Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 53

[p. 299]

Gans.

Terwijl de ogm. verbinding -ans- in de Nederlandse en de Duitse taal onveranderd bewaard bleef, werd in de Ingvaeoonse dialekten ă tot ŏ gerond en verdween daarna de nasaal onder rekking van de voorafgaande vokaal. In de aldus ontstane verbinding -ōs- viel de ō samen met de Oudgermaanse ō en werd dus, evenals deze, meestal in jongere tijd oe¹⁾. M.a.w. tegenover ndl. gans, hgd. Gans staan eng. goose, fri. gu·əz, mnd. gōs. Echter vindt men in dergelike gevallen meermalen Ingvaeoonse relikten op Frankies gebied in ons land; vgl. B.v. zuidholl. boes, de plaatsnaam Oes(t)geest e.a.²⁾ Bij gans geeft het Mnl. Wb.³⁾ slechts één plaats, uit de Warfsconstitutiën, waar tweemaal een pluralis ghosen voorkomt. Andere voorbeelden vindt men in het Oudwestvlaams, waar Goes-voorde, Ghose-vorde; Goese-mare, Gose-mare e.a. afwisselen met vormen met gans(e)-⁴⁾. Een soortgelijk proses maakt in onze tijd het Fries door, waar de aan het Hollands ontleende Zuidhoekster vorm gò:ⁿz (ga·ⁿz) snelle vorderingen maakt⁵⁾.

In Groningen schijnt reeds lang gans algemeen te zijn geweest; misschien heeft zich dáár de naam van de bekende, uit Westfalen afkomstige, Groningse humanist vastgezet als (Wessel) Gansfort in plaats van Goesevoyrd⁶⁾.

Echter is in dit gewest de Ingvaeoonse vorm nog tegenwoordig bewaard in overdrachtelike zin, vooral in de betekenis van

1) Vgl. voor de wisseling van ō en oe en de uitgebreidheid van het ō-gebied in Holland Karsten Tijdschr. 53, 174.

2) Zie mijn Hist. Gr.³ § 28c.

3) Mnl. Wb. II 2069.

4) Jacobs, Het Westvlaamsch blz. 25, 54. Tal van voorbeelden ook bij De Flou s.v. goes(e)-.

5) Hof, Friesche Dialectgeographie blz. 137v. (met kaartje). Zie aldaar ook voor een nieuwe kompromis vorm gu·əⁿz.

6) Vgl. Kloeke Festschrift-Borchling blz. 360. Zie aldaar ook voor de verspreiding van de nasaalloze vorm in Overijsel en Gelderland.

[p. 300]

‘vergeetachtige vrouw’, n.l. als goze, goeze; gozegat, goezegat¹⁾. Zo kent men er o.a. een rijmpje: Geze, Geze, goezegat | Dij achter op de seze zat;. ‖ Dag! zee de seze, | Weg was Geze²⁾.

Prof. Swaen was zo vriendelik, mijn aandacht te vestigen op een merkwaardige plaats in Junius' Nomenclator³⁾, waar naast gans de vorm goes voorkomt met de nadrukkelike toevoeging, dat dit goes voor het wijfje gebruikt wordt. Deze toevoeging vindt men niet bij Kiliaan, die, hoewel hij Junius gebruikte, alleen geeft goes, goeze Fris. Holl. Sax.⁴⁾. Daar Junius een Hoorns medicus was, mag men aannemen, dat het Westfries in zijn tijd de vorm goes kende. Zijn opvallende mededeling, dat juist de wijfjesgans zo genoemd werd, wordt bevestigd door een vondst van prof. Swaen, die de grote welwillendheid had, mij de desbetreffende plaats ter beschikking te stellen. In een handschrift n.l., getiteld Jacht Bedrijff, aanwezig in de Kon. Bibl. (128 A 32) en daterend uit ± 1636⁵⁾, lezen wij⁶⁾ Gans en Goes als opschrift boven een beschrijving der ganzen. Het plaatje van Santvoort vertoont een gent en een gans⁷⁾. Daar de schrijver, zoals hij uitdrukkelik zegt, de toestand in Holland en West-Friesland weergeeft - ook voor zwaan geeft hij dezelfde namen als Junius: Swane, Swan, Huijler -, is er niet alleen zakelike, maar ook geografiese overeenstemming.

Samenvattend, vinden wij dus een merkwaardige groep van

1) Het Fries Woordenboek I 468 kent dit goezegat (maar alleen met oe) ook, maar in andere betekenis ‘vrouw met een dik, rond achterste’.

2) Vgl. Ter Laan, Nieuw Groninger Woordenboek blz. 257; 267; 274 (laatstgenoemde plaats reeds bij Kloeke t.a.p.). Daartegenover wordt ganzegat vooral voor mannelike personen (eerstejaarstudenten) gebruikt.

3) (Uitg. 1567) blz. 64.

4) Vgl. reeds Kluyver, Proeve eener critiek op het woordenboek van Kiliaan (1884) blz. 109; en zie ook de noot bij Kiliaan in de uitgave van v. Hasselt.

5) Zie Swaen Neophilologus XV 43, waar hij verder verwijst naar Ardea XVI 66 v.v.

6) Blz. 74.

7) Vgl. nog in het Fries Woordenboek I 468: zuidh. guske, bepaaldelik een wijfjesgans. Hier kan echter het diminutief de reden zijn, daar de wijfjesgans kleiner is dan het mannetje.

[p. 301]

relikten, waarin goes tot ons gekomen is: in plaatsnamen in West-Vlaanderen; in de Hollandse jagerstaal met een biezondere schakering van betekenis, die men ook in West-Friesland vindt; in overdrachtelike betekenis in Groningen, terwijl 't Fries nog voor een groot deel de oude vorm ongeschonden bewaard heeft. Het is dus duidelik, dat goes eens de gehele kuststrook beheerst heeft; anders gezegd dat het een typies Ingvaeoonse vorm was.

Wat de differentiëring van betekenis betreft, het komt vaak voor, dat, wanneer het mannetje aangeduid wordt door een specifieke (suffix-) vorming, het gemeenslachtige woord in 't biezonder voor het wijfje wordt gebruikt; men vergelijke b.v. eend: woerd, duif: doffer, kat: kater¹⁾. Dat is ook het geval met gans: gent, ganzerik, gander, maar hier schijnt vooral in 't Ingvaeoons de vorm goes als aanduiding van het wijfje te zijn gevoeld, en, misschien is het juist daardoor, dat hij in de jagerstaal als zodanig werd opgenomen: differentiëring van vorm ging hand aan hand met differentiëring van betekenis. In dezelfde richting wijst het figuurlik gebruik in 't Gronings; vgl. trouwens ook in de algemene omgangstaal de uitdrukking ‘domme gans’²⁾.

Niet minder merkwaardig is een andere vorm, door Kiliaan vermeld, n.l. gheese. Kiliaan kent die vorm, welke hij vetus noemt, in twee betekenissen, n.l. die van gans en die van meretrix. Naar de mening van Kluyver³⁾ heeft Kiliaan zich hier vergist: hij vond gheese ‘meretrix’, en, denkend aan het Engelse meervoud, hield hij het ten onrechte voor een in zijn tijd ongebruikelike, maar vroeger bekende naam van de gans. Daartegenover zou ik het voor Kiliaan willen opnemen. Het is bekend, dat de uitgangloze umlautsvormen bij de konsonantstammen van het tiepe gans in 't ags. in de nom. acc. pl.⁴⁾

1) Vgl. Royen, Die nominalen Klassifikations-Systeme blz. 379.

2) Het is dan een ander geval als b.v. met alke (Muller Tijdschr. 53, 90).

3) T.a.p. blz. 109.

4) Vgl. ook fri. gi·əz naast jonger en gewoner guózzən.

[p. 302]

thuishoren, en, behalve daar, ook in de dat sg., vanwaar ze dan soms in de gen. sg. zijn ingedrongen¹⁾. Op zich zelf zou het dus al niet vreemd zijn, indien in Ingvaeoonse dialekten ook de nom. acc. sg. de invloed hiervan ondergingen, maar in 't biezonder bij een dier als de gans, waarover meestal in 't meervoud gesproken wordt, is het zeer begrijpelik, dat de vorm gheese de singularis-vorm kon worden²⁾. Men vergelijke het Fries, waar desgelijks de vokaal van het meervoud in het enkelvoud zo veelvuldig indrong, dat guós nu veel meer voorkomt dan gu·əz³⁾. Aldus vindt Kiliaan's gheese ‘gans’ een gerede verklaring, en daar het waarschijnlik, evenals die andere Ingvaeoonse vorm goes, goeze, spesiaal voor 't wijfje werd gebruikt, kon het bij overdracht de betekenis van ‘meretrix’ krijgen: waarbij dan Kiliaan zelf niet meer 't verband tussen beide betekenissen voelde. Een bevestiging daarvan levert het Gronings, waar geze nog voorkomt in de betekenis van ‘domme vrouw’, en zelfs naast elkaar geze-goze als scheldnaam voor een onnozel vrouwtje⁴⁾. In het bovengenoemde rijmpje Geze, Geze, goezegat werd dan dit geze voor het taalgevoel tot eigennaam⁵⁾. Bij gebrek aan nadere gegevens is het niet uit te maken, of ook het Westvlaamse Geese-beek etymologies identies is met wvla. Ganse-beke en Goes-beke⁶⁾ en dus eenzelfde geese ‘gans’ bevat.

Hilversum.

m. schönfeld.

1) Al schijnt in 't ags. dan ook bij gans de vorm gós toevallig alleen in de dat. sg. voor te komen (Girvan, Angelsaks. Handboek § 291 Aanm. 1).

2) Waarbij dan de ē staat tot de ī (fri. pl. gi·əz) als de ō van goze tot de oe van goeze. De uitgang-e is in dergelike gevallen niet ongewoon (Franck Mnl. Gr.² § 185), en vooral niet bevreemdend bij gebruik voor 't vrouwelike dier of voor een vrouwspersoon.

3) Vgl. Hof t.a.p. blz. 137.

4) Ter Laan t.a.p. blz. 257. Vgl. ook ald. blz. 241 't scheld versje Geze, Goze enz.

5) Ter Laan schrijft hier dan ook overal de naam met hoofdletter.

6) De Flou IV 525, resp. 411, resp. 757.