Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 52

[p. 85]

Een Fransch-Nederlandsche ‘Leere van hoveschede’ uit het einde der 15^de eeuw

De codex Canonicianus miscellaneus 278 van de Bodleian Library te Oxford is een bundel, die vier verschillende, willekeurig samengevoegde handschriften bevat. Deze vier handschriften hebben, strikt genomen, alleen het formaat met elkander gemeen; waarschijnlijk is, dat ook het minder of meerder didactische karakter van hun wederzijdschen inhoud hun gemeenschappelijken eigenaar uit de laatste jaren van de 17^de eeuw licht er toe zal geleid hebben, ze onder één hoornen band met rood titelstuk te laten vereenigen. De geheele codex is door dien bezitter met zwarte, Romeinsche cijfers gefolieerd, waarbij een foutje gemaakt is: bl. 5 heeft nl. geen cijfer gekregen¹⁾.

Het vierde gedeelte van dezen codex, dat bll. 129-176 omvat, is een handschrift op perkament, bestaande uit zes quaternen, dus 48 bladen, 200 mM. hoog bij 138 breed; elke bladzijde is verdeeld in twee kolommen, die met inkt afgeschreven zijn: 139 bij 42 mM., met 5½ mM. tusschenruimte; maar niet regelmatig gelijnd: het getal regels, aanvankelijk 24 en 23, wordt spoedig 22 en vermindert gaandeweg tot 20. Van de signaturen is hier en daar nog een miniem spoor van een lettertje overgebleven; de custoden zijn het mes van den binder geheel en al ten offer gevallen. De tekst is geschreven in een duidelijke, vaste, regelmatige hand, zoogenaamd bastaardschrift, om en bij het jaar 1470, eer iets later dan iets vroeger. De interpunctie is gering: hier en daar een punt; maar de

1) Zie een - niet in allen deele nauwkeurige - beschrijving van den codex bij Robert Priebsch, Deutsche Handschriften in England. Erster Band (Erlangen, 1896), blz. 172-176; en verg. Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten, nieuwe uitgave bewerkt door Joh. Franck en J. Verdam (Groningen, 1898), blz. xiii.

[p. 86]

verkortingen zijn talrijk, vooral in den Franschen tekst. Het handschrift is nog niet gerubriceerd: de ruimte voor de roode of blauwe lombarden is opengebleven, en zelfs de representanten zijn, op twee na, niet ingevuld.

* _* *

De inhoud van dit gedeelte bestaat uit een - grootendeels nog niet bekenden - Franschen tekst, van het slag dat men in Frankrijk, sedert Erasmus, een traité de civilité puérile noemt, een onderwijs in de scone manieren (zooals men in Vlaanderen nog altijd zegt), in de cortoisie, in de hovescheit, waarin vooral les contenances de table, de tafeltucht (zooals ze in de 16^de eeuw ook bij ons genoemd zijn¹⁾) een ruime plaats innemen en, merkwaardigerwijze, een berijmde vertaling van de Disticha Catonis opgenomen is, nl. die van Adam de Suel²⁾; dat alles vergezeld van een Nederlandsche vertaling.

Zoowel ter wille van onze kennis van zeden en gewoonten uit vroeger tijd³⁾ - waarbij men er zich voor zal hooren te hoeden, daarin specifiek Nederlandsche zeden en gewoonten te zien⁴⁾ - als van de taal en letterkunde verdienen beide teksten, die ik nu al 35 jaar in portefeuille heb, te worden uitgegeven, te meer daar in den loop dezer jaren van den Franschen herhaaldelijk gewag gemaakt is, en er zelfs passages uit medegedeeld zijn door geleerden, die den codex zelf niet gezien hadden⁵⁾.

1) Zie de Tafeltucht... Leerende... Hoe men sich ouer Maeltijdt... ende anders manierlijck ende eerbaerlick holden sal, uitgegeven door Peter Warnersen, te Kampen, ca. 1560.

2) Zie Der Cato des Adam de Suel. Zum ersten Male herausgegeben von J. Ulrich, in Romanische Forschungen, dl. 15 (1904), blz. 107-140; de redactie uit het Oxfordsche handschrift heeft J. Ulrich ten slotte ook nog uitgegeven, ibid., blz. 143-149.

3) Zie b.v. Henri Dupin, La Courtoisie au moyen age (d'après les textes du XII^e et du XIII^e siècle). Paris, A. Picard, 1931.

4) Verg. Fr. Callaey, La vie belge au temps jadis d'après les manuels de conversation, in het Bulletin de l'Institut historique belge de Rome, 5^de fasc. (1925), blz. 119 vlgg.

5) Op den Franschen inhoud van dit handschrift is het eerst de aandacht gevestigd door Paul Meyer, in het Bulletin de la Société des anciens textes français, 1877, blz. 38 vlgg., die bijwijze van proef een paar uittreksels medegedeeld heeft, en op wiens gezag K.J. Riemens er gewag van maakt in zijn Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVI^de au XIX^de siècle (Leyde, 1919), blz. 9, noot 2) en in zijn Débuts de la Lexicographie franco-néerlandaise (Paris 1921), blz. 6; in zijn Etude sur le texte français du Livre des mestiers (Paris, 1924), blz. 28-29 en 116-117, heeft de heer Riemens nog iets medegedeeld over en uit ons handschrift, een en ander echter uit de tweede hand.

[p. 87]

Om ons thans bij den Nederlandschen tekst te bepalen: zoowel voor de ‘klank- en vormleer’ als voor den woordenschat bevat hij opmerkelijke gegevens, en het getal der bekende Nederlandsche Cato-teksten wordt weer met één vermeerderd. De vertaling is klaarblijkelijk in Vlaanderen geschreven, zooals aan verschillende taalvormen, resp. graphieën te zien is: ê = ei; ei = ē; au = ou; ou = oe; z = s; het verkeerd plaatsen der h:hende bl. 129 a, b; 131a, 167a; altre bl. 153a; andele, bl. 143b; antierne bl. 130a; antfat bl. 139a; dandfat bl. 146a; asel noeten bl. 148b; gheaet bl. 154a; ghehidelt bl. 150a; heure, huere bll. 133b, 152a, 172b; assimilaties als mes = mest, mist, bl. 152b; neestelike = neernstelike bl. 137a; samentrekkingen als (tuwen) boofe = behoeve, bl. 144b. Verder, vormen als toogen = toonen 129a, 137b, 145a, 157b; zoe = zij 131b, bis; 173a, 175b, 176a; slink 147b; duust 155b; me = men 135b, 139b, ter; 140a, 145b, 162b, 167a; seine, seint 136a, 136b.

Nu werd het eerste gedeelte van den geheelen codex, zijnde bll. 1-16, bevattende de itineraria van Brugge naar Rome over Venetië, alsook eenige aanteekeningen over het H. Land, geschreven in 1468 en 1470, en wel te Brugge, zooals uit verschillende aanteekeningen van den kopiïst duidelijk blijkt. Het tweede gedeelte, zijnde bll. 17-96, bevat een ongedateerd afschrift van de drie Martijns mét Bukelare's Latijnsche vertaling, dat nogal sterk Vlaamsch gekleurd is, en omstreeks 1480, wellicht nog iets later, moet geschreven zijn. Het derde gedeelte omvat bll. 97-128, is gevuld met: 1. een afschrift van de Disticha Catonis vergezeld van de Fransche vertaling van Jehan Le Fèvre; 2. een welbekend Fransche gedicht tot de H. Maria (O doulce vierge plaisant et coye enz.);

[p. 88]

3. een aantal Middelnederlandsche rijmspreuken, geestelijke gedichten en prozastukken, alles geschreven in 1467; en heeft eveneens te Brugge thuis behoord: op bl. 99b staat nl. te lezen, geschreven omstreeks 1500: Dit boeck hoert toe Jan van hersvelt toe brugghe int cronuneghent hof¹⁾. Het vierde gedeelte stamt dus vrijwel zeker óók uit Brugge, al komen specifiek Brugsche taalvormen er niet veel in voor: op de Westvlaamsche uitspraak van ou wijst zeker coult, bl. 153a, bekende Fransche spelling, = cout; heure 133b, 172b kan een poging zijn om de Brugsche uitspraak van ure -, tzeen 130a, om die van te zijn aan te wijzen; as 138a, 149a, 172b = als, komt in Brugsche stukken niet zelden voor; woester 141b, schijnt niet uitsluitend Zuidnederlandsch geweest te zijn, maar in Zuid-Nederland is het Westvlaamsch geweest. Maar ontwijfelbaar, zelfs treffend Brugsch is de vertaling van vng oisel de riviere met eene rye voegle: te Brugge heeten alle stadsgrachten immers vanouds reien.

Dat deze leere juist te Brugge vertaald werd, zal wel geen louter toeval geweest zijn: in het ‘Venetië van het Noorden’ moet voor dergelijke handboeken een publiek bestaan hebben. Werd te Brugge niet ook het bouc vanden ambochten, le livre des mestiers gecomponeerd, dat den auteur van dít geschrift waarschijnlijk wel bekend zal geweest zijn?

Het lijdt nauwelijks eenigen twijfel, dat we hier het autograaf van den vertaler voor ons hebben. Op bl. 156a is in den Nederlandschen tekst een geheele regel open- en op bl. 168a is sommeille onvertaald gebleven: zou de vertaler het ‘juiste woord’ niet hebben kunnen vinden? Omgekeerd zijn de laatste Fransche woorden van bl. 158b in zijn pen gebleven, terwijl ze wél vertaald zijn. Hij schrijft zelfs een Nederlandsch woord in den Franschen tekst: a la crebbe bl. 153a, en vergist zich naderhand, bl. 174a, zóó zeer, dat hij een geheelen Nederlandschen regel in den Franschen tekst gaat

1) Zeker wel het te Brugge welbekende huis Cruninghe. Zie het Inventaire des archives de la ville de Bruges. Section Première. Inventaire des Chartes... Table analytique par Edw. Gailliard (Bruges, 1883-1885), blz. 100.

[p. 89]

schrijven, dat pas bij 't laatste woord merkt en dan ophoudt: tviere meer b. Herhaaldelijk schrijft hij et in plaats van ende 151a, 158b; Cathon en francois vertaalt hij letterlijk, ja slaafsch: Caton in walsche (bl. 156a), terwijl hij het in 't Nederlandsch doet. Een aantal n's en andere letters, zelfs een paar maal geheele silben, zijn evenzeer in 's mans pen gebleven; omgekeerd schrijft hij ook wel eens een lettertje te veel, of bezondigt zich aan een dittographie. Zijn spelling vertoont hier en daar eigenaardige vormen, als ware hij nog niet gewoon de pen te hanteeren. w doet herhaaldelijk dienst als v: wrawe 129a; wonnesse 164a, bis; tweele 172b; waert 156a, 175b; weet(?) 166b; éénmaal staat w voor uw:wer = uwer 129b; ook nw = nu 167b; nwe = nuwe 157b; ch voor gh:eeniche 135a; meniche 158a; zincht 173b; werdichen 137b; daarnaast ook nog eerwerdichghen en nighten, 133b. - ie en ij verwart hij vaak met elkander: bliescepe 129b; die = di 131b, bis; 137a; 141b; 150a; 158b; 159b; 166b; ziet = zijt 129a; daarentegen dij = die 145a; 158b, bis; 163b; 167b(?); 170b; mesbijds 144a; mesnijde 162b; ook tijst = tist 157b; evenzoo ie en i:siet = sit 152b; ĭ en ī:zwicht = zwijgt, 168b, setten en zitten, 146b; ver- en voor:voorstaen, 175a; ӗ, ê en ē: ghereicht = gerecht, 150b, 151a; weict = wekt 168a, en zelfs kneicht 175a; nieghen = negen 155a, bis, 155b. Terwijl te vrijwel altijd geapocopeerd is, schrijft hij, bl. 145b: Te fier, waar tfier verwacht wordt. Een paar maal ch = k:nacht = naect 146a; versoucht 164a. Of keken 142b, knelande 149b, gherich 170b, seen 130b, 149b, maer 171a, 172b = meer, alleen maar schrijffouten zijn, is moeilijk uit te maken; duidelijk is dat het geval met bridel 153a, dat waarschijnlijk aan bride in den Franschen tekst te wijten is (intusschen staat op de vorige bladzijde breidel!). a in onbeklemtoonde lettergrepen: knelande 149b, knielande 150a, beloeuande 170a, wellicht ook and 149b = end is een uit Vlaamsche oorkonden bekende, ‘ouderwetsche’ spelling; duechte(n) 164b, 166b, 172b, gebenedite maget 131a, eist = is 146a, 173a, 174b, bis, zijn weer andere vormen, die gebrek aan

[p. 90]

taalgevoel verraden. Voeg bij dat alles, dat de geheele vertaling woordelijk en letterlijk is, tot onbeholpen, ja zinloos wordens toe (zie b.v. de haest ant spit 145b).

Daardoor krijgen we wel een bijzonderen kijk op dit geschrift: we zien den vertaler om zoo te zeggen aan zijn schrijftafel aan het werk; we zien hem worstelen met de moeilijkheden van zijn taak, die hij wellicht niet eens ten einde heeft gebracht: de tekst is onvolledig en immers ook niet gerubriceerd; maar: het vervolg van het handschrift kan verloren gegaan zijn. We zijn getuigen van 's mans onoplettendheidjes, verstrooidheidjes, vergetelheidjes en - van de grenzen van zijn talent. Deze vertaling is zeker in Vlaanderen, zegge te Brugge, gemaakt, maar of ze wel het werk van een Vlaming is? Dat is meer dan twijfelachtig. Ze lijkt veeleer afkomstig van een walschen scoolmeester, die lichtelijk dialectisch Fransch schrijft (coraige 164b, 167b), le saison 148a, biau 158b, 160a, 162b, 167b), maar van een die veel minder Vlaamsch kende dan de vertaler van den livre des mestiers en niet alleen met de Vlaamsche geslachten op gespannen voet stond. Zijn fouten en foutjes zijn, een enkele wellicht uitgezonderd, overduidelijk en leveren geenerlei moeilijkheden op. De daardoor volstrekt onmisbaar geworden verbeteringen zijn in de hier volgende uitgave uit cursief gezet en in de noten verantwoord, behalve ingevoegde letters, die tusschen rechte haakjes staan en daaraan alleen reeds herkenbaar zijn. De spaarzame interpunctie van den ‘schrijver’ is behouden, geen nieuwe bijgevoegd. Vooreerst is de tekst allesbehalve diepzinnig; en dan: waarom zouden wíj voor 't lezen van een ‘middeleeuwschen’ tekst de moeite niet over hebben, die ‘de ouden’ er wél voor over hadden? Alleen de verkortingen zijn opgelost.

Waar deze uitgave afwijkt van de lezing van Paul Meyer of J. Ulrich (die zelfs herhaaldelijk een of meer regels heeft overgeslagen), wordt, menschelijkerwijze gesproken, voor de juistheid van dézen tekst ingestaan.

_* * _*

[p. 91]

Intusschen: deze vertaling blijkt niet de eenige te zijn, die van dezen Franschen tekst gemaakt is. Karel Stallaert heeft in den eersten jaargang van De Dietsche Warande (1855), blz. 235-236, een fragment: Onderrigtingen om de tafel te dienen. Fransch en Nederduitsch uitgegeven, die op bl. 147b-149b van het Oxfordsche handschrift te vinden zijn. Terwijl de Fransche teksten kennelijk identisch zijn, verschillen de Nederlandsche zoo zéér, dat ze onmogelijk twee afschriften van één archetypus zijn kunnen: het zijn twee van elkander onafhankelijke vertalingen van hetzelfde Fransche origineel. Het fragment schijnt, jammer genoeg, verloren te zijn.

Dat deze leere van hoveschede menige concordantie met het bouc van den ambachten en andere dergelijke geschriften vertoont, ligt voor de hand. In één bepaald geval gaat de concordantie zoover, dat de overeenstemmende gedeelten ontwijfelbaar aan een gemeenschappelijk voorbeeld moeten ontleend zijn. Dit is b.v. stellig het geval met den service de la table die voorkomt achter het Vocabulair pour aprendre romain et flameng. Vocabulaer om te leerne walsch ende vlaemsch, bij Roland vanden Dorpe te Antwerpen ca. 1500 verschenen: déze tafeltucht¹⁾ komt nl. geheel overeen met die van het Oxfordsche handschrift, bl. 145 b-151 b, - behoudens geringe verschillen zooals men die in dergelijke gevallen altijd aantreft.

Intusschen, voor een nader onderzoek naar het verband met en de verhouding van deze leere van hoveschede tot andere van 't zelfde slag, schiet thans de ruimte te kort. Wij hopen dat bij een andere gelegenheid den belangstellenden vakgenoot aan te bieden.

1) De service de la table van Roland Vanden Dorpe werd voor het eerst herdrukt bij K.J. Riemens, Etude sur le texte français du Livre des mestiers (Paris, 1924), blz. 94-101; het geheele Vocabulaer van Vanden Dorpe door Dr. Jan Gessler als nr. IV van zijn werk: Het Brugsche Livre des mestiers en zijn navolgingen. Brugge, 1931.

[p. 92]

[Ene Leere van hoveschede]

^+ o benoite	o ghebenedide
sainte trinite	helgh drievuldicheit
Pere et filz	vader ende zone
Et saint esperit	Ende heligh gheest
Qui estes vng	die ziet een
en deite	inder godheit
Aides moy a ce	helpt mj te dien
Que jay entrepris	dat ic hebbe ondernomen
que a bonne fin	dat te goeden hende
Je le puisse traire	Ic moghe bringhen
Et aueucque ce	Ende daer toe
tout mon affaire	Al mijn doen
A ce me vueillent	Daer toe wil mj
aider	helpen.
Ma dame sainte	Mijn wrawe sinte
marie	marye.
Et tous les sains	Ende alle sante
de paradis. Amen	van hemelrike. Amen
o vray dieu	o warachtich god
qui tout auez	die al hebt
En vostre puissance	In uwe moghentheit
Monstres en moy	Toocht in mj
vostre doulz pouoir	uwe soete macht
Et debonnairete	ende goedertierhede
^+ Et vostre courtoisie	ende uwe hooschede
Et donnes moy	ende gheift mj
Sens daprendre	zin te leerne
Par qui je puisse	waerby ic moghe
Saigement viure	vroedelike leuen
En ce siecle	In deze werelt
Et que je puisse	ende dat ic moghe
Deservir	verdienen
La gloire	die bliescepe
du ciel.	des hemels
Par qui je	waerby ic
puisse sire	moghe here
par vostre amour	bi uwer minnen
et par la priere	ende bijder bede

+ Hs. bl. 129a

+ Hs. bl. 129b

[p. 93]

des bonnes gens	van goeden lieden
Ma vie mener	Mijn leuen leden
En bonne fin	te goeden henden
Si que je puisse	Soo dat ic moghe
par vostre grace	bij wer gracie
venir a la gloire	commen ter glorien
du ciel la sus des	hemels daer bouen
On dist et	Men seit ende
cest verite	hets waer
^+ Que belle parole	dat scoone sprake
Ne couste rien	Niet en coste
Par belle parole	bij scoone sprakene
Par bonne raison	bij goeder redene
Et oncquore plus	Ende noch meer
Par bonne maniere	bij goeder manieren
et par biau maintieng	en bij scoone oufeninghe
Et par bonnes	Ende bij goede
oeuures faire	werken te doen
Peult on acquerre	machmen vercrijghen
Lamour de dieu	Die minne gods.
Et des bonnes gens	en van goeden lieden
pource doibt	daromme es sculdich
ung enfant	een kint
Anter et maintenir	te antierne en te offene
encontre toutes gens	Jeghen alle lieden
estre doulz et courtois	Tzeen zoete en hoosch
Du quoy grant profit	waer of groet profit
Luy pourra auenir	hem commen mach
En ceste maniere	In dezen manieren
Si fait on	Soo doet hem
estre ame.	tzijn ghemint
^+ Quant ilz verront	Al zij zullen seen
courtois et bien apris	hoosch en welgheleert
Et quant ilz orront	ende al zij zullen hooren
de doulce parole	van zoeter sprake
Ilz prieront	zij zullen bidden
A dieu pour lui	Tgode voor hem
Que il lui	Dat hij hem
donne grace	gheue gracie
Ainsi acquiert on	Aldus vercrijchmen
La grace	Die gracie
Et lamour	Ende minne

+ Hs. bl. 130a

+ Hs. bl. 130b

[p. 94]

De dieu	van gode
et des bonnes gens	ende van goede lieden
Pource doibt	daeromme es sculdich
ung enfant	Eenen kint
Le matin	Smorghens
quant il se lieue	as hij vpstaet
Tout premier	Aller eerst
A dieu tout puissant	Tot gode almachtich
humblement dire	Otmoedelike segghen
Chier sire dieu	Lieue heere god
^+ Loe et benoit soiez vous	ghelooft^1) ende ghebenedijt sidi
de tous les biens	van alle den goede
Que vous	dat ghij
maues fait	mj hebt ghedaen
Je vous prie	Ic bidde .v.
Par vostre courtoisie	bij uwer hooschede
que vous me tenez	dat ghij mj hout
en vostre seruice	In uwen dienste
Et gardes moy	ende wachte mj
En ce jour	En dezen daghe
et en tout temps	ende in allen tijden
donnes moy grace	Gheift mj gracie
Que je vous	Dat ic .v.
puisse seruir	moghe diennen
Par qui ma vie	waerbij mj leuen
vienge a bonne fin	comme te goeden hende
Apres salueres	daer naer sultu groeten
La benoite vierge	de ghebenedite maget
Marie	Marye.
la mere	die moeder
de nostre seigneur	van onsen heeren
^+ Jhesu Crist.	Jhesus kerst
Et dites Aue maria	en seight. aue maria
Si lui pries	So bidt haer
Quelle prie pour toy	Dat zoe bidde vordi
A son chier filz	tot haren lieuen zone
Et quelle meismes	En dat zoe zelue
Par sa doulce	bij hare zoete
debonnairete	goedertierhede
Te donne sa grace	die gheue hare gracie

+ Hs. bl. 131a

1) hs. veeleer gheloost

+ Hs. bl. 131b

[p. 95]

Quelle te	Dat zoe die
vueille la grace	wille de gracie
de son chier filz	van hare lieue zone
Impetrer.	Impetreren
Quant tu serres	Alstu zuls zijn
vestu et leue	ghecleert en vpghestaen
dont fetes	dan maect
de ton pouce	met dijn dume.
En ton front	An dijn voorhoft
lenseigne	die tekene
de la sainte croix	vanden heleghen cruce
Et dites	Ende seicht
Sire dieu	Heere god
^+ Soies ma defense	Weist mijn beschermer
Contre mes ennemiz	tjeghen mijnen vianden
dont irez tu lauer	Danne zultu gaen dwaen
nettement tes mains	suuerlike dijne handen
Ne lez seches point	Ne droch se niet
Au nap	Ant scoolaken
Ne a la panuce^1)	noch ande slippe
de ta chemise	van dijnen hemde
Mais a la touaille	maer ande dwale
fetes ainsi tes yeulx	doe also dijn oghen
Ta visaige	dijne anesichte
Et ta bouche	Ende dijne mond
Et quant tu	En alstu
Aures fait	zuls hebbe[n] ghedaen
Nettement	Suuerlike
sans haster	sonder hasten
Et par bone maniere	ende bij goeder manieren
dont dires tu	dan sulstu segghen
bien doulcement	wel zoetelike
Saluerez tous ceulx	zulstu groeten aldie
qui tu encontreres	die du zuls ghemoten
Et chascun nounm	En elker namen
^+ Comme lui affiert	Als hem to behoort
Encontre ton pere	Tjeghen dijnen vader
Ou ta mere.	Of dijne moder
Osteras ton chaperon	Zulstu af doen dijn capron

+ Hs. bl. 132a

1) Bij dit woord heeft Paul Meyer een vraagteeken gezet. Er is echter geen reden om aan de lezing te twijfelen. Zie, voor het woord zelf, Du Cange i.v. pannuceus, en Diefenbach, Glossarium Latino-Germanicum i.v. pannucia.

+ Hs. bl. 132b

[p. 96]

Et vng peu encliner	ende eene lettel nijghen
du chief	Metten hooft
et des espaulles	ende metten schoud[er]en
Envers ceulx	Tjeghen hemlieden
Lesqueulx	Welken
Tu encontreras	Du ghemoets
Tu dois	Du bes sculdich
dire sire pere	Tzegghen here vader
Ou dame mere	Of vrauwe moder
Se cest au matin	Eist snuthens^1)
Dieu vous doint	god gheue .v.
Bon Jour	goeden dach
Se ceft apres none	eist naeder noenen
Tu dois dont dire	du bes dan sculdich tzeghen
Dieu vous doint	God gheue .v.
Bon vespre	goeden auont
ou bonne nuyt	of goeden nacht
Ainsi doibstu dire	Aldus bestu sculdich tzeghen
^+ Come dessus est dist	Als bouen gheseit es
Ne plus ne moins	Noch meer noch minne
Ainsi te doiz tu	Aldus zulstu
maintenir	di mainteneren
Et saluer	En groeten
Pere et mere	Vader en moeder
Et^2) aussi	Ende ooc
En telle maniere	In zulker manieren
Encontre	Tjeghen
ton cure	dijn prochipape
Ou encontre	Oft tjeghen
Aucun	Eeneghen
Honneurable	Eerwerdichghen
Homme ou femme	Man of wijf
de grant estat	Van groeten state
Encontre vng prestre	tjeghen eenen priestre
Ou gentil homme	Of joncheere
Ou damoiselle	Of joncvrawe
Ou riche bourgois	Of rike porters

1) Men zou geneigd zijn, hier te emendeeren. Maar deze vorm snuthens komt tweemaal (zie ook beneden, bl. 140b) in den tekst voor, en telkens is de lezing van het hs. onbetwijfelbaar. Men kan ook moeilijk lezen *snuchens, aangezien déze vorm geen Vlaamsch is. Waarschijnlijk is dit snuthens een gevolg van 's vertalers onvoldoende kennis van het Nederlandsch, resp. van het Brugsch.

+ Hs. bl. 133a

2) hs. En waarschijnlijk ten gevolge van de twee volgende En's.

[p. 97]

Pour leur	Omme huerlieden
Dignite	Weerdichede.
^+ Les autres	Den anderen
Apres	Daer naer
Salueres	Sulstu groeten
Par tel nounm	bij zulker namen
que il receut	als hij ontfinc^1)
En son baptesme	In zijn dopsel
En telle maniere	en zulker manieren
freres et seurs	broeders en susters
Oncles et Amites	Oom en moyen
Nepveus et niepces	Neuen en nighten
Cousin germain	Recht zwer
Cousin en autre	Ander zwer
Rogier Soijer	Rogier Seigre
Gaultier	Woutre
dieu vous doint	god gheue .v.
Bon jour	Goeden dach
Ou bon vespre	of goeden auent
Selon leure	Nade heure
du jour	van den daghe
Qui conques te salue	So wie dat di groet
Tu le resalueres	du zulten wedergroeten
Par telle salutacion	bij zulker groetnesse
^+ Comme il te salue	Als hij di groet
Se on te dist	Of men di zeit
Dieu vous doint	god gheue .v.
Bon jour.	goeden dach
Tu responderes	du zulst antworden
bon jour	goeden dach
vous doint dieux	gheue .v. god
Se on te salue	of men di groet
par bon vespre	bij goeden avent
Respon	Antwoort
Bon vespre	goeden auent
vous doint dieux	gheue .v. god
Se aucun vient	Of yement comt
A ta maison	Te dijnen huis
ou la tu demeures	of daer du woens
Et il dist	En hij zeit

+ Hs. bl. 133b

1) hs. veeleer ontfint

+ Hs. bl. 134a

[p. 98]

Dieux y soit	hier zij god
Respondes	Antwoort
lui et dites	hem en zeit
bien soies venu	wel sijt ghi comen
que vous plest il	waet ghelieft .v.
^+ Se il dist	Of hij zeit
Je parleroie volentiers	Ic sprake gheerne
Au seigneur	den heere
ou a la dame	Of der vrawe
Se ilz y sont	vp dat sij daer zijn
Dites a lui	Seight hem
Ne vous	Ne welt .v.
desplaise mie	niet belghen
Je liroie dire	Ic salt gaen segghen
Se ilz ny	Of zij daer
sont mie	niet en zijn
Se lui dites	So seight hem
Sil vous plaist	ghelieft .v.
Quelque chose	Eenich dinc
que je lui	dat ic hem
puisse dire	mach segghen
je le ferroie	Ic salt doen
voulentiers	gheerne
vostre messaige	uwe bodescep
Quant ilz	Als zij
Seront venues	zullen sijn commen
^+ Et se il dist	Ende of hij zeit
Je vueil meismes	Ic wil zelue
Encontre	Tjeghen
Eulx parler	hemlieden spreke[n]
Si lui dites	So seit hem
de par dieu	In gods name
dist il a dieu	Seit hij te gode
Je men veulz aler	Ic wille gaen
dites. alez a dieu	Seit gaet te gode
Qui vous garde	Die v bewaere
Se on tenuoie	Of men di sent
En aucun lieu	In eniche stede
Ou en aucune	Of en enich
messaige	boodscepe
Se tu trouues	Of du vints
Luis clos	de duere ghesloten

+ Hs. bl. 134b

+ Hs. bl. 135a

[p. 99]

Ne louures mye	Ne doetse nyet open
Soudeinement	Haestelike
maiz huches hault	maer clopt lude
ou bas entre deulx	of stille tusshen twee
Apres	Daer nae
^+ Ouures luis	doet open de duere
doulcement	Soetelike
Se on y est assis	Of mer es gheseten
A la table pour mengier	Ter tafel om eten
Quant tu seres	Alstu zuls zijn
Dedens lostel	binnen der herberghe
Recloses luis	Slute weder de duere
Et salues les gens	en groete de lieden
Et dites	En seight
dieu vous gart	god bewaer .v.
Seigneurs	Heeren
Et dames	En vrauwen
Et dites	En seght
ton messaige	Dijn boodscepe
Se on te offre	Of men di biet
A boire	Te drinckene
Receuez le hanap	ontfanc den nap
Et beues	En drinckt
Courtoisement	hooschelike
dont mettez	dan stelt
Le hanap	de nape
Devant celui	voor de[n] ghonen
^+ Qui le te bailla.	dien di ghaf
Ou mettez le jus	of setten neder
Sur la table	vp den tafel
doulcement	Soetelike
Sans respandre	Sonder stuerten
Puis di dieu	dan seght god
vous benie seigneurs	Seine v heeren
Et toute	Ende al
La compaignie	de gheselscep
et dieu le vous rende	En god loont .v.
Se tu voiez seoir	of du sies sitten
Moyens	Middelbaer
compaignons	ghesellen
qui assiz	die gheseten
sont a la table	zijn ter tafle

+ Hs. bl. 135b

+ Hs. bl. 136a

[p. 100]

ou de petit estat	of van cleene state
Tu dires	du zuls segghen
preu vous face	goet moet .v. doen
Sil i a	zij daer
aucune personne	enich meinsche
de ta cognoissance	van diner kennesse
Plus que les autres	maer dan^1) andre
^+ Tu le nommeres	Du sulten nommen
par son nounm	bij zijne namen
Et dires	En sult segghen
Jehan ou gaultier	Jan of woutre
dieu vous benie	God seint .v.
et toute la companie.	en al de gheselscepe
Ainsi dires	aldus zultu segghen
Aux femmes	de vrauwen
comme dessus est dist	als bouen gheseit es
de moyennes gens	van middel lieden.
Se ilz te Of	zij^2) dij
offrent a boire	bieden drincken
Tu feres ainsi	du zult doen alzoe
que tu doibs faire	dat du zuls doen
Aux moyennes gens	te middelbaer lieden
Quant ilz te font	Als zij dij doen
Courtoisie	hooschede
ou aucuns biens	of enich duecht
dont tu dires	dan sulstu segghen
sire dieu le vous rende	Heere god loont .v.
Ou dame	Of vrauwe
^+ Ou damoiselle	Of joncvrauwe
Tu enfant	Du kint
qui veulx aprendre	die wils leeren
Tu doibs	du bes sculdich
Retenir	te onthouden
Ce que tu	Tgh[u]ent dat du
voiez et otz	sies en hoores
Et pource	En daeromme
quant tu es	als du bees
Aveucque qui	Met wien
que ce soit	dat zij
donnes ton	ghef dij

1) hs. den

+ Hs. bl. 136b

2) hs. hij

+ Hs. bl. 137a

[p. 101]

entente	verstannesse
A ce quon dist	Tghuent dat men seit
Et fetes	En doet
Soigneusement	Neestelike
Ce que on te commande	dat men dij beueilt
Se on tenuoie	Of men die zent
En aucune	In eenich
messaige	boodescepe
qui te soit charge	die dij zij ghelaeft^1)
^+ A vng	Tot eene[n]
vaillant homme	werdichen man
hastez toy	Haestu
celle part	daer waert
Et fai ton message	en doe dijn boodscepe
Et quant tu ton	En als du dijne
messaige	boodscepe
aurez fait	zuls hebbe[n] ghedaen
Et il te semble	En het v dinct
quil soit temps	dat het zij tijt
De retourner	Tweder kerne
dont va deuant lui	dan ganc voor hem
Et monstres toy	En toocht dij
Et dites lui	En secht hem
Sire par	Heere bij
vostre congie	uwen oorlouen
Me retourneroie	Ic soude weder keren
bien voulentiers	wel gheerne
dou je suis venu	van dien ic ben commen
Sil vous plaist	waer et dat v ghelieft
me done response	mj tgheuen antwoorde
Je feroie volentiers	Ic sal gherne doen
^+ vostre messaige	uwe boodscepe
Ce que vous voles	dat ghij wilt
Celle part	daerwaert
demander	ontbieden
a qui que ce soit	Tot wien dat zij
Et sil te fait	en of hij dij doet
courtoisie	hooschede
quant de lui	want van hem
tu partires	scheiden zuls

1) Aldus in het hs. Lees gheloeft?

+ Hs. bl. 137b

+ Hs. bl. 138a

[p. 102]

sire dieu le vous rende	Heere god loont .v.
Aussi comme dessus	Alzo as bouen
on dist	men seit
Ainsi dires tu	also sulstu
tousdiz	altoos
a vng grant seigneur	tot enen groeten heere
Quant il te fait	Als hij dij doet
courtoisie	Hooschede
Quant tu sers	Als du diens
Seigneur	Heere
Ou dame	Of vrauwe
Ou ce que tu es	of dattu bes
Aueucque pere ou mere	met vader of moeder
^+ va darrier ton pere	gaet achter dijn vader
et deuant ta mere	en voor diner moder
Et soies de	En zijt van
belle maniere	[...]^1) scoone manieren
et de biau jeu	ende van scoone spele
et courtois	ende hoosch
Et quant tu	En als du
seres venu	zulz comme[n] zijn
Ens le moustier	Inder kerke
aueucque ton seigneur	met dijn heere
ou aueucque ta dame	of met dijne vrawe
Ne soies mye	Ne wezet niet
volagieux	vlieghende
Ne regardes	Ne siet niet
ne ca ne la	hier en daer
Mais mettez toy	Maer setty
a geneulx	knielende
deuant la sainte croix	voor theleghe cruce
ou deuant lymaige	of voor die beilde
de nostre dame.	van onser vrawe
la mere de dieu	die moeder gods
et di tez oroisons	en seit dijne ghebede
^+ Et aies tousdiz	En heift altoos
Ton aime a dieu	dijn herte tot gode
Et a nostre dame	ende tot onser vrawe
et tes yeulx tousdiz	en dijne oghen altos
sur ton seigneur	Op dijnen here.

+ Hs. bl. 138b

1) Hier in het hs. een dittographie: van roodgeel doorgehaald.

+ Hs. bl. 139a

[p. 103]

Ou sur ta dame	of op dijne vrawe
Par qui que tu	waerbi dattu
ne les perdes	niet se en verliez
Et que ilz ne	En dat zij niet
Senuoisent	niet en gaen
sans toy	zonder dij
Et quant tu	En alstu
Serez reuenu	zuls wedercommen zijn
du moustier	vander kerke
Se tu voyes	of du sies
aual la maison	achter huuse
Aucune chose	Enich dinc
Desordonnee	ongheordineert
comme bacins	Als beckin
Ou lauoir	of antvat
Tables tresteaux	Taflen scraghen
Cuissins	Cussene.
^+ Bancquiers	Bancleeder
Draps quon met	Laken dat men leit
sur les sieges	vp de banken
Remettes lez a point	Leghse te pointe
chascun en son lieu	Elke vp zijn stede
Se ton seigneur	Of dijn heere
ou ta dame	Of dijne vrawe
vueillent sauoir	willen weten
Quon y fait	wat mer doet
a moustier	Inde kerke
Se ilz dient a toy	Seit hi^1) tot .v.
Ou lung deulx	of enich van hemlieden
va voire	Ganc sien
en lesglise	Inde kerke
que on y fait	wat me daer doet
se on chante messe	of mer zingt messe
Ainsi que tu	So dattu
saiches dire	wits tsegghen
que on y fait	wat mer daer doet
Au moustier	Inde kerke
Respondez selon ce	Antwoorde nae dien
^+ Que tu as	dattu hebs
veu et oy	ghesien en ghehoort

+ Hs. bl. 139b

1) hs. hu

+ Hs. bl. 140a

[p. 104]

A vne fois	Ter eene werf
peult auenir	mach commen.
que tu peulz dire	dattu machs segghen
Il nya nully	daer en es niement
Pour chanter	Omme te singhen
a lautre fois	Tander werf
par auanture	bij auentueren
Pourres tu dire	mochstu segghen
La messe est	de messe es
commencee	begonnen
a chanter	Omme tsinghen
A la tierce fois	Ter derde werf
pourres tu dire	moghstu segghen
On chante kyryel	me sinct kyryel
Ou on dist lespistre	of men seit depistel
ou on est a loffrande	of men es toffrande
Ou on fait	of men maect
le sacrement	Tsacrement
Ou il est fait	of hetz ghemaect
^+ On a donne	men heift gheuen
La paix	de paes.
Ou on a	Of men heift
tout chante	al ghesonghe[n]
Se ton seigneur	of dijn heere
Ou ta dame	of dijne vrawe
te dient au matin	dij segghen snuthens^1)
quant tu seres	Alstu zuls zijn
Reuenu du	Commen van
moustier	der kerke
va voire	ganc sien
La marchee	Ter maert
Quoy on y fait	wat men daer doet
Et que poisson y a	en wat visch datter es
Respondes volentiers	Antwoorde gheern
Et va tost	en ganc raesch
Et quant tu	en alstu
Sercs reuenu	zuls commen zijn
de la marchee	vander maert
Aduisez toy bien	aduiseert v wel
Que tu diz	dattu seghs

+ Hs. bl. 140b

1) Zie boven noot 1) op blz. 96.

[p. 105]

A ton seigneur	Tot dijn heere
^+ Ou a ta dame	of tdijne vrawe
Confait poisson	Hoedaen visch
Tu y trouues	du daer vints
Si que tu saiches dire	so dattu weitz tsegghen
A ton retour	Tdijne weder comen
Quant on te	Als men dij
demandera	vraghen zal
confait poisson y a	hoedaen visch datter es
Et lui nommes	En noompt hem
Les poissons	de vischen
Qui cy apres	die hier naer
Sont escript	zijn ghescreuen^1)
Lung jour lung	deen dach deen
Lautre jour lautre	dander dach dander
Si lui respondes	so antwoort hem
Il y a grant plenite	daer es groete vulte
des poissons	van visch
de mer et deaue doulce	vander zee en vander zoete watre
Car il y a balaine	want dar es wale visch
porc de mer	Meer zwijn
Esclevin et plice	sceluisch en pladijs
^+ Cabelliau mules	cabelliau en herde[r]s
Lieures de mer	zee hasen
Bout et merlans	butten ende wijtinc
Makerelz et herans	makerel en heranc
Raies et Calant	Rochen ende vloeten
Moulles et istres	musselen en woestren
Esturin et saulmon	Stuer ende salm
Luus et beckets	heuten^2) en snouken
Carpres et tenches	caerpers en tencken
Roches et perches	blieken en baersen
Et hannons	Ende willocx
Lamproies	Lampreiden
Anguilles	paelinghen
Ainsi est il besoing	alduz es behouelic
de cognoistre	Te kennene
Toutes manieres	alle manieren

+ Hs. bl. 141a

1) hs. ghescriuen

+ Hs. bl. 141b

2) Bedoeld is: hecht. Te lezen *heicten?

[p. 106]

des Chars	van vleesch
et des poissons	en van visch
En auenture	In auentueren
Quant on te	als men die
commandra	sal beuelen
^+ A achater	Te coopene
Autre viande	Andre spijse
Se on te dist	Of men dij zeit
va et achatez nous	ganc en coopt ons
Bonne char	goed vleesch
Tu demanderes	du zuls vraeghen
Quon faite char	Hoedaen^1) vleesch
voles vous	wild v
que je vous achate	dat ic v coope
Achates nous	Coopt ons
Char du buef	Ossin vleesch
Char du mouton	wedern vleesch
Ou toutes deulx	of alle beede
A lautre fois	Ter ander werf
Te dira on	Salmen dij segghen
fetes nous venir	doet ons commen
Char daigneau	Lammerin vleesch
ou char du porc	of zwijnen vleesch
Se on te dist	Of men dij zeit
va si nous achates	ganc en coopt ons
Aucun roost	Eenich roest
^+ Pour roster^2)	Omme te roestene
dont dires	Dan zaltu segghen
Confait roost	Hoedaen roest
volez vous auoir	wildi hebben
A vne fois	Ter eene werf
Te dira on	salmen dij segghen
Achates nous	Coopt ons
deux oiseaulx	Twee vueglen
vne aue ou deux	eene gans of twee
A lautre fois	Tauder werf
Te dira on	salmen dij segghen
fetes nous venir	doet ons commen
vng Chapon	Een capoen
vne geline ou deulx	eene henne of twee

+ Hs. bl. 142a

1) hs. Hoedoen

+ Hs. bl. 142b

2) Verwarring met rostir? of aldus te lezen?

[p. 107]

Et prennez garde	Ende nem waer
quelles soient jeunes	datti ionc^1) zijn
Et aussi grasses	En ooc vet
A la tierce fois	Ter derde werf
Te dira on	salmen dij segghen
fetez nous venir	doet ons comen
vng poucin ou .ij.	Een hoen of twee
deulx poules ou .iij.	Twe keken of drie
^+ deulx colons ou iij	Twee duue of drie
Trois paire de pijons	drie paire duue joncghen
vng signe ou .ij	Eene zwaene of twee
vng oisel de la riuiere	Eene rye voegle
sauuaige ou priue	wilt of tem
vng Malart	een masseel^2)
ou vne anelle	of eenen andekin
A la cinquiesme fois	Ter vijfte werf
Te dira on	salmen dij segghen
Achetes nous	Coopt ons
deulx plouuiers	Twee plouuieren
ou deulx perdris	of twee pertrissen
vng lieure	Een haese
Ou deulx conins	of twee coninnen
Quant tu achates	Als tu coops
Char sauuaige	wilt vleesch
si prennes garde	Soe nem waer
quelle soit freisse	dat se vreesch zij
et nouuellement tuee	ende nielinghe doet
et nouuellement prise	en nielinghe gheuanghen
Quant tu veulx achater	Alstu wils coopen
La viande suisdite	de spijse voorseit
Ou autre viande	of ander spijse
^+ Maines les	Andele se
et bargaignes	en dincse
Courtoisement	Hooschelike
Tu direz	du zuls segghen
Preudhomme	Goed man
ou compaignon	of gheselle

1) hs. zonc

+ Hs. bl. 143a

2) Dat is dus de naam van den mannetjeseend, den erpel, den waard. Dit masseel is toch moeilijk te identificeeren met maysel, maiseel in 't Mnl. Wdb. 4, 1204 i.v. masel.

+ Hs. bl. 143b

[p. 108]

Que fetes vous	wat louedij^1)
Cest escleuin	desen sceluisch
Ou ce butoir	of dezen buttor
fetez moy raison	doet mj redene
que me costeront	waet zalse my costen
Ces trois plijsez	deze dri pladijsen
Que donrege	wat sal ic gheuen
de ces ij Chapons	van deze ij capoens
quant il taura dist	als hij di sal heb[ben] gheseit
de tout le pris	van alden prijs
soit .v. sols ou xij deniers	zij v. scellinghe of xij penninghe^2)
Respondez et lui dites	antwoert hem en seit
Mais pour raison	Maer om redene
sil te semble trop	of v. dinct te veele
offres lui	Biet hem
Hardiement	Stoutelike
^+ Ce que vous	Tghuent dat .v.
semble bon	dinct redene
et pourpensez toy	en bepeinse dij
Que tu ne lui	dattu hem niet
ne maloffres mie	en mesbijds
ce que il te fait xij. deniers	dat hij dij looft xij. penninghe^2)
ou ce quil te semble	of tghoent dattu dinct
quelle peult valoir	dat werdich mach zijn
Ou aussi pres	of alzoe naer
Que bon soit	Alst goet es
Et sil te semble	Ende dinct .v.
quil test trop chier	datti te diere es
si lui di doulcement	So seit hem zoetelike
donnez le moy.	Gheeuet my
de par dieu	In gods name
se il fut builli	waeret ghesoden
vous le pourres	ghij soude[t] moghen
Aider a mengier	Helpen eten
bien volentiers	wel gheerne
et si achateroie	ende ic sal coopen
vne autre fois	een ander werue

1) louedij: in het hs. in twee woorden loue dij

2) In het hs. zijn scellinghe en penninghe afgekort: .s. en d met een verkortingsteeken.

+ Hs. bl. 144a

2) In het hs. zijn scellinghe en penninghe afgekort: .s. en d met een verkortingsteeken.

[p. 109]

plus volentiers a vous	Tlieuer tjeghen v
Et se il dist	Ende of hij seit
^+ Je vueil bien	Ic wille wel
Que vous laies	dat ghijt hebt
A vostre vse	Tuwen boofe
dont di	dan seght
Par dieu ce soit	In gods name zijt
se il te conuient	Of ghijt moet
Trop achater	Tdiere coopen
ou oultre ta volente	Of ouer dijne wille
Si lui dites	So seight hem
Je lachate	Ic coopt
Trop chier	Te diere
Mais je auroie	maer ic sal hebben
vne autre fois	een ander werf
Se dieu plaist	of god ghelieft
Et vous voles	ende ghij wilt
meilieur marche	better coop
Et quant tu aures	en als du zuls
Achate	ghecoocht [hebben]
Si huchez	Soo roopt
vng gaingne pain	een wijnne broet
qui le porte a lostel	diet draghe ter herberghe
Et se il ne scet	en of hij niet en weet
^+ Ou tu demores	Waer dattu wones
Si va aueucque lui	So gang met hem
et le fetes bien paier	en doet hem wel betalen
ou paies le	of betalen
vous meismes	ghij zelue
soit a don	zijt dan
ou vne autre fois	of een ander tijt
quant la viande	als dij spijse
sera a lostel	sal zijn ter herberghe
si la monstres	So tooch se
a ton seigneur	tot dijn heere
ou a ta dame	of tot dijne vrawe
et prennes garde	ende nem ware
quelle soit	dat sij zij
bien appareillee	wel bereet
et nettement	ende suuerlike
Et dites combien	en seight hoe veele
La viande cousta	de spijse coste

+ Hs. bl. 144b

+ Hs. bl. 145a

[p. 110]

Et la fetes	En doetse
appointer	bereet
en telle maniere	In sulker manieren
que ton seigneur	dat dijn heere
^+ Et ta dame	Ende dijne vrauwe
te en saichent gre	dij weten danc
Mettes a ce	Leght te dien
selon ton sauoir	na dijn weten
toute ta puissance	alle dijn macht
aider a tourner	helpen keeren
et appareillier	ende bereeden
vne viande	Eene spijse
et vne saulse faire	ende een saulse maken
Tu amenderes	du zuls bettren
Le feu	Te fier
et mettres	en zuls legghen
la haste a lespoye	de haest ant spit
Et aider estamper	en helpen staempen
et broier vne saulse	en wrijuen eene saulse
Quant la viande	als de spijse
sera appareillee	zal zijn bereet
Se on est	of mer es
accoustume	ghecostumeert
dachater du pain	Te coopen broot
si en va querre	so gaets haelen
^+ Tel quon	zulke as men
commandera	beueelen sal
fetes apporter	doet bringhen
petit pain brun	cleene brune broot
Si en fetes	en maecter of
tailleurs	taillioren
dont pain a tout	dan broot met allen
Et pain blanc	En witte broot
a mangier	Omme teten
Quant le diner	als der maltijt
saproche	nacht
va a ton seigneur	gang tot dijnen heere
et lui dites	En seght hem
que la viande	dat de spijse
soit preste	Eist bereet
Escurez lez culteaux	Scuert de messen
Nettes les bacins	Suuert de becken

+ Hs. bl. 145b

+ Hs. bl. 146a

[p. 111]

Et le lauoir	Ende dandfat
et soies pourueu	en weist voorseen
dune blanche	van eene witte
touaille	dwale
quant temps sera	Als tijt zijn sal
^+ Se on te commandra	of men dij beueilt
a dresser	trechten
ou a mettre	of tlegghene
la table	de tafel
si mettes les estaus	So stelt de scraghen
dont le nap	dan tscoelaken
dont mettes le pain	dan leght broot
au lez de la table	ter zide van de tafel
La ton seigneur	daer dijn heere
ne siet mye	niet en set
quant on yra lauer	als men sal gaen dwaen
Tu doneres eaue.	du zuls gheuen water
et tu tenras	en du zuls houden
la touaille	den dwaele
La ilz torchent	daer zij en droeghen
leur mains	hare handen
Quant tu sers	Alstu diens
a la table	Ter tafel
tu serez en ta cote	du zuls zijn in dijn roc
Et sans chaperon	en sonder caproen
quant tu portes	Als du draghes
^+ La viande	de spijse
en la main senestre	In de luchter hande
et la saulse	Ende saulse
en la main destre	Inde recht[e] hande
Tu ires tout droit	du zuls gaen al recht
Tu mettres	du zuls stellen
Les metz	die ghereichten
Premierement	eerst weruen
deuant le plus hault	voor den hoochsten
de la table	vander tafel
dont seruires	dan zulstu dienen
Les autres	den andern
Ensieuant	volghende
Ainsi comme ilz	also zij
sont assiz	gheseten zijn
Tu doibz	du bes sculdich

+ Hs. bl. 146b

+ Hs. bl. 147a

[p. 112]

bien regarder	wel te wachten
Sil y fault	of daer ghebrec es
aucune chose	enich dinc
Tu tenres	du zult houden
Tes bras	dijnen aermen
^+ ploies dessoubz	gheuouden onder
tes espaulles	dijne oxele
Tu ne doibz point	du ne bes niet sculdich
grater nulle part	tcrawene nerghens
et souuent	Ende dickens
netter la table	de tafel tsuuerne
des osseletz	vanden beenekins
du char	van vleesche
et du poisson	en van vische
Et des briseurs	en van den crumelinghen^1)
du pain	van de broot^2)
et les osteres	en du sultse wech doen
de deuant les gens	van voor de lien
de la main destre	metter rechte hande
et les mettres	ende zultse legghen
en la main senestre	In de slinke hande
Tant quelle soit	Tot dat zij sal zijn
Toute pleine	Al vul
Et dont	dan zult
les getteres	se werpen
en vne corbille	In eene corf
^+ Ou en vng	Of in een
grant plat	groet platel
puis mettez les	dan leghse
La ou ilz deuent estre	daer zij sculdich zij[n] tzijn
Se on te commande	of men dij beueilt
a porter du fruit	te bringhen fruit
Tu demanderes	du zuls vraeghen
Confait fruit	Hoedaen fruit
Ilz vueillent auoir	zij willen hebben
Nouueau fruit	Niewe fruit
Quant on taura dit	als men dij sal heb[ben] gheseit
prennes vne touaille	Nemt een dwale

+ Hs. bl. 147b

1) crumelinghen: nog niet in 't Mnl. Wdb., tenzij onder crume, en dan nog maar uit Kiliaan.

2) Uit te spreken als dbroot

+ Hs. bl. 148a

[p. 113]

et les va querre	ende gaets halen
Et fetes ce quon	ende doet dat men
taura dist	dij heift gheseit
a lune fois lung	deene werf deene
a lautre fois lautre	dander werf dander
selon le saison	Nae den tijt
de lan	vander jaeren
et fetes volentiers	ende doet gheerne
^+ Ce quon te commande	dat men dij beueilt
Se on te dist	Of men dij seit
Aportes nous	Brinct ons
poires hastiuel^1)	peren hastiuel
poires de Popringhe	peren van Popringhe
poires dangoise	peren anguisse^2)
poires de Lisle	peren van Rijselle
Nois de gauckes	Oker noeten
Nois de Caire	Asel noeten
ou pommez doselens^3)	of applen odselint
Ou blandreaulx	of blandereelen^4)
Cherises	Kersen
ou cheses	of crieken
prunes ou peches	prunen of perkren
et fordines	ende sleen^5)
figues et dades	fighen en daedelen
Ou roisins	Of rozijnen
Ou mesples	of mesplen
Et ce fruit	En dit fruit
mettras	zulstu leghen

+ Hs. bl. 148b

1) De lezing van het hs. is onzeker; er kan evengoed hastimel als hastuuel staan. Bij Plantijn is ‘poires de hastiveau’ de vertaling van ‘vroege peren’.

2) Verg. het Mnl. Wdb. op Anguwisse.

3) Het door Stallaert uitgegeven fragment (zie boven, blz. 91) heeft: prunes doyselens - applen Dooselinghe, maar het ‘service de table’ achter het ‘Vocabulaer’ van Roland vanden Dorpe heeft: oyselengs - oyghelinghen. Dat dit oygheling werkelijk een soort appel was, blijkt uit de volgende opsomming: Vercocht 21 manden appelen: te weten neghen manden oegelinghen, vier manden crolrettinghen, vier manden groeninghen, ende vier manden stininghen, Hs. Gent, Gemeentearchief, Jaerregister over 1463, bl. 92 (aangehaald bij Diericx, Mémoires sur la ville de Gand, dl. 2 (Gand, 1815), blz. 119, noot 1).

4) Nog niet in 't Mnl. Wdb., tenzij onder *Slandereel, waarvoor ‘Blandereel’ te lezen is. Voor het Fransche woord zie b.v. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française, dl. 1, 658 op blandurel.

5) hs. sloen

[p. 114]

^+ deuant ton seigneur	voor dijn heere
ou deuant ta dame	of voor dijne vrawe
Se on te commande	of men dij beueilt
A partir	Te deelen
Prennez garde	Nemt ware
quant personnes	hoe veele meinsche
y a a la table	datter zijn ter tafel
Et combien	Ende hoe veele
tu as de fruit	fruits dattu hebs
Et en mettes	En leght
autant deuant lung	also veele voor den een
comme deuant lautre	as voor den andre
Mais mettes	Maer leght
le plus biau	Tscoonste
deuant le	voor den
plus digne	werdichsten
de la table	vander tafel
Quant tu aures	alstu zuls hebben
du tout serui	van als ghedient
de boire	van drincken
^+ et de mangier	en van eten
Aincois que tu	Eerst dattu
ostes le nape	weers tscoolaken
et ce quil y a dessus	ende datter vp es
Seres pourueu	zulstu zijn vorseen
dune belle touaille	van een scoone dwale
et deaue chaude	en van watre waerm
Pour lauer	Omme te dwaen
les mains	De handen
Et quant le nape	ende als tscoolaken
sera oste	sal zijn gheweert
dont prennes	dan nem^1)
le hanap	den nap
a tout le vin	metten wijne
dont tu as serui	daer du of hebs ghedient
et dones a boire	and ghef drincken
en genoillant	al knelande
dung geneul	met eene knye
Jousques a dont	Tot danne
que tu as receu	dattu hebs ontfaen

+ Hs. bl. 149a

+ Hs. bl. 149b

1) hs. mem

[p. 115]

^+ Le hanap de lui	den nap van hem
et dont te lieue	ende dan staet vp
se on ne te fait	of men die niet endoet
Aincois leuer	Erst^1) vp staen
quant tu es	Alstu zijs
Releue	vp ghestaen
dont fetes	dan doet
verser oncquore vin	weder schinken wijn
Selon ce que	Nae dien dat
le hanap est vuyde	de nap ghehidelt es
Si donnes a boire	So gheift drincken
Au plus hault	den hoochsten
en genoillant	knielande
comme deuant	als te vooren
Et sil te commande	ende heiti di
a leuer	te vpstaen
La premiere fois	Ter ersten werf
luy respondes	Antwoort hem
Sauf vostre grace	Bij uwen paijs
et sil te commande	en beueilt^2) hij di
deulx fois ou iij	Twee werf of .iij.
^+ Et fetes	En doet
son commandement	zijn beueelen
fetes ainsi	doet also
chascune fois	telker werf
aux autres	den andern
Tant quilz	Tot dat zij
auront tout beu	alle hebben ghedronken
dont vestes	dan doet an
ta coste	dijnen roc
et va mangier	ende ganc eten
quant tu es assiz	alstu bes gheseten
si te sees tout droit	so sitte al recht
et ne tapuyez pas	ende ne leint niet
sur la table	vp de tafel
dez bras ne queutes	met aerm no^3) elleboghen
Et se tu mangies	ende of du eitz
Ou es drece	of zijs ghereicht

+ Hs. bl. 150a

1) in het hs. verbeterd uit Est: de r boven den regel bijgeschreven met ⌢.

2) verbeterd uit beueit: de l boven den regel bijgeschreven met ⌢.

+ Hs. bl. 150b

3) hs. ne

[p. 116]

aueucques dames	met vrauwen
ou damoiselles	of joncvrauwen
si les serues	so dientse
courtoisement	hooschelike
^+ de ce que tu as	van dattu hebs
ou sont elles	Of zijnt
mechines	joncwijuen
si les sers	so dientse
gracieusement	grasselike
Tailliez du pain	Snijt broot
et mettes	en leght
deuant elles	voor hemlieden
Nen tailliez mie	Ne snijdes niet
trop a vne fois	tveele teene werf
Taillies char	snijt vleesche
et poisson	en^1) vische
et mettes deuant	en leghs voor
eulx	hemlieden
le plus bel	dat allerscoonste
quant tu veulx boire	als du wils drinken
si leur offres premier	so biedt hem eerst
a boire	Tdrinckene
Es tu drece	beestu ghereicht
aueucques varletz	met knapen
ou compaignons	of ghesellen
^+ de ton affaire	van dijnen doen
Se il se lieue	of hij vpstaet
pour aucune chose	om eenich dinc
et tu cuidez quil	ende du waens dat
se resoira	hij weder sitten zal
Se tu as loysir	of du moet hebs
de lui attendre	hem te verbeiden
si ne mangez point	So en eits niet
Tant que il	Tot hij
soit rassis	wederseten es
Gardez toy bien	wachte di wel
De boire	van drinckene
tant que tu as	Twilen dattu hebs
viande en ta bouche	Spijse in dijn mont
et je te commande	Ende ic beuele di

+ Hs. bl. 151a

1) hs. et

+ Hs. bl. 151b

[p. 117]

que tu te gardes	dattu di wachtz
sur toute chose	bouen al dinc
de vileine parole	van dorper sprake
ainsi faisant	aldus doende
comme dessus est dist	als bouen es gheseit
Tu feres estre	sulstu dij doen zijn
^+ de chascun	van elken
bien ame	welghemint
mais il conuient	maer hij moete
qui veult seruir	die wille dienen
quil saiche aider	dat hij can helpen
a son seigneur	zijnen heere
quant il	Als hij
veult cheuaucher	wille rijden
de tenir son estrier	thouden zine steghereep
et lui seruir	en hem dienen
en la maniere	Inder maniere
cy ensieuant.	hier naer volghende
a toutes heures	Tallen hueren
Quant ton seigneur	Als dijn heere
veult cheuaucher	wille rijden
si va en lestable	so ganc int stael
et prennes garde	ende nem ware
aux cheuaulx	Ten perden
de ton seigneur	van dijn heere
silz ont couchie	of zij heb[ben] gheleghen
^+ En leur fien	In huer mes
Si les frotes bien	So wrijf se wel
dune torche destrein	met eenen stroe wisch
Et les estrilles	En campse
dune estrille	met eene roscam
tant quilz soient netz	Tot zij suuer zijn
mettez sus les selles	leght vp den sadellen
donnez leur la bride	gheift hem den breidel
en la bouche	inden mont
Ne montes pas	ne siet niet vp
deuant ton seigneur.	voor dijnen heere
quant du dois estre	als du bes sculdich tzijn
a son monter	Tzijne vp sittene
et a son descendre	ende tzijne beetene
Et quant ton seigneur	ende als dijn heere
sera descendu	sal zijn ghebeet

+ Hs. bl. 152a

+ Hs. bl. 152b

[p. 118]

dois tu monter	bestu sculdich vp tsitten
et mener	Ende leet
lez cheuaulx	de perden
A leaue	Tot water
Pour respaumer.	Omme spoelen
^+ dont menes les	dan leedse
en lestable	Int stael
Ostez la bride	doet den br[e]idel of
et loies les	ende bindse
du liecoul	met den altre
a la crebbe	anden crebbe
puis leur donnez	dan gheift hem
foin et aueine	Hoy en haure
Ne leur ostez point	ne doet hem niet af
les selles jousques a ce	de sadelen voor dat
que ilz sont	datti^1) zijn
bien refroidees	wel vercoelt
Se le temps	Eist weder
est froid	coult
si lez couures	so deckese
daucune chose	met enich dinc
soit flasart	zijt flassarghe
ou autre	of ander
couuerture	deckene
quant ilz seront	als zij zullen zijn
bien refroidees	wel vercoelt
^+ Si leur ostes	So doet hem af
Les selles	den sadelen
et pendes les	ende hanc se
ou que ce soit	waer datzij
a vng clou	an een naeghel
et silz ont sue	en hebben zij ghesweet
si les frotes bien	So wrijfse wel
dune torche destrein	met eene stroe wisch
et prennes garde	en nem ware
silz sont deferrees	of se zijn onbeslaghen
Se mestier est	Of noot es
si les menes	so leedse
au mareschal	smarescal
et fetes les amender	en doet hem betren

+ Hs. bl. 153a

1) Versta dattie of lees datsi?

+ Hs. bl. 153b

[p. 119]

Abruuez les		waetre se
au soir		snauens
et leur fetes		en maect hem
bonne litiere		goet letier
auant que tu		eer dat ghij
vois dormir		gaet slaepen
^+Et comptes		En rekent
au vespre		snauens
aueucques loste		metten weert
ou lostesse		of werdijnne
de ce quauez eu		van dattu hebs gheaet
Se vous estes		vp dat ghij zijt
Logie		gheherbercht
pour vostre argent		omme v. ghelt
et ce que on		en dat men
te comptera		dij rekene[n] zal
soit bonne marche		zijt goet coop
ou autre		of ander
tu le recompteres		du zuls verreekenen
a ton seigneur		dijnen heere
et chascun a part		ende elke bij hem
ainsi comme dessus		alsoet bouen
est dist		es gheseit
Tu maintendras		zulstu dij beleeden
quant temps sera		als tijt sal zijn
[S]e tu veulx		[E]nde wilstu
aprendre		leeren
^+A compter		Treekenen
par la lettre		bij der lettren
veecy le compte		siet hier de ghetael
[V]ng	j	[E]en
deulx	ij	Twee
Trois.	iij	drie
quatre	iiij	viere
Cincq	v.	viue
Six	vj	zesse
sept	vij	zeuene
Huyt	viij.	Achte
Neuf.	ix.	neghene
[D]ix	.x.	[T]iene
Onze	xj	Elleue
Douze	xij	Twalue

+ Hs. bl. 154a

+ Hs. bl. 154b

[p. 120]

Treze	xiij	dertiene
Quatourze	xiiij	viertiene
Quinze	xv	vicht[i]ene
Sesze	xvj	Sestiene
dixsept	xvij	Seuentiene
dixhuyt	xviij	Achtiene
^+ dixneuf	xix	Neghentiene
[V]Ingt	xx	[T]wijentich
vingt ung	xxj	eenentwijentich
vingtdeulx	xxij	tweentwijentich
vingt trois	xxiij	drieentwijentich
vingt quatre.	xxiiij	vierentwijentich
vingt Cincq	xxv.	viuentwijentich
vingt six	xxvj	zessentwijentich
vingt sept	xxvij	zeuenentwijentich
vingthuyt	xxviij	Achtentwijentich
vingtneuf	xxix	Nieghenentwijentich
[T]Rent[.]e^1)	.xxx.	[D]Ertich
Trente ung	.xxxj.	Eenendertich
Trentedeulx	.xxxij	Tweendertich
Trente trois.	xxxiij	drieendertich
Trente quatre.	xxxiiij	viereendertich
Trente cinq.	xxxv.	vijueendertich
Trente six.	xxxvj.	zessendertich
Trente sept.	xxxvij	zeuenendertich
Trente huyt.	xxxviij.	Achtendertich
Trente neuf	xxxix.	Nieghenendertich
[Q]uarante.	xl.	[T]viertich
quaranteung.	xlj.	een en viertich
^+ quarantedeulx	.xlij	Tweenviertich
quarante trois	.xliij	drieenviertich
quarante quatre	.xliiij	viereenviertich
quarantecincq	.xlv	vijue en viertich
quarantesix	.xlvj	zesse en viertich
quarantesept	.xlvij	zeuen en viertich
quarante huyt	.xlviij	Achte en viertich
quarante neuf	.xlix	Nieghen en viertich
[C]Incquante	.l.	[V]Ichtich
Soixante	.lx.	Tzessetich
Septante	.lxx.	Tzeuentich

+ Hs. bl. 155a

1) hs. [] Rentre

+ Hs. bl. 155b

[p. 121]

Huytante	.lxxx.	Tachtentich
Nonante	.xc.	Tneghentich
Cent.	c.	hondert
Mille.	M	Dusentich
Millefoiz mille	.M^m	dusentich werf duust
Cest tout		Hets al
[S]Eigneurs		[H]Eeren
puis que je		eer dat ic
vous commence		v. beghijnne
dexpondre		Texponeern
^+Cathon		Caton
en francois		In walsche
veul deuiser		willic v onderscheden
les sentences		die sentencien
dont noz maistres		daer onse meesters
sont ententifz
Car les aucuns		want de eeneghe
dient a deliure		segghen metter waert
que celuy cathon		dat die cathoen
qui fist ce liure		dat maect[e] dezen bouc
fut vng maistre		was een meester
moult sene		harde vroem
de la Cite		vander staet
de Rome natif		van Rome gheboren
qui en son temps		die tzijnen tijt
fut enseigneur		was bewijser^1)
dez estres dez gens		van lieder wesen
et Juge		ende Jugier^2)
et pource		ende omme
quil sceust		die hij wiste
plus que nul		meer dan yement
^+Auoit il a nounm		heddi te namen
Cathon sensorinus		Cathoen sensorinus
Les autres dient		dandern segghen
que ce fu celui		dat was de ghoone
qui en Lubie		dat jn Libien
fut en exil		was in ellenden
en temps que Cesar		den tijde dat Cesar
conquist Rome		vercreech Romen

+ Hs. bl. 156a

1) Nog niet in 't Mnl. Wdb., wel in 't Mnl. Handwdb.

2) Niet in 't Mnl. Wdb.

+ Hs. bl. 156b

[p. 122]

et que ilz	ende dat zij
deuindrent	woorden
tous ses hommes.	alle zijne mannen
Ce fu Cathon	Het was Cathoen
vticensis	vticensis
qui tant fu saige	die ouervroet^1) was
et pensoit	ende bedochte
de garder	te verwaren
sa nobilite	zijne nobelhede^1)
Car Antique	want Antique
vne Cite	Eene stede
conquist Cesar	vercreech Sesar
^+ vousist ou nounm	woude of ne woude
pource eust il	daromme haddi
vticensis	vticensis
a nounm	te naemen
Encquore dist	Noch seit
lautre partie	dander partie
que cest cy	dat deze
ne lautre	noch dander
ne fut mie	niet en was
Maiz vng maistre	Maer een meester
qui auoit nounm tulius	die Tulliez hiet
qui ne fu point	die en was noch
fole ne tutilles	zot noch vercust^2)
Mais pource	Maer omme
que Cathon	dat Cathoen
fut vng preudhomme	een goet man was
fist son liure	dede zijne[n] bouc
apeler Cathon	hetten Cathoen
Saige fut il	wijse was hij
et bien lettre.	ende welghelettred
^+ Prennez lequel	Nemt den ghonen
que vous voles	dien ghij wilt
Lequel ce fut	dien dat was
Il apert bien	het blijct wel
en loeuure	ant werc
La ou il nous	daer hij ons
son sens monstre	zijne zinne toocht

1) Niet in 't Mnl. Wdb.

1) Niet in 't Mnl. Wdb.

+ Hs. bl. 157a

2) vercust = vercuuscht

+ Hs. bl. 157b

[p. 123]

et descoeuure	ende ondecte
que il fu saige	dat hij wijse was
de ceste vie	van desen leuen
Car a honestete	want ter eerzamicheden
Il nous enuoie	Hij ons tijst
par vng	bij een
sien filz	zijne zone
que il enseigna	dien hij leerdt
en que maniere	in waet maniere
il se contienge	hij hem ouffenen^1) zal
des ore vueil	Als nwe willic
a compte venir	ten verhaelne commen
Et vous penses	En ghij lieden peinst
^+ Pour retenir	Omme tonthouden
les commandemens	die gheboeden
que il a fait	die hij heft ghedaen
a son filz	Tzijne kinde
[C]e dist cathon	[D]it seide cathoen
quant je veoie	als Ic aensach
lez hommes aler	de meinsche gaen
mauuais chemin	quade weighe
et les plusieurs	ende meniche
comme vne beste	als eene beeste
mainent vie	leeden leuen
deshonneste	onnerlike
je me pensoie	Ic bedochte mj
que mestier il fut	dat nootzakelic ware
que on leur	dat men hem
enseignast	bewijsde
la maniere	de manieren
par qui	waer bij
ilz lessassent	dat zij lieten
leur folye	haer dwaesheden
^+ et amendassent	ende betterden
leur vie	haer lieden leuen
Si que lez grans	So dat dij meeste
et les petitz	ende dij minste
puissent viure	mochten leuen
par honneur	bij eeren

1) In het hs. veeleer ontfenen

+ Hs. bl. 158a

+ Hs. bl. 158b

[p. 124]

[B]iau filz	[S]Coone zone
or te veul	nw willic dij
descripre	bescrijuen
et monstrer	en^1) bewijsen
comment tu	hoe du
dois viure	zijs sculdich tleuen
mais gardes	maer sie
que tu	dattu
lisez en telle quise	leses in zulker wijs
ce que la lettre	Tghone dat de lettre
te deuise.	die bediet
que tu entendes	dattu verstaes
tout laffaire	al twezen
car au tant	want alzo veele
^2)	oorboors
^+ soulait il faire	pleicht hij te doen
lomme qui list	die man die leist
et rien nentent	ende niet ne verstaet
comme celui	als hij
qui chace	dat jaghet
et rien	ende niet
ne prent	ne vaet
[P]Remier doibz	[E]erst bestu sculdich
a dieu supplier	goede tsupplierne^3)
et humblement	ende otmoedelike
mercy prier	ghenade bidden
Amez ton pere	Minne dijn vader
et puis ta mere	ende dan dire moeder
qui ce ne fait	diet niet en doet
il [l]achate	hij becoopt
Tes parens	dijne maghen
craines	ontsie
et si les ames	ende minnese
et cousins	ende neeuen
et amis	ende vrienden
les clames	Heetze
^+ gardes la chose	hout de dinc
que on	die men

1) hs. et

2) Te oordeelen naar het Nederlandsch wordt er vereischt: *de prouffit

+ Hs. bl. 159a

3) supplieeren nog niet in 't Mnl. Wdb.

+ Hs. bl. 159b

[p. 125]

te do[n]e	die gheift
quelle que soit	hoedanich dat ze zij
ou poure	of aerm
ou bonne	of goet
quant tu vois	Als du gaes
au marchie	ter maert
si taffetes	so bereed dij
que tu fol	dattu dwaes
ne soies	niet en zijs
Mais bien	maer wel
te gardes	verhoedi
Ne alez pas	ganc niet
aueucques	metten
lecheurs	loeders^1)
mais va	maer ganc
tousiours	altoos
aueucques	metten
lez meillieurs	besten
^+Rendes volentiers	gheif gheerne wedre
ce que on	dat men
te preste	dij leent.
Gardes que tu	wachte dattu
a nullui	te nyement
ne molestes	ne mesdoet^2)
biau filz	scoone zone
a mesure	In maeten
te tien	houd di
gardes a qui	Wachte di^3) wien
tu donnes	du ghefft
le tien	dijne
Se tu voiez gens	siestu lieden
ensemble	Tgadere
parler	sprekene
se on ne tapelle	Roopmen di niet
ny alez point	ne gancter niet
Ayez mesure	hebbe maet
de ta goulle	van dijn mont
si nentendez pas	ende ne verstaez^4) niet

1) Van deze beteekenis heeft het Mnl. Wdb. nog geen voorbeelden.

+ Hs. bl. 160a

2) hs. mesdoen

3) hs. du

4) In het hs. verbeterd uit vestaez: de r boven den regel bijgeschreven met ⌢.

[p. 126]

aux folies	Tzotternien
^+ tousiours	altijds
Menes	leed
ta vie	dijne leeuen
honestement	eerzamelike
et si te	ende di
maintenez	ouffene
saigement	wijze[..]like^1)
Dormes	Slaep
a mesure	te maeten
et a raison	en te redene
quant	Als
de dormir	te slaepen
est en season	es in saisoen
Salue	groete
volentiers	gheerne
les gens	de lieden
ne soies mie	ne weze niet
necligent	gauweloos^2)
Ames et	Minne ende
honeures	Eere
^+ Moult	zeere
ta femme	dijne wijf
Tu soies	du weze
seigneur	heere
et elle	ende zoe
dame	vrauwe
Quant vng	Als eenen
meillieur	bettren
de toy	dan du
voires	zuls sien
de la	van daer
te lieuez	stant vp
ou tu soires	du sitten zuls
gardez que tu	wachte dattu
ne soies	niet en wordes
periure	verswoerne
de la chose	van den dinc
que tu jurez	dattu sweers

+ Hs. bl. 160b

1) hs. wijzeselike

2) Het Mnl. Wdb. kent deze beteekenis alleen uit Kiliaan.

+ Hs. bl. 161a

[p. 127]

Ames	Minne
^+ ton maistre	dijnen^1) meestre
et portes lui	ende draeghe hem
honneur	eere
et si le craines	ende ontsietene
comme	Als
ton seigneur	dijn heere
Ne beuez mie	Ne drinct niet
tant du vin	soe veele wijns
que il te face	dat hij di maeke
fol diuin	zot clappaert
soies	weeist
vergoigneux	bescaemt
et honteux	ende scamel
ne parles pas	ende ne sprekt niet
rudement	stuerlike
pour ton paijs	Omme dijne landscep
et pour ta terre	ende omme dijne eruen
deurois tu bien	zulstu wel
entrer	commen
^+ en guerre	en oorloge^2)
Guardes^3)	wachte
ta chose	dijne dinc
par telle	bij zulker
art	cuensten
que on ne te	dat men di ne
tienge	Houdt
pour musart	ouer dwaes
Ne croiez mie	Ne ghelooft niet
trop	Alte^4)
folement	zottelike
Car teulx	want zulke
cuident vray	waent^5) ware
dire qui	segghen die
ment	liecht
A ton	Te dijne
proufit	orboore
mettes	stelt
ta main	dijne hande

+ Hs. bl. 161b

1) hs. dijner

+ Hs. bl. 162a

2) hs. oorloue

3) hs. Quardes

4) hs. Alto

5) hs. weant

[p. 128]

^+ Naproches	Ne ghenake
nulle fole	gheene lichte
femme	wijf
Car tost	want vluecs^1)
y pert on	verliest mer
corps et ame	lijf ende ziele
biau filz	scoone zone
de ta	van dijne
meisnie	mesnijde
penses^2)	peinst
quant	als
deuant toy	voordi
as ta	hebs dijnen
despense	coste
tes enfans	dijne kindren
aprennes	leere
et enseignes	ende bewijse
comment chascun	hoe elke
deulx	van hemlieden
^+ se contienge	hem bestiere
Aux poures	den aermen
fetez bien	doe goet
si lez gardes	ende bewaerse
Il fait	hij doet
grant bien	harde wel
qui enprent	diere af nempt
garde	ware
Soiez	weest
doulx	zoete
et debonaire	ende godertiere
vers toutes gens	Talle lieden waert
Ce dois tu	dat bestu sculdich
faire	Te doen
quant tu	alstu
doibs	sculdich zijs
faire	te doen
aucune rien	yet
conseillez toy	beraedter di
^+ si feres bien	so zulstu wel [doen]
gardez toy de	wachte dij met

+ Hs. bl. 162b

1) hs. vuelcs

2) hs. pensee

+ Hs. bl. 163a

+ Hs. bl. 163b

[p. 129]

gaber nullui	yement tfoolen
Car nullui	want [n]yement
ne scet	en weet
quoy vendra	wat werde[n] zal
de lui	van hem
Ne soies mie	Ne weze niet
mal parleur	quade spreker
ne poues	ne mochs
amender	niet bettren
Soies vng	Beestu een
Retien	Behoudt
en ton cueur	in dijn hert
ta emance	dijn glozinghe^1)
fol est	zot es hij
qui son penser	dij zijn ghepeins
auance	openbaert
va aux pletz	ganc ten dinghijn
^+ Et aux	Enten
parlemens	paerlementen
pour aprendre	om te leerne
lez jugemens	de wonnessen
donnes	gheif
counseil	gheraed
se on	Of datmen
le te requiert	an dij begheert
A celui qui	den ghonen die
son droit	zijn recht
requiert	versoucht
juges	wonnesse
au mieulx	ten besten
qne pourres	zo du best moch[s]
au droit	int recht
Ne faulsez ja	Ne valsche nw
en nul	in gheene
endroit	maniere
Ne mentes	Ne lieghe
^+ oncques	ghenen tijden
pour auoir	omme goeds wille
de ce dont	van dien dat

1) In het Mnl. Wdb. wordt glozinge alleen naar het ‘Haarlemsch Glossarium’ vermeld.

+ Hs. bl. 164a

+ Hs. bl. 164b

[p. 130]

tu sceis	du weits
dire vray	ware segghen
Attempres	Tempre
ton yre	dijne gramscepe
et ta coraige	ende dijne moet
quant tu es	alstu wortz
esmeu	gheporret
a raige	tverwoedscep
penses	peinst
du bien	duechte
a oeuure	te werke
mettre	te stelne
de ce	van dien
que tu	dattu
ne saues	en cons
entremettre	bewijnden
Se ton pere	Of dijn vader
^+ te mesaime	dij leed heift
seuffrez le ja	ghedoocht nw
nen aures	ne zuls hebben
blasme	gheenen blaemen
jues	Spele
au topet	metten toppe
tout en apert	int ghemeene
bon est le jeu	goet es tspel
ou nul	daer nyement
ne pert	en verliest
le jeu	den spel
dez tables	vande tafel
et les dets	ender terlinghen
par moy	bij mj
te soient	zij dij
defendues	verboeden
ne fetes ja	Ne doe nem[m]ermer
par force rien	bij crachten yet
car peu	want lettel
vault	doocht
^+ force	Crachte
sans engin	zonder conste
plus petit de toy	minder dan ghij
ne despisez point	ne veronweerd niet
encquore soit il	Al es hij

+ Hs. bl. 165a

+ Hs. bl. 165b

[p. 131]

de force	van crachte
pire	weeker
La foy	Die ghelooue
que dieu	dat god
ta donne	dij heift ghegheuen
gardes	wachte
que par toy	datse bij dij
ne soit faulse	niet zij gheualscht
Noubliez mie	Ne vergheit niet
les bienfais	de duechden
que les	die de
bonnes gens	goede lieden
tauront	dij zullen hebben
fait	ghedaen
A ton mangier	Tdijnen eten
^+ parles petit	sprekt lettel
ce doibs tu	dit bestu sculdich
tenir	Thouden
de mon escole	van mijre leere
vng mescheant	een keytyf
homme	meinsche
de mocquer	Tghecken
de ce	daerof
te veul. Ie	willic dij
bien garnir	wel verhouden
Nen va mie	Ne ganc niet
souvent	dickens
disant	segghend
ce que tu	Tghone dattu
penses	peinses
des gens	vanden lieden
Ne aiez daultrui	Ne begheert niet
conuoitise	der lieder goet
la tienne	dijne zelue
chose	dinc
^+ Te souffise	ghenoughe dij
Paix	paijse
et amour	ende minne
entre les	onder de
gens portes	lieden drach[s]te
guerre	weet^1)

+ Hs. bl. 166a

+ Hs. bl. 166b

1) Versta veet

[p. 132]

et hayne	ende haitie
mettez hors	ontghef
Ne scei	Ic en weit
que plus	waet meer
briefuement	die corter
te die	ghesegghe[n]
fetes	doet
le bien	de duechte
et lesses	en laet
la folie	de dwaesheden
[S]Elon	[N]Aer
la maniere	de manieren
du liure	van den bouc
aueucque	metten
^+ le pouoir	macht
que dieu me	dat god mj
liure	veerleent
et le sens	ende die zin
que Il	die hij
ma donne	me heift ghegheuen
ay je	hebbe ic
le prologue	Tprologhe
a fin mene	thende brocht
des ore	als nw
commenceroie	salic beghinnen
les vers	die veersen
et les	ende die
commandemens	gheboeden
diuers	diueers
ainsi	ghelik
comme les	datse
a fait	ghemaect heift
Cathon	Cathoen.
^+ Or de par dieu	Nw in gods name
lez commenceons	beghinne wij se
Biau filz	Scoone zone
si dist	so seght
Cathon	Cathoen
le saige	die wijse
vers Dieu	Tgoede
soit tourne	waert ghewent
ta couraige	dijne moet

+ Hs. bl. 167a

+ Hs. bl. 167b

[p. 133]

en telle	in zulker
maniere	manieren
et en telle	ende in zulker
guise	wijze
que du cueur	dat met herten
faces	does
son seruice	zijne dienste
tu ne dois mie	du^1) zijs niet sculdich
trop entendre	tveele pooghen
a dormir	tslaepene
^+ ne a repos	noch ten rueste
prendre	nemen
Car qui	want wie
trop dort	tveele slaept
et sommeille	en
les vices	de smetten
de son cueur	van ziere herte
esueille	weict
Retien	bedwinne
ta langhe	dijne tonghe
et ta parole	ende dijne tale
quant tu	Als tu
dois parler	sculdich zijs tsprekne
si parles	zoe spreict
et si te tesez	ende so zwicht
quant tu	alstu
doibs	zijs sculdich
taire	tzwijghen
ainsi	alzoe
pourres tu	moeghestu
^+ a dieu plaire	god ghelieuen
Naiez mie	Ne hebt niet
muable voloir	wandelen wille
ce que tu veulx	dattu wils
ne deueulliez mie	ne ontwille niet
car qui	want wie
a soy meismes	hem zelue
est aduersaire	tjeghen es
Il est a	hij es tot
aultrui	anderen

1) hs. dij

+ Hs. bl. 168a

+ Hs. bl. 168b

[p. 134]

contraire	contrarye
En ton propos	In dijne propost
tousiours	altoos
te tien	houdt dij
Cest raison	dat es redene
et ce font	en het doen
les saiges	de vroeden
qui sceiuent	die connen
muer	verkeeren
^+ leur couraiges	haren moet
Se ta femme	eist dat dijne wijf
se plaint	haer clacht
a toy	tot dij
de ton seruant	ouer dijn cnape
je te chastie	Ic castie dij
Ne la croiez mie	ne gheloof ze niet
pour son dire	omme haer zegghen
Car teulz	want zulk
hait la dame	haet vrauwe
que le seigneur	die den here
ayme	mint
Se tu ton	Eist dattu dijnen
amy	vrient
amonestes	waerns^1)
qui est	dat es
prudhomme	goed man
et honneste	ende eerzamich
qui tu	die du
^+ plus aimes	meer mins
Chastiez	zo castie
le plus	te meer
ja soit ce quil	al est dat
ne lui plest mie	hem niet en ghelieft
Se on	heift men
ta fait	dij ghedaen
aucun	eenich
bon seruice	goeden dienste
Ne le ceelez point	ne heylet niet
Mais le prisez bien	Maer priset wel

+ Hs. bl. 169a

1) Zie, voor déze beteekenis, het Mnl. Wdb. op warenen.

+ Hs. bl. 169b

[p. 135]

Et se tu as	Ende hebstu
a aultrui	toten andern
bien fait	welghedaen
se tu ten vanntes	beromstu dies
cest malfait	dats mesdaen
Soiez lierre	weize blijde
en ta pourete	in dijn aerm[o]ede
Car tu sces	want du weitz
^+ bien de verite	wel verware^1)
que tu fus nu	dattu waes naect
et poure ne	ende aerme gheboeren
Ce counseil	Dien raed
est a tous	es telke
donne	ghegheuen
Ne va pas	Ne ganc niet
tousdiz	altoos
promettant	beloeuande
que tu	dattu
donneres	gheuen zuls
Ne tant	Noch veele
ne quant	noch welken tijde
Et pource que	Ende om dat
mieulx te gardes	dij bet verhoets
Cuides	waens
tout temps	allen tijden
auoir necessite	thebben ghebrec
se dieu te donne	verleent dij god
dauoir enfans	Thebbe[ne] kindren
^+ et tu nas mie	ende du ne hebs
asses dauoir	goeds ghenouch
Tu te doibz	du bes sculdich
a tel mestier	tzulken ambochte
mettre	te stellen
dont chascun se	daer elk hem mede
saiche	conne
entremettre	ontdraeghen
La viele chose	dat ontwaerde dinc
tenez en chierte	houdt in waerden
Et la chiere	ende dat waerde

+ Hs. bl. 170a

1) verware = voer waer. Zie een ander voorbeeld in 't Mnl. Wdb. i.v. vorewaer.

+ Hs. bl. 170b

[p. 136]

tenes en vilte	houd in onwaerden
Adont diront	dan zullen segghen
les gens	dij lieden
entre eulx	onderlinghen
Ne soies	Ne weze niet
auaricieux	vrec
ne couoiteux	ne gherich
ne fetez mie	ne doe niet
ce que tu	die dattu
^+ veulx blamer	wils blameren
Car on doit bien	want men mach wel
pour fol clamer	om zot clameeren^1)
Le maistre	Die meester
quant il	als hij
meismes fait	zelue doet
la chose quil	die dinc die hij
tient pour mesfait	houdt voor mesdaen
En vng homme	In eenen man
de ta cognoissance	van dijnre kennesse
plus quen	meer^2) dan in
vng aultre	eenen anderen
aiez fiance	hebbe betrauwen
Car sur	want vp
le cogneu	den bekende
est on hardi	es men vrye
et de lestrange	ende vp den vremden
est on desconfist	ghescoffert
Naie cure	Ne roucke niet
de commencer	Tbeghinnen
^+ enuers	tjeghen
ton ami	dijne[n] vrient
a tencer	tschelden
Car par	want bij
Ire	gramscepe
vient	comt
mainte haine	menich haitie
Mais	Maer
concorde	ghedochsamichede
fait amour fin	maect minne fin

+ Hs. bl. 171a

1) Nog niet in 't Mnl. Wdb.

2) hs. maer

+ Hs. bl. 171b

[p. 137]

A tes amis	Tdijnen vrienden
donnes	gheif
de tien	van dijne
et les affies	ende ghetroost se
et les retien	ende onthoud se
et gardez que	en wachte dattu se
ne lez enchaces	niet en verjachs
Tant comme	als langhe as
tu as	du hebs
leur facez bien	doetse goet
^+ dez plusieurs maulx	van veele quaeden
que je otz dire	dattic hoore segghen
doibt on	es men sculdich
le moindre	de minste
mal eslire	quaet kiesen
et dez biens aussi	ende van duechten ooc
tellement faire	Soe te doen
Tous lez meillieurs	Alle den besten
a soy attraire	tot hemward trecken
A tous ceulx	Talle den ghonen
qui tu	die du niet
ne cognois	nen kends
amis descoeure	vrienden were
leur ennemis^1)	haerlieden verdriet
Et deues	Ende zuls
se tu peulx	mochstu
leur preu faire	hare bate zouken
Car bonne	want goed
chose cest	dinc eist
damis acquerre	vrienden behalen
^+ Se tu fais selon	doestu naer
mez decrees	mijne leeren
ja ne deues	So ne zulstu der
celestiens secretz	hemelscher secreten
maiz te peineres	meer^2) te poghen
daprendre	om te leeren
et mortelles	ende sterueliken
choses	dinghen

+ Hs. bl. 172a

1) Aldus, duidelijk, in het hs. Te oordeelen naar den Nederlandschen tekst zou men echter verwachten *ennois, *ennuis.

+ Hs. bl. 172b

2) hs. maer

[p. 138]

dois entendre	zulstu verstaen
despendez isnel	doe cost snellike
et voulentiers	ende gheerne
quant tu sces	als du weitz
quil est mestier	dat van noeden es
car on doit bien	want men sculdich es wel
faire despense	coste te doen
quant lieu en est	als stede gheift
et heure et temps	ende heure en tijt
Ne amassez mie	ne gaedert niet
trop dauoir	Tveele goeds
mieux vault assez	betre es ghenouch
que trop auoir	dan tweele hebben
^+ Car plus tost est	want veele eer eist
la nef desconfite	dat scip bedoruen
en grant eaue	in[t] groete watre
quen petite	dan int cleene
gardes que telle	wachtu dat zulker
chose ne	dinc ne
recomptes	vercretz^1)
dont tes	daerof dijn
compaignons	ghesellen
auront honte	moch[ten]^2) hebben scande
Car blame	want scande
sur eulx esleveres	vp hem zulstu bringhen
et trespetit	ende harde lettel
y gaigneres	Zulstu en winnen
Naiez ja sur	ne hebbe vp
autrui enuie	andren gheene nijt
en enuie a	in nijde es
tant male vie	so ouerq[u]aed leuen
encore ne face	alle ne doet
elle dommaige	zoe gheene scaede^3)
Si met elle	so set zoe
^+ lomme en	de man in
male couraige	quaden moed
Se tu as acquis	hebstu wat
en ta maison	in dijn huus

+ Hs. bl. 173a

1) Een werkwoord *vercretsen staat nog niet in 't Mnl. Wdb.

2) hs. moche

3) In het hs. veeleer staede

+ Hs. bl. 173b

[p. 139]

despendre	verteren
le doibs	bestu sculdich
par raison	bij redene
Car en peu	want in corte
de heure	wijle
est trespasse	eist ouerbrocht
ce quon a long	dat men langhe
temps amasse	tijt heift vergadert
filz tout ce	zone al tghuent
que tu otz et voies	dattu hoors en zies
Je te commande que	Ic beuele dij dat
tu ne le croies	du niet en gheloofs
Car ce nest pas	want tenes^1) niet
tout euangille	al evangille
ce quon chante	dat men zincht
auant la ville	achter de stede
^+ Se dieu te bat	Slaet dij god
pour ton mesfait	om dijne mesdaet
ne tennuiez pas	ne verdriet dij niet
car qui mesfait	Want wie doet quaet
Il lachate ou	hij becoopt of
tempre ou tart	tijl[i]ke of spade
Tant plus met on	So meere stelmen^2)
tviere meer b^3)	tvier meer baernd
Se domaige ou	Of scaede of
mal te vient	quaet dij compt
ne tesmaiez point	ne veruare dij niet
estre conuient	het wesen moete
En bon espoir	In goeder hoopen
te reconforte	zo vertroost dij
ton auenture	dijne auenturen
nest pas	es niet
toute morte	al doet
Sur toutes choses	bouen alle dijnghen
ie tenjoing	belastic^4) dij
que de ta sancte	dat van dijn ghezonde
^+ aies soing	hebbes zorghen

1) tenes in het hs. in twee woorden: te nes

+ Hs. bl. 174a

2) stelmen: in het hs. veeleer scelmen

3) In een andere redactie: Com plus cove li feus, plus art.

4) In deze beteekenis nog niet in 't Mnl. Wdb.

+ Hs. bl. 174b

[p. 140]

Car pour rien	want om niet
est esmahiez	es hij vervaert
qui tous jours est	die altoos eist
sain et haities	gans ende ghezond
Chier amiz chier	Lieue vrient lieue
amis aprennez	vrient leere
Nul auoir	gheen goet
ne vaut tant	neist zo veele waert
que sens	als cuenste
Car on te	want men dij
peult tolir	mach roouen
ton auoir	dijne rijchede
mais si ne	maer so ne
peult on	mach men
ton sauoir	dijne conste
Se tu es prudhomme	Bestu goet man
et de foy	ende van trauwen
et vng maluais	ende een quaet
homme dist	meinsche zeit
^+ mal de toy	quaed van dij
Je di quil ne te	Ic segghe dat du
peult chaloir	ne daers niet rouken
Car ja ne pourres	Want dies ne zulstu
moins chaloir	Taergher zijn
Ne despites	Ne veronwarde
oncques	nem[m]ermeer
bon conseil	goeden raed
Ne dont il vient	Noch waereuen hij comt
ne tesmerueil	ne verwondre niet
ne te poise	Ne belghe niet
se vng garson	of eenen kneicht
tenseigne	dij wijse
bon est le sens	de cuenste es goet
dont il vient	waenen zoe comt
Se tu veulx mon	wilstu mijnen
conseil entendre	Raed voorstaen
naiez cure de	zo ne rouke gheene
femme prendre	wijf te nemene.
^+ Ne pour auoir	Noch om goet
ne pour richesse	noch om rijchede
Se elle na	heift zoe niet
sens et proesse	zin ende vromichede

+ Hs. bl. 175a

+ Hs. bl. 175b

[p. 141]

Des saiges	van wijsen
gens doibt on	lieden es men sculdich
attraire	te treckene
quelle chose	wat dinc
on doibt	dat men sculdich es
lesser ou faire	laeten of doen
On dist que celui	Men seit dat hij
soueuf^1) nauie	zochte waert
qui par vng aultre	die bij een andre
se chastie	hem castiet
Gardes que tu	Wachte dattu
nen chailliez mie	niet vp laeten^2)
trop grans	Tzwaer last
ce serroit folie	het ware zothede
qui oultre pouoir	die ouer macht
faire veult	doen wille
^+ Nest pas meruail	Nes gheen wonder
sil sen deult	of hij hem beclaecht
Lises liures	Leist boucken
et saichez bien	ende verstaet wel
Lesqueulx tu lis	de welke du leis
si les retien	ende onthoudse
Si y doibs	En zijs sculdich
ton entente mettre	dijner zin stellen
que tu saichies	dattu weitz
que dist la lettre	waet secht de lettre
Quant tu doibs	Alstu sculdich zijs
aueucques gens	met lieden
mangi[e]r	tetene
Tu dois	du zuls
ta langue	dijne tonghe
si chastier	zocastien
quelle soit	dat zoe zij
de parler courtoise	van sprekne hoosch
et a mangier	ende ten etene
ne facez noise	ne make gheenen ghescal
^+ Pere et mere	vader ende moeder
aymes	minne
sans faintize	zonder veinsen

1) In het hs. veeleer soueuf

2) Lees vp laeden?

+ Hs. bl. 176a

+ Hs. bl. 176b

[p. 142]

et se veulz faire	ende wilstu doen
mon seruice	mijne dienste
Gardes que tu ne	wachte dij te
coroucez ta mere	vergraeme dijne moeder
pour bien seruir	om wel te dienen
agreez ton pere	tdanke dijn vaeder
dauoir acquerre	Tgoede tvergadren
ne te penses	ne wille niet peinsen
Lauaricieux	De vrecke
qui tousiours	diere tallen dach
y pense	na peinst
naura ja joye	ne ghecrijcht blijscip
quoy quon die	waet men seicht
Comme plus	Soe hij meer
est il riche	Rijke es
plus il mendie	zo meer hij claecht
La chose doibs	den dinc zuls

Cetera desunt

Rotterdam.

willem de vreese.