Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 51

Een onbekende Nederlandsche Cato-tekst, begin 16^e eeuw.

Van bevriende zijde werd mij gewezen op een Ned. fragment in de Rijks Univ. Bibliotheek van Rijssel. Daar bezit men twee verbonden blaadjes perkament van een onbekende Dietsche Cato-uitgave, die als opvulsel in een band waren gebruikt. Bij een afbeelding heb ik in Het Boek uitvoerig over de typografische zijde van het fragment gesproken¹⁾. Onder verwijzing daarheen zij 't voldoende hier te vermelden, dat het zeer klaarblijkelijk een druk is van Jan Seversz. te Leiden, te dateeren te eeniger tijd tusschen 1502 en 1524. Vergelijking met andere edities heeft verder uitgewezen, dat de bewaarde bladen het 2^e en 5^e zijn en dat een compleet exemplaar naar alle waarschijnlijkheid 6 bladen moet tellen. De bladzijde heeft 18 regels. Uit de drukkerij van Seversz. stammen heel wat soortgelijke perkamenten leerboekjes, vele Donaten, een

1) Zie Het Boek XXI ('s-Grav. 1932), 39-43.

[p. 197]

Dominus quae pars, een Confiteor, voor 't meerendeel slechts als fragmenten tot ons gekomen¹⁾.

Belangrijk is de vondst vooral, omdat tot nu toe een Delftsche druk van 1613 de vroegst bekende Noord-Nederlandsche uitgave van de Dietsche Cato was²⁾. Deze vertaling is gemaakt door C.A. Boomgaert en was reeds lang vóór de druk van 1613 aan Coornhert († 1590) bekend. Maar toch lag het voor de hand te vermoeden, dat ook vóór die tijd het boekje hier te lande gebruikt zou zijn. De twee verbonden blaadjes brengen er nu het zekere bewijs van. Nog meer dan elders hangt 't bij vlijtig gebruikte schoolboeken af van het gelukkige toeval, of er iets bewaard blijft en men kan veilig aannemen, dat van menige oplaag geen spoor tot ons is gekomen. Slordigheid, aangeboren vernielzucht en baldadigheid-uit-verveling der jeugdige gebruikers zijn bij-factoren, die aan leerboeken een kort bestaan laten.

Het proefschrift van Beets over de Ned. Disticha Catonis blijft nog steeds de basis voor onze kennis der verschillende handschriften en gedrukte uitgaven³⁾. Wel is het in de loop der jaren hier en daar aangevuld, door De Vreese⁴⁾, door Boas⁵⁾, door Geerebaert⁶⁾. Dank zij de nauwkeurige beschrijvingen der uitgaven bij Beets was het mogelijk uit te maken, dat het thans gevonden, onbekende Rijsselsche fragment in samenstelling en vorm verreweg het meest overeenkomt met de Antwerpsche uitgave van Hieronymus Verdussen,

1) Een lijst hiervan in Het Boek XXI. 42-43.

2) Zie hierover M. Boas, o.a. in Het Boek XVIII (1929), 121 vv. Ten onrechte noemde ik onlangs in mijn opstel in Het Boek XXI. 42 op gezag van A. Geerebaert, Lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen der oude Grieksche en Latijnsche schrijvers (Gent 1924), 97 de Haarlemsche uitgave van 1632 de eerste Noord-Ned. druk. Dr. M. Boas was zoo vriendelijk, mij op deze onjuistheid te wijzen.

3) A. Beets, De ‘Disticha Catonis’ in het Middelnederlandsch (Gron. 1885).

4) W.L. de Vreesc in dit tijdschrift 19 (1901), 275-288.

5) M. Boas o.m. in dit tijdschrift 29 (1910), 182-206, 32 (1913), 101-138, 33 (1914), 81-90 en 249-277, 43 (1929), 49-52 en verder in Het Boek IX (1920), 321-329; XII (1923), 303-312, XV (1926), 15-24 en XVIII (1929), 121-132.

6) A. Geerebaert in De Gulden Passer I (Antw. - 's-Grav. 1923), 126-136. Zie verder Geerebaert's bovengenoemde Lijst en Joseph Nève, Catonis Disticha. Facsimilés, Notes, Liste des éditions du XVe siècle (Liége 1926) (niet altijd nauwkeurig).

[p. 198]

in 1605 verschenen¹⁾. Heel typeerend is b.v. de volgorde der Disticha in beide uitgaven (I, 1, 2, 3, 4, 5, 8 enz. en III, 17, II, 21, 17, 24 enz.), die aldus in geen der andere schijnt voor te komen²⁾. Wat woordenkeus betreft zijn de twee eveneens nauw verwant, al vertoonen ze hier en daar geringe verschillen. Er ligt dan ook een kleine eeuw tusschen beide. Heeft b.v. de uitgave van 1605 overal³⁾ ghij en u, die van Seversz. gebruikt nog de vormen du en dijn. Op enkele plaatsen, waar de latere uitgave (1605) klaarblijkelijk corrupte lezingen heeft, komen ze in die van Seversz. goed voor. Zoo I. 1 vrs. 2: ghebiede, bij Seversz.: bediede; I. 2 vrs. 2: be-erue, bij S.: bederue; II. 17 vrs. 3: ghelijdet, bij S.: glidet; II. 28 vrs. 3: gheclach, bij S.: ghelach; II. 29, vrs. 3: verwecket, bij S.: verwerket; III. 22 vrs. 2: Soo t' herte, bij S.: So there.

Het kwam me niet ongewenscht voor de volledige tekst van het fragment, de eerste Noord-Nederlandsche editie, hier af te drukken. Het is mogelijk, dat er later nog eens een volledig exemplaar teruggevonden wordt, of wel een andere soortgelijke uitgave der 16^e eeuw, die chronologisch een schakel vormt tusschen deze Leidsche en de Antwerpsche. Want dat Hieronymus Verdussen in 1605 de druk van Seversz., tachtig tot honderd jaren geleden verschenen, tot grondslag van de zijne zou gekozen hebben, is weinig aannemelijk.

Proloog (2 recto, met signatuur a ij).

Die des wijsdoms wist meer⁴⁾
Dan enich man die leuet nv,
Hi hiet Catho, dat segghe ic v,

1) Zie Beets, a.w., 15, tekst d. Deze uitgave, waarin de Disticha gedrukt zijn na het Baghijnken van Parijs, is opnieuw uitgeg. met inl. van C.P. Serrure door de Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen VII (Gent 1860).

2) Voor het gemak is hier en verder de indeeling der strophen van Beets, a.w. gevolgd. Enkele verbeteringen zal men in eenige der genoemde opstellen van Boas vinden (zoo zijn b.v. strophen IV. 10 en III. 8 volgens Boas II. 6-7, enz).

3) Behalve een enkele keer in 't rijm; zoo komt ‘dijn’ er nog voor in III. 22, vrs. 2.

4) De punctuatie is verbeterd en aangevuld; de spelling onveranderd overgenomen, alleen zijn de afkortingen opgelost. De cursieve initialen zijn in het origineel rood gedrukt.

[p. 199]

 

Hi hadde een kint, dat hiet also

 

Als hijt noemde, dies was hi vro.

 

Alst mitten kinde vvas vergaen

40

Dat mocht onthouden ende verstaen,

 

Riep hi ende sprac te hem:

 

Men seyt, sone, dat ic ben

 

Wijs ende vroet, nv mercket an,

 

Ic sal v leren dat ic can.

45

doen seyde hi ende began aldus:

 

Si deus est animus.

I. 1

Nu mercket, soen, wat ic v gebiede

 

Ende vvat dat is dat ic v bediede,

 

Dats dattu di daer an sult keren,

 

dattu gode immer sult eeren.

I. 2

Du sult morgens vroech op staen

 

⁺Ende om dijn bederue gaen;

 

Men seyt, wie te langhe slaept,

 

Dat hem die slaep onduchtich maect.

I. 3

Vvachti datmen niet en seyt,

 

Dat vele talen an di leyt;

 

want menigerhande tale

 

En voucht niemant goeders wale.

I. 4

Sone, doet als die vroede doet

 

Die heuet ghestadighen moet;

 

Het is lachter dat een hier seghet

 

Dat hi ghinder niet en pleghet.

I. 5

Anmercket niemens quade daet

 

want vele merkens is quaet,

 

Beide so en is man of wijf,

 

Die sonder sonde leet sijn lijf.

I. 8

Geloeft niet als dijn wijf tonrecht

 

Claghet ouer dinen knecht,

 

want quade wiuen sijn ghenoech

 

 

 

⁺Wanneermen di onrecht doet,

 

So bidt den rechter dat hi di

 

Doer dinen¹⁾ dienste behulpich si.

+ (2 verso)

+ (5 recto) III. 17 (vrs. 2).

1) er staat ‘binen’.

[p. 200]

II. 21

Dat di in dronckenscap geschiet

 

Dat en latet ongebetert niet,

 

want daer of hier te voren

 

Vernoy is comen ende toren.

II. 17

Als du hebst den cost meer

 

Ende terens dan du hads eer,

 

So spaer, want zaen glidet

 

Hauen diemen niet en midet.

II. 24

Merck ewel dat di mach deeren,

 

Bewaert dat oftu moges beweren;

 

Hij is sot, die comen sijt

 

Dat ongheual ende niet en vliet.

II. 26

Die vvat heuet dat hem becoemt

 

Hout hijt vvel, ic vvaent hem vroemt;

 

Hij is sot, die in sijn hant heeft goet

 

⁺Ende leyt¹⁾ dat onder sinen voet.

II. 28

Som wilen sulstu dijn goet

 

Sparen, als die vroede doet,

 

Die soucket altoos sulck ghelach

 

hoe hi mit eren leuen mach.

II. 29

Du en sulst alleen niet ontslaen

 

Trecht dat langhe heeft ghestaen;

 

die verwerket sijn ghebuere

 

het wort hem dickent te zuere.

III. 1

Sone, lere so in dinen sin,

 

dat daer vvone vvijsheit in;

 

die mit sonden leet sijn leuen

 

het is qualiken mit hem becleuen.

III. 22

Sone, oftu vroet vviltste sijn,

 

So there in goeder maten dijn.

 

hi is sot, die tsijne verteert

 

Ende anden vreemden hem gheneert.

III. 22

Lieue sone, vvacht v dies.

 

⁺...........

's-Gravenhage, Maart 1932.

m.e. kronenberg.

+ (5 verso)

1) er staat een klein streepje boven de e van ‘leyt’.

+ (vervolg)