, id est Oppidum Uiltorum, lingua autem Gallica Traiectum uocatur²⁾. Beda beweert dus, dat de oude inheemse naam voor Utrecht is Wiltenburg. Is er enige grond, om de juistheid van dit bericht aan te nemen dan wel te betwijfelen?

Behalve in enige, hieronder te bespreken, op Beda berustende bronnen, komt de naam voor 't eerst weer voor in een oorkonde van 1162³⁾, waarin de tegenpaus Victor IV de abdij van St. Marie op Walcheren in haar bezittingen bevestigt, o.a. van twee hoeven land in de hof Vechten bij Utrecht, van de kerk van St. Marie te Wiltenburg enz., benevens in het recht van begraven en andere rechten aldaar: duos mansos terrae juxta Traiectum in curte de Vechten; in Wiltenbur (sic!) oratorium beatae Mariae et sepulturam ipsius loci. Even jonger is een charter van 1169⁴⁾, waarin proost Boudewijn (Balduuinus) van St. Marie te Utrecht aan zijn kapittel schenkt de grote en kleine tiend en het gerecht van Wiltenburg, die Herman van Wedene van hem in leen had: qualiter decima in Wiltenburg, quam Herimannus de Wedene (nu Waaijen onder Oud-Wulven⁵⁾ ... sub jure pheodi tenuera(n)t.. prefatam decimam in Uuilteburg maiorem et minorem et secularem justiciam, decimam quoque in quibusdam circa Uuilteburg adjacentibus locis... Uit deze plaatsen volgt ten duidelijkste, dat Wiltenburg gelegen was nabij Vechten, en hier is het ook, dat de

1) Venerabilis Baedae Historiam ecclesiasticam gentis Anglornm, ed. C. Plummer (2 dn., 1896). Bij Uiltaburg voegt Plummer toe: N at first wrote uiltr -.

2) Vgl. voor deze plaats ook J.W. Muller, N G N. VI, 59.

3) Oorkondenboek van het Sticht Utrecht I, n^o. 437 (afgedrukt naar V.d. Elsen, Leven v.d. H. Norbertus).

4) Okb. ald. n^o. 466 (in origineel bewaard in 't Rijksarchief te Utrecht).

5) Vgl. a. 1338 Wede iuxta Wiltenborch, en zie over deze en andere latere charters De Geer van Oudegcin, Het oude Trecht als de oorsprong der Stad Utrecht (1875), blz. 31, noot 3 (a. 1382 een vrouwe van Wiltenburg: vgl. Wittert van Hoogland, Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtsche ridderhofsteden en heerlijkheden I [1909], 427).

[p. 3]

latere traditie de naam kent. Zo leest men b.v. in de ‘Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden’¹⁾: ‘ter linkerzijde des Rijns... Hier is de oude naam nog bewaard in de Hofstad Wiltenburg, thans een hooge bouwakker’, en op de kaart aldaar²⁾ vindt men Wiltenburg afgebeeld onder Vechten. En S. Muller Hzn.³⁾ verklaart, dat een boomgaard onder Vechten nog (d.w.z. in 1915) Wiltenburg heet(te). Had men alleen de latere gegevens, dan zou men aan verkeerde geleerdentopografie kunnen denken, maar, naar de juiste opmerking van de zoeven genoemde geleerde, verbiedt dit de ouderdom van bovenstaande oorkonden. Wij mogen dus veilig aannemen, dat Beda's Wiltenburg identisch is met het latere Wiltenburg-Vechten. De vraag, of Beda Traiectum en Uiltaburg dan met elkaar verward en ze dus ten onrechte geïdentificeerd heeft, dan wel of beide kastelen - hoewel tamelijk ver van elkaar gelegen - samen tot één verdedigingsysteem behoorden⁴⁾, kunnen we hier laten rusten; ons lijkt het eerste het waarschijnlijkst⁵⁾.

1) Ald. XI (Utrecht) (a. 1758), 313. Desgelijks L.Ph. C. v.d. Bergh, Nederlandsche volksoverleveringen en godenleer (1836), blz. 177 (vgl. ook blz. 210). Vgl. ook Scheltema, Geschied- en letterkundig Mengelwerk IV, 2 (1830), blz. 321 v.v., die ald. blz. 338 een zekere Ludolph Smids citeert, die in 1709 bij Vechten naar een stuk omgeploegde grond ging, ‘voerende den naam: Wiltenburg’. De bekendheid met het artikel van Scheltema dank ik aan de vriendelijkheid van Dr. A. de Vooys te Den Haag.

2) T.a.p. tussen blz. 440 en 441.

3) Bijdr. v. Vad. Gesch. en Oudheidk., 5^de reeks, II (1915), 13v.

4) Vgl. hierover De Geer van Oudegein t.a.p. blz. 31 v.v.; Oppermann, Wd. Zs. 27 (1908), 192; Tenhaeff, Diplomatische Studiën over Utrechtsche Oorkonden (1913), blz. 43 v.; en vooral S. Muller Hzn. t.a.p., blz. 7 v.v..

5) Dat wordt, naar Mr. Van Campen mij opmerkt, bevestigd door een passage uit een verloren, in de 18^de eeuw nog aanwezige kroniek van Claes Goeten, geciteerd door Gerard van Loon, Aloude Holl. Histori I (1734), 268, noot 2: Dese Coning Dagombaert | die belag Wiltenburch. En in dien tyden dat hy voer Wiltenburch lach | soe waren veel... luden verdreven uut tricht ende dit volc | die aldus verdreven waren ‖ die quamen mede in das Coninx Dagobaerts heir en belaghen met hem Wiltenburch. Daer na wart Wiltenburch opgegeven als dat die daer in waren | en de Kersten woude werden dat sy haer lyf en hun goet behouden souden en dat die ballingen van tricht nevens hem in woenen souden ende hier mede was alle onlede gesact. Zonderling is de plaats in de ± 1345 vervaardigde ‘Catalogus episcoporum Ultrajectinorum’ (uitgeg. door S. Muller Fzn. in de Bijdr. en Meded. v.h. Hist. Gen. XI [1888], 482 v.v.; zie ald. blz. 488): civitatem, que tunc Trecht vocabatur, nunc vero Wiltenborg: hier schijnen beide namen verwisseld te zijn.

[p. 4]

Minder goed staat het met de tweede bewering bij Beda: Uiltaburg, id est Oppidum Uiltorum. Niet alleen draagt deze afleiding duidelik de stempel van ‘volksetymologie’: Wilten hebben nooit ofte nimmer in ons land gewoond; maar ook is het onwaarschijnlik, dat Beda, die in 731 zijn geschiedenis te boek stelde, dit zou hebben kùnnen schrijven, daar de Wilten toen niet in de gezichtskring van de westelike Noordzeelanden vielen. Men¹⁾ heeft dan ook gemeend, dat de woorden id est Oppidum Uiltorum een in de tekst geslopen kanttekening van een latere afschrijver zijn. Deze op zich zelf reeds aannemelijke veronderstelling wordt bevestigd, doordat de ags. vertaling van Beda de gewraakte woorden niet kent: Sealde him Pippen 1 forƷeaf bysceopsetl on his maeran ceastre, seo ealde worde þare þeoda is nemned WiltaburhƷ (varr. Wiltaburh, Willtaburh); Ʒalleas nemnad Trajectum; we cueþað oet AEttreocum (var. AEttroicum zonder voorafgaand oet)²⁾. Evenmin kennen enige, direkt of indirekt op Beda steunende kronieken deze afleiding; zo het Chronicon Epternacense³⁾, de Vita Sancti Lebuini⁴⁾, de Liudgeri Vita⁵⁾, de Vita Odulfi⁶⁾. Daarentegen vindt men wèl de genoemde woorden in de uit het midden van de 9^de eeuw dagtekenende, in een codex van de 11^de eeuw bewaarde Gesta Abbatum Fontanellensium⁷⁾, waar men leest: in Traiecto

1) O.a. De Geer van Oudegein, t.a.p. blz. 33v.

2) König Alfreds Übersetzung von Bedas Kirchengeschichte, herausgeg. von J. Schipper (Grein-Wülker, Bibliothek der angelsächsischen Prosa IV): zie ald. Vii. Dat klemt temeer, daar in Alfred's bewerking van Orosius Ii, § 12 wèl de Wylte, wonend ten oosten van de Elbe, genoemd worden: Wylte, ðe man (H)oefeldan hoet.

3) Mon. Germ. S.S. XXIII 13-30 (Chron. Epternac. I 41).

4) Mon. Germ. S.S. II 361 (Traiectum... castrum Wiltenburg antiquitus dictum, modo vero Traiectum).

5) Mon. Germ. S.S. XV 75 (in loco qui nuncupatur Traiectum et alio nomine Wiltaburg [Witaburg, in marg. post add. for. Wiltaburg 1; Wutaburg 2]).

6) Mon. Germ. S.S. XV 357 (locum nomine Traiectum, more prisco Wilteburg nuncupatum).

7) Mon. Germ. S.S. II 277. Dat de schrijver hier verkeerdelijk de naam toepast op Maastricht (vgl. Gosses, Bijdr. v. Vad. Gesch. en Oudheidk. 4^de reeks, IX [1910], blz. 261 v.), is voor ons doel van geen gewicht.

[p. 5]

castro..., quod antiquo gentium illarum vocabulo Viltaburg, id est oppidum Wiltorum vocabatur, nunc vero lingua gallica Traiectum nuncupatur. De plaats stemt bijna woordelijk overeen met die van Beda; de interpolatie moet dus vóór ± 850 hebben plaats gehad. En inderdaad zijn de Wilten¹⁾ in de daartussen liggende eeuw algemeen bekend geworden, dank zij de krijgsdaden van Karel de Grote en de teboekstelling daarvan door Einhard, wiens werk ook voor de genoemde Gesta Abb. Font. is gebruikt. De herhaalde tochten van Karel tegen de Saksen brachten hem in aanraking met de Slavische stammen tussen Elbe en Oder, en Karel wist daarbij handig te profiteren van de tweedracht tussen deze, vooral tussen de Obotriten²⁾ en de Wilten, terwijl de onbetrouwbare Saksen nu eens aan zijn zijde stonden, dan weer zich met zijn vijanden verenigden. Al de kronieken van deze en de volgende tijd³⁾ staan vol van verhalen erover; hier beperken wij ons tot de gewichtige plaats in de Annales Einhardi, die op het jaar 789 het volgende meedelen: Natio quaedam Sclavenorum est in Germania, sedens super litus oceani, quae propria lingua Welatabi⁴⁾, francica autem Wiltzi vocatur. Ea Francis semper inimica. Zo trok dan Karel tegen hen op: per Saxoniam iter agens, cum ad Albiam pervenisset... ingressusque Wiltzorum terram... Na hun onderwerping keert hij terug⁵⁾. Het bevreemdt dus niet, dat een schrijver, die bij Beda Uiltaburg ontmoette, dacht aan deze krijgshaftige Wilten en interpreteerde: Oppidum Uiltorum, waarbij

1) Of zij de - verhuisde - afstammelingen zijn van de door Ptolemaeus III 5, 10 genoemde, in Letland wonende Οὐέλται (vgl. Zeuss, Die Deutschen blz. 271 v., 655 v.v., 679) dan wel of Οὐέλται een verschrijving is van *Λετούαι ‘Letten’ (Müllenhoff, Deutsche Altertumsk. II 24), kunnen wij hier in 't midden laten. Zie voor de Wilten bij Alfred hierboven (blz. 4, noot 2).

2) Abotriti. Annales Laurissenses (Mon. Germ. S.S. I 174); het land hier Wiltze (Wilze 5. 6. 7), maar Vulcua (Viulcua, Wileia) in de Ann. St. Amandi cont. alt. (Mon. Germ. S.S. I 17). Abodriti: Ann. Einh. a. 798 (Mon. Germ. S.S. I 185); a. 808 (l.l. I 195); vgl. ook a. 809 v. (l.l. I 196 v.).

3) Vgl. nog b.v. het Chronicon Wirziburgense van Ekkehard, diens Chronicon Universale, de Annalista Saxo (Mon. Germ. S.S. VI 27; 162; 562).

4) Weletabi: Annales Sangall. maiores (Mon. Germ. SS. I 81).

5) Mon. Germ. S.S. I 175. Hieruit: Einhard, Vita Karoli Magni c. 12 en 15.

[p. 6]

dan Wilti¹⁾ de juiste Nederduitse vorm is tegenover Wil(t)zi van de ‘lingua francica’, d.w.z. de vorm met Hoogduitse klankverschuiving.

Onder de kronieken, die op Beda steunen, verdient nog afzonderlijke vermelding die van Sigebert van Gembloux (c.a. 1030-1112), bij wie we lezen²⁾: Willibrordus... sedem episcopalem statuit in loco Vultaburch dicto, qui nunc Vultraiectum dicitur, a nomine gentis Vultarum et Traiecto compositum, quasi Vultarum oppidum. Nam Traiectum lingua Callica oppidum dicitur. Sigebert waagt zich dus verder op het doornige pad van de etymologie; hij kende klaarblijkelik reeds de naam Ultraiectum³⁾ voor Utrecht, en ziet daarin een samenstelling met de naam van de Wilten, waarvoor immers ook de vorm Wulten voorkomt⁴⁾. Daarmee is de keten voltooid: de naam van de Slavische Wilten leeft voort in de Latijnse naam van Utrecht zelf.

Dat in de stad Utrecht de aldus ontstane sage in elk geval in de 13^de eeuw een zekere bekendheid genoot, blijkt uit de vermoedelijk uit de tweede helft van genoemde eeuw daterende verzen, geschreven op twee ‘overoude tafelen’, welke lange tijd in de Dom te Utrecht hingen⁵⁾:

Circumquaque fluens Hollandia gurgite Reni

Cingitur Oceani fluminibusque maris

In qua cum muris urbs Antonina novellis

Tempore Neronis edificata fuit⁶⁾.

Hanc devastavit fera Slavica gens et ibidem

1) Wilti in de Annales Laureshamenses (Mon. Germ. S.S. I 34); Wiltia in de Annales Guelferbytani cont. (Mon. Germ. S.S. I 44).

2) Sigeberti Gemblacensis Chronica: Mon. Germ. S.S. VI 328.

3) Als haplologie voor Ultra-traiectum.

4) Vgl. boven en zie b.v. Vulci in de Annales Sangallenses maiores (Mon. Germ. S.S. I 79); Vulzi in de Annales Wirziburgenses (Mon. Germ. S.S. II 239); Wulzi in de Annalium St. Amandi cont. alt. (Mon. Germ. S.S. I 12).

5) Afgedrukt o.a. bij Tenhaeff, Diplomatische Studiën blz. 55 v.

6) Wij laten dit verhaal van de urbs Antonina, later uitgesponnen bij Beka e.a., hier rusten; zie daarvoor ook Heda cap. 3 (blz. 9-11) (vgl. ook Proemium blz. 4).

[p. 7]

 

Castrum Wiltorum conditur inde novum

 

Turribus excelsis, quod abhinc plebs Abrodotorum

 

Funditus evertens diruit usque solum.

 

Hinc Trajectense castrum cum menibus altis

 

Conditur a Francis Christicolis...

Tempore Francorum Dagoberti regis in isto

Praesenti fundo conditur ecce decens

Primitus ecclesia sancti Thomae prope castrum

Trajectum, quam gens Frisica fregit atrox.

Het is duidelijk, dat ook de maker van deze verzen bekend was met de in de Annales Einhardi vertelde gebeurtenissen; zelfs verschijnen hier de Abrodoten als de vijanden van de Wilten, in de rol en tennaastebij in de vorm, waarin de Annales deze volkstam kennen (Abodriti: zie boven). Beda kende een Wiltenburg en zag in Traiectum de opvolger ervan; sedert men Wiltenburg interpreteerde als Oppidum Uiltorum en wist, dat de Abodriten Karel de Grote steunden in diens strijd tegen de Wilten, was er niet veel fantasie voor nodig om die Abrodoten tot de veroveraars van Wiltenburg te maken.

In het tweede vers wordt gezinspeeld op de strijd van Friezen en Franken om Trecht en omgeving. Het ligt voor de hand, dat er voor de Abrodoten geen plaats was, en dat de Wilten, van wie de naam nu eenmaal vastlag door Wiltenburg, die dus zodoende niet konden verdwijnen, geïdentificeerd moesten worden met de Friezen. Verder is het bekend, dat men nauwelijks Friezen en Saksen¹⁾ wist te onderscheiden; so schrijft b.v. Melis Stoke²⁾: Die Nederzassen heten nu Vriesen³⁾. En

1) Welke laatste te eerder genoemd konden worden, omdat zij ook in de strijd van Karel tegen de Wilten een rol speelden; zie hierboven.

2) I 76.

3) Aen die Oostzyde van dit wout waren gheseten die Neder-Zassens, diemen nu Vriesen noemt, die voortyts metten Slaven ende Wilten ghemaect ende ghetimmert hadden dat groote casteel Wiltenburch, het welcke nu Utrecht is: Spieghel der Nederlandscher Audtheid c. VII (fol. 91). Vgl. verder hieronder.

[p. 8]

op die wijze komt men dan tot de interpretatie, die men in de Middelnederlandse literatuur vindt: allereerst in Maerlant's Spiegel Historiael III ⁸49:

So quaemt teenen wighe zwaer
Tusscen Puppine van Harstale
Enten hertoge Rabboude also wale,
Die here was in Vrieslant.
Dese hadde in sine hant
Wiltenborch die vaste stede,

Dat hi (Puppijn) Rabboude onder dede
Ende Wiltenborch de vaste stede...

En als Willebrord bisschop te Wiltenborch wordt, vertelt de schrijver (III ⁸50)¹⁾:

Wiltenborch hiet doe die stat,
Om datter wilen volc in zat,
Hieten die Filten, fel int gevecht²⁾.
Die Vranken hietense Wiltrecht³⁾:
Dat nu hovenstat heet, weetmen wale,
Hiet doe ovedrecht in Walscer tale⁴⁾.
Nu heetmen weder ende vort
Utrecht die selve port.

Te meer opmerkelijk is de voorstelling bij Maerlant, daar zijn voorbeeld, het Speculum Historiale van Vincentius Bellovacensis, alleen de woorden van Sigebert zo ongeveer herhaalt⁵⁾.

1) Vgl. ook nog III 8,93.

2) Klaarblijkelijk een nieuwe volksetymologie.

3) Met verdere aanpassing aan Wiltenborch.

4) Zie voor deze plaats het Mnl. Wb. III 675.

5) Vuillibrordus... ad praedicandum gentibus Frisonum episcopus consecratus, ex dono Pipini Principis sedem episcopalem Vultaburch dicto, qui nunc Vultraiectum dicitur à nomine gentis Vultarum, et à Traiecto compositum, quasi Vultarum oppidum. Nam Traiectū lingua gallica oppidum dicitur. Aldus in de uitgave van 1624 (Bibliotheca Mundi, seu Speculi Maioris Vincentii... Bellovacensis... Tomus quartus, qui Speculum Historiale inscribitur lib. XXIII c. 134). Naar een andere, maar klaarblijkelijk minder juiste tekst De Vries en Verwijs in de noot bij de desbetreffende plaats uit Maerlants Sp. Hist. III ⁸50 (Waltaburch... Waltraiectum... Vultarum).

[p. 9]

Verwarder nog is Stoke; wel weet ook hij, dat Willebrord ‘quam tUtrecht, Dat Wiltenborch hiet te voren’¹⁾, maar tegelijk verlegt hij de strijd naar oudere tijden, naar die van de Romeinse keizers, in 't bijzonder van Valentinianus, die immers de Saksen versloeg naar het oude verhaal van Orosius²⁾: Valentinianus Saxones, gentem in Oceani litoribus et paludibus inviis sitam, virtute atque agilitate terribilem, periculosam Romanis finibus eruptionem magna mole meditantes in ipsis Francorum finibis oppressit. Men vergelijke de woorden van Stoke³⁾:

Die keysere van Romen selve
Ontsaghen menichwarf dit lant,
Want menre wreet volc ende sterc in vant
Entie quaet te zoekene waren.
Dicken quamen si met scaren
Om dat Roomsche rike te cranken
Ende verheerden de Rijnvranken.
Wiltenborch hiet haer hoeftstat,
Daer tvolk menich jaer in sat.

In de 14^de eeuw is het dan Beka⁴⁾, die de sage verder verbreidt. Ongetwijfeld kan deze, die volgens de overlevering Utrechts kanunnik was, geput hebben uit de Utrechtse wandtafelen, maar even zeker was dit niet zijn enige bron, daar immers ook hij de verwoesting van Wiltenburg door keizer Valentinianus kent⁵⁾. Heda kent, behalve Beka's verhaal, ook

1) I 112 v.

2) VII 32.

3) I 50 v.v.

4) Prooemium blz. 3 v.

5) T.a.p., blz. 4: Et ecce Romanus Imperator (sc. Valentinianus) ... castrum Wiltorum evertit, Fresiam sibi primo subjecit etc. Vgl. ook de Kronyk van den Clerc uten laghen landen bi der See blz. 6 v.

[p. 10]

de bovenvermelde etymologie van Ultrajectum, al gelooft hij er niet aan¹⁾: non a tempore Dagoberti regis aut antea a Wiltis populis... sed verius ab Ulpio Trajano... Ulptrajectum... Quare Trajectum Ulpium potius quam Wiltorum dixerim.

Bij Beka vinden wij nog twee toevoegingen, die niet zonder belang zijn. Ten eerste brengt hij de naam Wilti in verband met het bvnw. wild blijkens zijn woorden hic agrestis Wiltorum populus²⁾. Nadrukkelijker merkt dan later Snoy³⁾, als hij het heeft over Wiltenburg, op: Wilt... significat [que] agrestitudinem. En b.v. in de Divisiekroniek⁴⁾ lezen wij: [De Wilten (Slaven)] ... was een wilt en̄ ruych volc, groot van statuere en̄ lijve als wilde luydē.

Gewichtiger voor de ontwikkeling van de sage wordt echter een tweede opmerking van Beka⁵⁾, n.l. dat de Slavi qui et Wilti totam Hollandiam [expugnaverunt]. In latere kronieken immers worden deze Slavi qui et Wilti gesplitst in twee stammen, de Slavi en de Wilti, waarvan de eerste Holland veroveren⁶⁾, de tweede Utrecht. Zo leest men b.v. in Van Gouthoeven's Chronijcke⁷⁾: de Wilthen | dat zijn nu Stichtse | en̄ de Slaven | dat zijn nu Hollanders | ende de Nedersassens | dat zijn nu Vriesen. En nu wordt het parallellisme voortgezet: van de Wilten was bekend, dat zij Wiltenburg stichtten; welnu, dan moesten de Slaven een kasteel Slavenburg gesticht hebben ter plaatse, waar later een oude Hollandse stad zou staan: Vlaardingen werd de voortzetting van Slavenburg; 't Utrechtse Wiltenburg kreeg zijn parallel in 't Hollandse Slavenburg.

1) Cap. 4. Vgl. ook Lambertus Hortensius I, p. 2: Longe autem diversa est eorum sententia qui pro vero affirmare contenderunt, a Wiltis... Wiltrajectū nomen factū. Zie voorts Buchelius, Traiecti Batavorum Descriptio, ed. S. Muller Fzn. (Bijdr. en Meded. Hist. Gen. XXVII, 153 v.v.).

2) Beka blz. 4. Vgl. in de vertaling (Matthaeus Analecta V 5): Dat wilde volc, dat men Wilten hiet.

3) De Rebus Batavicis L. III, blz. 33. Nog mooier is zijn etymologie van Slaven(burg): Sclauen indigitamus Sloouen, quod Latinis laborare.

4) Die eerste Divisie XXII (fol. 17).

5) Blz. 4.

6) Sclaui id est Hollandenses: Iohann. Gerbrand. Leydensis Chronicon I c. 8.

7) C. 22 (blz. 31).

[p. 11]

Steeds avontuurliker werden de verhalen over de Slaven, zodat Scriverius¹⁾ niet ten onrechte kon schrijven: het gae hoe 't gae de Slaven moeten der in te pas komen, of 't spel waer niet volmaect. Dat geldt in 't bijzonder van de Divisiekroniek, die over 't ontstaan van de naam Slaven het volgende weet: Vele (reuzen) begrepen Hollant eerst ende hietent slaven²⁾. Uitvoerig wordt ons verteld, ‘Hoe dat die Gyganten ende Reusen, van Brutus uut Brittanien verdreven, Hollant eerst begrepen, ende hoe sy dat groote ende starcke slot tot Slavenburch bij Vlaerdinghen maecten, ...³⁾. Ende dese Slavē hylicten daer na veel aen die wilde Nedersassen oft Vriesen⁴⁾. Het behoeft ons niet te verbazen, dat de Wilten, de nakomelingen van deze reuzen⁴⁾, eensdeels naar het Utrechtse (Wiltenburg) gelokaliseerd worden⁵⁾, anderdeels ons voorgesteld worden als de bewoners van Zuidholland, waar een van hen, Dorect, Dordrecht stichtte⁶⁾. Daarbij sluiten dan weer andere verhalen aan, b.v. dat over de burggraaf van Leiden, wiens zoon Lem of Willem ‘was een sterk, cloec en̄ wijs man, so dat de Wilten om sijner vromicheyts wille hem coren tot eenen koninck⁷⁾. Ook andersoortige elementen worden ermee verbonden; zo de sage van koning Ezeloor⁸⁾: het gaat nu een keer zo, dat de sage uit de bonte menigte van losse motieven geen enkel versmaadt om daarmee zich te tooien; zij grijpt naar alles, onbekommerd van waar ze het neemt⁹⁾. Zo heeft Beda's vergissing, Uiltaburg, id est Oppidum Uiltorum, verstrekkende gevolgen gehad, dank zij het toeval, dat wilde, dat vrij spoedig daarna de

1) In zijn boven aangehaalde Toetsteen blz. 204.

2) Die eerste Divisie VIII (fol. 8-9). Vgl. die anderde Div. XIV (opschrift): Hoe dat die Slaven, dat zijn die Hollanders, overvallē worden vanden Nedersassens dat zijn die Vriesen.

3) Die eerste Div. XXI (opschrift),

4) Die eerste Div. XXI (fol. 17).

4) Die eerste Div. XXI (fol. 17).

5) Die anderde Div. XVIII v., XXI, XXIII, XXV, XXXIV.

6) Die eerste Div. XIX (fol. 14), XXI (fol. 17), XXII (fol. 17).

7) Van Gouthoeven's Chronijcke c. 23 (blz. 30 v.). Vgl. ook Iohann. Gerbrand Leyd. Chron. I c. 9 v.v.; Snoy IV, blz. 35; Wagenaar I 273 v.

8) Vgl. hiervoor J.W. Muller, Tijdschr. 30, 61 v.v.

9) Vgl. Symons, Heldensage en sprookje (1910), in 't bijzonder blz. 21.

[p. 12]

strijd van Karel de Grote tegen de Wilten plaats vond. Onze konklusie is dus een geheel andere, dan die waartoe indertijd D.J.v. Lennep¹⁾ in een studie over dit onderwerp kwam: dat, bij den ondergang der Romeinsche mogendheid, Slavische en andere volken van gene zijde der Elve tot in ons Land zijn doorgedrongen, en vooral de Utrechtsche en Zuidhollandsche streken hebben in bezit genomen, waar zij een afzonderlijk rijk gevormd hebben, dat echter niet langer dan tot in het begin der zevende eeuw heeft stand gehouden, daar men van dien tijd af door geene andere dan eigenlijk gezegde Friesche Koningen of krijgshoofden de heerschappij dezer landen aan de Franken betwisten ziet. -

In onze geschiedenis is er geen sprake van Wilten (Slaven) in Nederland; wèl is er echter aanraking geweest tussen de Nederlanders en hen, máár in Duitsland en dan in de 12^de eeuw. Een enkel woord daarover moge hier volgen. De opvolgers van Karel de Grote zetten met wisselend geluk de strijd met de Slaven tussen de Elbe en de Oder voort, maar sedert het midden van de 12^de eeuw is de definitieve onderwerping een feit en neemt de germanisering snel toe²⁾. Op die strijd met de Slaven, onder welke soms nog afzonderlik de Wilzi worden genoemd³⁾, volgt dus kolonisatie van dit gebied, en daarbij spelen de Nederlanders (in de ruimste zin) een niet onbelangrijke rol. Zo vertelt de voornaamste kroniekschrijver van deze gebeurtenissen, Helmold, wanneer hij het heeft over de daden van Albrecht de Beer (± 1157): ... omnem... terram... multarum[que] gentium habitantium iuxta Habelam et Albiam misit sub iugum... Ad ultimum, deficientibus sensim Sclavis, misit Traiectum et ad loca Reno contigua, insuper ad eos qui habitant iuxta oceanum et patiebantur vim maris, videlicet Hollandros, Selandros, Flandros, et adduxit ex eis populum

1) Verhandelingen der tweede klasse van het Kon. Ned. Instituut VI (1839) 175 v.v. (‘Over de Slaven, Wilten en Warnen’); het bovenstaande citaat ald. blz. 192.

2) Vgl. b.v. Bremer Pauls Grundriss III² 873 v.; 895 v.v.; Behaghel, Geschichte der Deutschen Sprache⁵ 121 en 128 v.v.

3) B.v. Helmoldi presbyteri Chronica Slavorum (Mon. Germ. S.S. XXI) I 2; 21.

[p. 13]

multum nimis et habitare eos fecit in urbibus et oppidis Sclavorum¹⁾. Dat Helmold niet overdrijft, blijkt uit de talrijke namen in deze streken, die van ndl. oorsprong zijn: niet alleen persoons- en plaatsnamen met Vlaming, maar ook b.v. Kamerik (= 't Utrechtse Kamerik) enz.²⁾. Dat deze aanraking van Nederlanders en Slaven van invloed is geweest op de fiktie van de Wilten ten onzent, blijkt echter niet.

Daarentegen is de strijd van de Germaanse stammen (Saksen e.a.) tegen deze Slaviese volken wel in de Nederduitse sage opgenomen, en wel in de sagenkring van Diederik van Bern; de Wilzen treden daarbij in de plaats van alle Slaven. Vooral Waldemar Haupt³⁾ heeft aannemelijk gemaakt, dat het niet zozeer de tochten van de Saksische keizers (± 1000) als wel de krijgsondernemingen van latere tijd (eerste helft 12^de eeuw) zijn, die sterke invloed hebben geoefend: men kan tot in bijzonderheden overeenkomsten aanwijzen tussen Helmold en de Þiðriks saga af Bern⁴⁾. Het hier genoemde Vil(l)cinaland, het rijk van Osantrix, is het land van de Slaven ten Oosten van de Elbe; de hoofdstad is Vil(l)cinaborg. De Nedersaksische epische gedichten, die deze stof behandelden, bleven ook in ons land niet onbekend; langs een omweg⁵⁾ drongen er ons land binnen, zoals de fragmenten ‘Van den bere Wisselau’⁶⁾ getuigen. Maar tot een verbinding van de ndd. sage van Vil(l)cinaborg met de inheemse van Wiltenburg is het niet gekomen: dichter en kroniekschrijver vonden elkaar niet.

Ten slotte doet zich de vraag voor, wat Wiltenburg, indien het niet de ‘burg der Wilten’ is, oorspronkelik dan wèl

1) T.a.p., I 88. Vgl. ook I 57; 87.

2) Vele voorbeelden bij Bremer t.a.p. blz. 897 v. Voor verdere literatuur over de ndl. invloeden, ook in volgende tijden, verwijs ik kortheidshalve naar J.W. Muller, N.T. 27, 77 v.v. (vooral blz. 78 met noot 1) en Karg, Flämische Sprachspuren in der Halle-Leipziger Bucht (Teuthonista Beiheft 8 [1933]).

3) Zur ndd. Dietrichsage, blz. 85 v.v.

4) Uitg. door H. Bertelsen (2 dn., 1905-11).

5) De omweg van de Nederrijnse epiek: zie de uitvoerige studie van Jan de Vries, Tijdschr. 41, 143 v.v.

6) Uitgeg. door Kalff, Mnl. Epische Fragmenten, blz. 9 v.v.

[p. 14]

betekend heeft. De naam Wilten-burg (Uuilte-burg)¹⁾ is ook elders in ons land bekend; een Drents geslacht van die naam komt voor in een charter van 1481: uut erve ende guet... gheheiten Johan Wyltenborch guet gelegen ynt kerspel van Coecanghe²⁾. In onze tijd vindt men een Wiltenburg onder de gem. Hekendorp (Z.H.) en een onder de gem. Haarlemmermeer (N.H.)³⁾. In Duitsland bestaat dezelfde naam: Wilzburg in Mittelfranken, in de 11^de eeuw Wilze-burg⁴⁾. Het eerste lid is zonder enige twijfel een persoonsnaam germ. *Wilto, ohd. Wilzo, Willizo⁵⁾, fri. Wilt(e)⁶⁾, een -t-afleiding van Willo⁷⁾ - op dezelfde wijze als b.v. Meint(e) bij Meine⁸⁾ -; deze vorm Willo is, evenals het reeds in de 6^de eeuw overgeleverde oostgot. Wilia⁹⁾, een vleinaam bij een van de talrijke met germ. wil gevormde namen (Wil-helm = Willem enz.). Meermalen verschijnt dit Wilt(e) ook in het patronymische Wilting-; zo wordt a. 1487 een zekere Koep Wiltinghe in Drente vermeld, a. 1549 een Wyltinge arve toe Dwyngloe¹⁰⁾; in Engeland vindt men een Wilting Farm in Hollington (Sussex)¹¹⁾. Men vergelijke met Wilto, Wilting, Wilten-burg, Wilzes-berg namen als Haimo¹²⁾, Haiming, Heimen-burg, Heymes-berg¹³⁾ e.a., welke volkomen parallel hiermee lopen.

Hilversum.

m. schönfeld.

1) Aldus het bovengenoemde charter van 1169; vgl. bij Beda Uilta-burg.

2) NGN. V 157. Joosting ald. identificeert de naam met Wildenberg, hoeve in de gem. Zuidwolde; ten onrechte, daar noch vorm noch ligging overeenstemt.

3) Nadere bijzonderheden over deze namen zijn mij onbekend; vooral aan de tweede wil ik niet veel gewicht hechten.

4) Förstemann II 2, 1357. Vgl. ald. ook Wilsberg (Kr. Ziegenhain), in de 8^ste eeuw Wilzesberg.

5) Förstemann I 1594; 1607.

6) Winkler, Friesche Naamlijst (Onomasticon Frisicum) blz. 442.

7) Förstemann I 1592.

8) Vgl. W. de Vries, Tijdschr. 43, 116 v.v.

9) Schönfeld, Wörterb. der altgerm. Namen, blz. 265.

10) NGN. V 156. Vgl. ook bij Pott Wiltink onder Zelhem (G.).

11) Zachrisson ZONF. 6, 41, die het, m.i. ten onrechte, bij een veronderstelde riviernaam *Wilt(e) brengt. M.i. moet de naam van een rivier in Luxemburg Wiltz (ouder Viltis) geheel hiervan gescheiden worden.

12) Förstemann I 731.

13) Förstemann II 1, 1192.