Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 47

[p. 145]

Romeinsche vellen.

In verschillende tollijsten, dagteekenende uit de XVI^de en XVII^de eeuw, opgenomen in het Groot Placaatboek, wordt een soort van vellen vermeld die den naam dragen van Romeyns(ch)e vellen, waarnaast ook voorkomt Romijns-vellen en Romeyn-vellen. Den eersten vorm vindt men b.v. in de Lijste van de Goutsluys-Toll binnen Gouda van 1527 onder de daar opgesomde vellen: ‘Hondert Bocke, Geyts, Harte of Reesvellen 0 - 2 - 0 Een pack Romeynse Vellen 0 - 6 - 0 Een Schimmees Elants-Huyden 0 - 6 - 0 Hondert Schape-vellen met de Wol 0 - 3 - 0’ enz.¹⁾. Evenzoo te midden van bokke-, kalfs-, lams- en konijnevellen in een ongedateerde Lijste van des Graefelijckheydts Tol tot Geervliet: ‘een pack Romeynsche Vellen ij schell.’²⁾. De tweede vorm komt b.v. voor in de Instructie van de ... Staten Generael ... voor de Collecteurs van 't Veyl-gelt ten laste van de Schepen en de Koopmanschappen, gaende nae Oosten ende Noorwegen van 1645, waar men o.a. leest: ‘Duysent Eencorens-vellen - j rijcxd. 't Duysent Ulcken of Wilde Katsvellen - j rijcxd. Sesthien douzyn Romijns-vellen - j rijcxd. 2000 swarte Conijns-vellen - j rijcxd. 4000 grauwe Conijnsvellen - j rijcxd.’³⁾. In de Tol-Rolle in den Oresont van datzelfde jaar 1645 treft men ze dan aan als ‘Sesthien dosijn Romeyn-Vellen’⁴⁾.

Met deze Romeyns(ch)e, Romijns- of Romeyn-vellen zijn ongetwijfeld identiek de in de XVI^de eeuw als voering van kleeding vermelde Romenys(ch)e vellen, die ook voorkomen in Roemer Visscher's Brabbelingh⁵⁾ in den versregel: ‘Een Tabbert ge-

1) Gr. Placaatb. 3, 768 a.

2) Gr. Placaatb. 4, 649 b.

3) Gr. Placaatb. 1, 2563.

4) Gr. Placaatb. 1, 943.

5) Blz. 28 (ed. 1669).

[p. 146]

voert met Romenyse vellen’. In de studie van Jvr. Dr. C.H. de Jonge, getiteld Bijdrage tot de kennis van de Kleederdracht in de Nederlanden in de XVI^e eeuw, opgenomen in den 36^sten en 37^sten jaargang van Oud-Holland, treft men in de Bijlagen de romenys(ch)e vellen meer dan eens aan, het eerste woord daarbij in eenigszins varieerenden vorm. Zoo b.v. in de oudste plaats (a^o. 1521) ‘uit de Rekeningen van Pompeius Occo aan Koning Christiaan II van Denemarken’ in den vorm romanyske: ‘Noch ... betaelde ik ... 72 swarte romanyske vellen, de her Antonius koft tho myns hern tabbert’¹⁾. In de volgende plaats (a^o. 1548) ‘uit het testament van den Heer Gosewijn van Hattum’ in den vorm romenisse: ‘Item do lego ... myn romenisse voerder van camelot, mit den tabbaert daert onder staet’²⁾. Ten slotte uit een stuk van 1571 uit de Commanderij van St. Jan te Haarlem: ‘Dit syn die habiten ende cleeren, die ick (Philips van Hogesteyn) hadde doen ick geeligeert werde in Commendatorem ... Een swarte nieuwe tabbaert van seven ellen, d'elle van 3 gul. 15 st. gevoeyert mit romenysche vellen’³⁾.

Evenals naast Romeyns(ch)e vellen worden aangetroffen Romeynvellen, zoo staan naast de Romanyske of Romenys(ch)e vellen ook Romany vellen, b.v. in de Lysten vande ghemeene Middelen, die ... geheven sullen worden van alle Inkomende en uytgaende Waren ende Koopmanschappen, soo te Water als te Lande van de jaren 1651 en 1655: ‘Peltery, van alle soorten rouw oft bereyt, daer onder begrepen de Romany Vellekens, van de weerde van ses gulden’⁴⁾. Deze velletjes worden zelfs nog vermeld door Nemnich in zijn Holländisches Waaren-Lexicon van 1821, waar men op blz. 132 leest: ‘Romanievelletjes, Romanische Ziegenfelle’.

Is deze verklaring van Nemnich juist - en ik zie geen reden waarom wij haar in twijfel zouden trekken -, dan heeft

1) Oud-Holland XXXVI, blz. 161.

2) Oud-Holland XXXVI, blz. 168.

3) Oud-Holland XXXVII, blz. 55.

4) Gr. Placaatb. 1, 2538.

[p. 147]

men onder deze vellen dus een soort van geitevellen te verstaan. Er is niets in de aangehaalde teksten dat daarmede in strijd komt. In de tollijsten staan de Romeinsche vellen als regel tusschen bokke-, geite-, schape-, lams-, kalfs- en konijnevellen. In een ander (het oudste) gegeven citaat is sprake van ‘72 swarte romanyske vellen, de her Antonius koft tho myns hern tabbert’; het moeten dus geen groote vellen zijn geweest, in overeenstemming waarmede men ook den verkleinvorm Romany Vellekens of Romanievelletjes aantreft, en de zwarte kleur kan de natuurlijke kleur van het haar van zwarte geiten of geitjes zijn geweest of door zwartverven van het geitenhaar zijn aangebracht. En wanneer men in het testament van Gosewijn van Hattum leest: ‘myn romenisse voerder van camelot’, dan bedenke men, dat het kamelot in de XVI^de en XVII^de eeuw gewoonlijk uit geitenhaar werd vervaardigd¹⁾.

Indien wij niet uit Nemnich's Holländisches Waaren-Lexicon wisten dat er een soort van geitevellen onder moet worden verstaan, dan zouden wij uit Roemer Visscher's Brabbelingh toch althans de gevolgtrekking kunnen maken dat het vellen van dieren moeten zijn geweest, wier huid ook tot leer werd gelooid, dus - en dit moet hier met het oog op het vervolg even geconstateerd worden - b.v. geen vellen van kostbare pelsdieren²⁾. Want in het couplet (het 33^ste Van het 2^de schock der quicken), waarin de reeds boven gegeven aanhaling voorkomt, staan de Romenyse vellen midden in een opsomming van leeren kleedingstukken in het verband van een doorloopende woordspeling tusschen geleerd: doctus en geleerd: van leer voorzien.

1) Zie A. Kluyver, Over den stofnaam Camelot, in Versl. en Meded. der Kon. Akad. v. Wetensch., Afd. Letterk., 4de reeks, III, blz. 280.

2) Hiermede is niet in strijd het feit, dat in een der boven gegeven aanhalingen de ‘Romany Vellekens’ onder de ‘Peltery’ worden genoemd. Immers ‘pelterij’ had vroeger een uitgebreider beteekenis dan thans, zie de definitie in Ndl. Wdb. XII, kol. 1030: ‘Thans uitsluitend in toepassing op meer kostbaar bont, eertijds ook, in ruimer gebruik, met betrekking tot schapevachten enz.’ Onder ‘pelterij’ in engeren zin hooren de ‘Romany Vellekens’ dan ook eigenlijk niet, vandaar dat in de bovengenoemde aanhaling noodig wordt gevonden te vermelden: ‘Peltery, van alle soorten ..., daer onder begrepen de Romany Vellekens’.

[p. 148]

 

Ons Doctor Slemper is veel meer geleert,

 

Dan eenigh Meester in dees Landouwen:

 

Want hy draeght twee Laersen wel gesmeert:

 

Een leeren Wambas, met twee leeren mouwen,

 

Een leeren Broeck, en die vol vouwen,

 

Een Tabbert gevoert met Romenyse vellen,

 

Leeren Handtschoenen, die hy met de handt gaet douwen,

 

Een leeren Riem, langer dan drie ellen:

 

Maer om een geleerde reden te versellen,

 

Of geven raedt om de kranken te verquicken,

 

Weet hy niet meer als een bock en icken.

Die bok in den laatsten regel staat hier allicht in verband met al die leeren lichaamsbedekking en dan zeer zeker ook met de daaronder genoemde Romenyse vellen, waarvan Nemnich zegt, dat het geitevellen zijn geweest.

Maar wat is de beteekenis van Romanisch in Nemnich's ‘Romanische Ziegenfelle’? Aan Romaansch in den bekenden algemeenen zin van dit woord kan hier niet worden gedacht; het zou dan moeten beteekenen: uit de Romaansche landen afkomstig, van een product gezegd, doch van zulk een gebruik van het woord is mij geen enkel voorbeeld bekend¹⁾. Men zou hier misschien willen denken aan Romaansch in den engeren zin van: Rhetoromaansch, maar afgezien van de overweging dat ook dit inzonderheid een taalkundige term is, blijkt uit geen enkele aanwijzing dat men hier met geitevellen uit Grauwbunderland zou te doen hebben. Evenmin als er eenige reden bestaat om de Romeinsche vellen te beschouwen als uit Rome of de Romagna afkomstig. Die vorm Romeyns(ch) (waarnaast Romeyn in Romeyn-vellen) moet trouwens jonger zijn dan Romanysk, Romenys(ch) (waarnaast Romany in Romany Vellekens). De eerste zal uit den laatste zijn ontstaan op dezelfde wijze als uit den naam der in de XV^de en XVI^de eeuw welbekende wijnsoort romanye, romenye in het Mnl. een verbasterde bijvorm romeyne is voortgekomen²⁾.: Die wijnnaam

1) Zie het art. Romaansch in Ndl. Wdb.

2) Zie het art. Romanie in Mnl. Wdb.

[p. 149]

romanye, romenye is afkomstig van Romania, als naam van Griekenland in de middeleeuwen, waar deze wijn vandaan kwam. Wat den vorm aangaat, zou ons woord Romanysk, Romenysch zeer goed van een Romanye uit Romania kunnen komen; evenals b.v. Lombardijsch van Lombardije uit Lombardia. Maar alweer - nergens blijkt dat deze vellen uit Griekenland kwamen.

Niet alleen in het Nederlandsch der XVI^de eeuw worden de romenys(ch)e of romany vellen aangetroffen, ook het Engelsch, of eigenlijk het Schotsch van omstreeks 1500 (de New English Dictionary geeft bewijsplaatsen van 1495 tot 1539) kent romynis of romany skins of buge, waaraan de beteekenis wordt toegekend van: ‘some kind of small fur used for lining garments’. Daarbij wijst het Engelsche woordenboek tevens op het bestaan van een gelijkbeteekenend oud Fransch woord rommenis, rommenys, voorkomend bij Palsgrave, wiens Lesclarcissement de la Langue Francoyse in 1530 te Londen verscheen. Maar m.i. geheel ten onrechte wordt in de New English Dictionary dit fr. rommenis, rommenys op het voetspoor van Godefroy met een ofr. woord romine, roumine, rommeine in verband gebracht, waar Murray eng. romany, romynis zelfs uit overgenomen wil hebben, al moet hij er dan verder bij zeggen: ‘of obscure origin’¹⁾.

Wanneer men de bewijsplaatsen die Godefroy geeft van roumine, romine, rommeine, waaraan hij de beteekenis toekent van: ‘sorte d'animal et la fourrure qu'on fait avec sa peau’, eens critisch beschouwt, dan moet men m.i. tot de slotsom komen, dat deze ons niet van het minste nut kunnen zijn, daar zij met rommenis, rommenys niets te maken hebben.

De eerste bewijsplaats hoort hier heelemaal niet thuis; zij is uit een Luiksch stuk²⁾ van 1409 en luidt: ‘16 aimes tant

1) Zie het art. Romany² in New English Dictionary.

2) Greffe des échevins, I, ii, Arch. Liège.

[p. 150]

de malreneie, de garnatte, com de rommeine’. Het springt immers aanstonds in het oog, dat zij corrupt moet zijn en dat men hier moet lezen: malveseie in plaats van: malreneie. Men heeft in deze plaats niet te doen met soorten van pelswerk, maar met drie in de middeleeuwen welbekende zuidelijke wijnsoorten t.w. malvezije, garnate en romeine (het laatste, gelijk wij boven zagen, een mnl. bijvorm van romenije) of m.a.w. wijn van Malvasia (in Griekenland), van Vernazza (in Italië, tusschen Genua en Lavagna)¹⁾ en van Romania (d.i. Griekenland). Het is vreemd, dat Godefroy deze plaats hier heeft ondergebracht, de 16 aimes d.z. amen hadden hem kunnen waarschuwen; terecht heeft aime in zijn woordenboek de beteekenis van: ‘mesure de vin’ en hij geeft zelfs een bewijsplaats waarin de Luiksche aam voorkomt: ‘Ly aime liegois de cleir vin doit tenir XLVIII bichiers, et ly demy ayme XXIIII bichiers’.

In de beide andere eveneens corrupte plaatsen die Godefroy geeft, heeft men wel met een ‘sorte d'animal et la fourrure qu'on fait avec sa peau’ te doen, maar, naar het mij voorkomt, niet met een dier waarvan de romenysche of romeynsche vellen afkomstig moeten zijn. De aanhalingen zijn weer uit Luiksche stukken, de eerste²⁾ van 1586 luidt: ‘Peaux de roumines, fawines, loths, buivres’; de tweede³⁾ van 1577: ‘romines, matres, lots’. Het is duidelijk, dat men hier met verschillende kostbare bontsoorten te doen heeft; alleen vereischt, behalve ons woord roumines, romines, het woord lot(h)s een nadere verklaring. Immers de andere namen zijn bekend: fawine d.i. fr. fouine, mnl. flouwijn, fluwijn: steenmarter; buivres d.i. bièvres: bevers, en matres d.i. martres: marters.

Wat heeft men nu onder het eveneens corrupte lot(h)s te verstaan? Zou dit niet identiek zijn met de in de oudste stuk-

1) Zie over de pogingen tot de etymologie van garnate: A. Kluyver, Eenheid en Verscheidenheid in de Taal, blz. 15-17.

2) Privil. des 32 bons métiers de la cité de Liège I, 314, éd. 1730.

3) Ib. I, 319.

[p. 151]

ken van den Engelschen zeehandel op Rusland, dagteekenende uit het midden der XVI^de eeuw, voorkomende lettes¹⁾ of lettis²⁾ d.i. een op zijn Engelsch uitgesproken lattes of lattis? Immers in deze Engelsche stukken, door Richard Hakluyt verzameld, treft men meer Russische woorden naar de Engelsche uitspraak aan, b.v. colepecke³⁾ voor Russ. kolpak: muts; cursemay⁴⁾ voor Russ. korčma: kroeg; gurn(e)stal(l)e⁵⁾ voor Russ. gornostal', den in Archangel gebruikelijken vorm voor gornostaj: hermelijn, enz. En dit lattes of lattis is natuurlijk een verbastering van het elders in deze stukken voorkomende lasets⁶⁾, waarnaast men een geabstraheerd enkelvoud laset⁷⁾ aantreft. Al deze vormen gaan terug op Russ. lasica: (Siberische) wezel⁸⁾.

Hooren nu tusschen deze kostbare bontsoorten de Romanie velletjes, aan Nemnich als geitevellen bekend, wel thuis? Zoude de gissing al te gewaagd zijn, dat ook roumines, romines in de Luiksche teksten corrupt is en verbeterd moet worden in ermines, mnl. ermijnen d.i. hermelijnen, die precies in deze omgeving passen? Zooals men bij den Oudenaardschen rederijker Andries van der Meulen in zijn werkje De Ketivigheyt der Menschelicker natueren ende versmadenisse des weerelts⁹⁾ leest van: ‘Pelsen van Sabels, Maerters, Fluwijnen, Lasten ... ende van Hermijnen’? Men zie ook de hieronder in de noten

1) Richard Hakluyt, The principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation etc. (ed. Everyman's Library) I, p. 400: The Sables which you sent this yeere be very base ... the Lettes not so large skinnes as we have had .... As for the Ermines, they cost more there with you, then we can sell them for here.

2) Ib. I, p. 297: The Furres and Fethers which come to Colmogro, as Sables, Beavers, Minkes, Armine, Lettis, Graies etc. - Ib. I, p. 383: Good marterns, minivers, otherwise called Lettis and Mynkes.

3) Ib. I, p. 418: On his head he weareth a white Colepecke.

4) Ib. I, p. 417: In every good towne there is a drunken Taverne called a Cursemay.

5) Zie de beide volgende noten.

6) Ib. II, p. 293: Their chief furres are these, ... Sables ... Martrones, Gurnestalles or Armins, Lasets or Miniver, Bever etc.

7) Ib. II, p. 297: Their beasts of strange kinds are ... the Beaver, the Sable, the Martron, .... the Gurnstale, the Laset or Miniver.

8) Vgl. N.E.D. op Lasset; D. Wtb. op Lasset, lassitz; Mnd. Wtb. op Lasten, lasteken; Mnl. Wdb. op Lasten.

9) Blz. 136 (ed. Gent 1576).

[p. 152]

gegeven Engelsche citaten der XVI^de eeuw, waar eveneens sables, marterns, beavers en lasets, zooals toch ook eigenlijk van zelf spreekt, samengenoemd worden met ermines.

De Romenys(ch)e vellen worden soms juist bepaaldelijk tegenover die kostbare bontsoorten gesteld. Twee plaatsen, de eene uit onze eigen literatuur, de andere uit het Fransch, mogen hiervan ten bewijze strekken. In de bijlagen bij haar bovengenoemde studie over de kleederdracht ten onzent in de XVI^de eeuw geeft Dr. de Jonge een citaat¹⁾ uit een rederijkersstuk, nl. uit het vierde spel van de Zeven Spelen van die Werken van Bermherticheyd. In rym ghemaeckt en nu tot Aemstelredam opentlyck ghespeelt, Anno 1591. Er is daar sprake van zomeren winterkleeren en van de laatste zegt Meest al de werelt:

Waer mede sou icxe doen voeyeren, na t lichaem behagen?

waarop Behaghelycken schyn antwoordt:

Met costelyke pelteryen, die beste bekende;
Vossen, rommenysche vellen draecht die gemeene bende,
Maer Flouwijnen, Maerters, Sabels, en watermalen,
Al en sydy niet eel, die muechdy wel dragen sonder amende.

De Fransche plaats geeft Godefroy in zijn aanhaling uit Palsgrave²⁾, die aldus luidt: ‘Je fourreray ma robe de rommenys et de peaulx de Lombardie, car martres et sables sont fourreures pour gens de grant estat’³⁾.

Rommenysche vellen ‘draecht die gemeene bende’, maar de meer kostbare pelswerken als marters, sabels enz. ‘sont fourreures pour gens de grant estat’.

In het Fransche citaat van Palsgrave staat rommenys als tegenstelling tot de kostbare bontwerken op één lijn met peaulx de Lombardie. Dit wordt ook in de New English Dictionary geconstateerd, waar men leest: ‘Palsgrave gives it as romme-

1) Oud-Holland XXXVII, blz. 168.

2) Esclairc. (ed. Génin), p. 559.

3) ‘Angl., I will furre my gone with buggye’.

[p. 153]

nis, -ys, and equates it with peaux de Lombardie’. Verder gaat Murray niet. Toch geloof ik dat men in deze richting verder gaande den oorsprong van het raadselachtige fr. rommenys, eng. romynis, ndl. romenys op het spoor komt. Doch laat ons eerst trachten een antwoord te vinden op de vraag: wat heeft men onder peaux de Lombardie, Lombardijsche vellen, te verstaan? Zeer zeker geen kostbaar pelswerk. Het is bekend, dat van de middeleeuwen af tot in de XIX^de eeuw de schapenteelt en in verband daarmede de wolindustrie het voornaamste bestaansmiddel van Lombardije is geweest, dat thans voor een groot deel is verdrongen door de teelt van de zijderups en de zijdeindustrie. ‘Tandis qu'au moyen âge Milan dut son importance à l'industrie lainière, l'élève des moutons a été remplacée en grande partie, au XIX^e siècle, par la sériculture’ leest men in het hoofdstuk over Lombardije in Baedeker's Italie Septentrionale¹⁾. Die schapenfokkerij dateerde al van diep in de middeleeuwen. ‘Schafzucht (wurde) in ausreichender Masze betrieben’ zegt Schaube in zijn Handelsgeschichte der Romanischen Völker des Mittelmeergebiets bis zum Ende der Kreuzzüge²⁾ van Lombardije in het tijdvak van de X^de tot de XII^de eeuw, al moet hij er voor die vroege periode bijvoegen: ‘wenn auch die gewonnene Wolle ein ziemlich minderwertiges Produkt war’. Inzonderheid in de XV^de eeuw, toen Lombardije gold voor het eerste hertogdom van Europa gelijk Vlaanderen voor het eerste graafschap, bloeide er de schapenteelt en de wolindustrie. ‘Nel XV secolo ... la Lombardia aveva voce di essere il più ricco Ducato del mondo ... le industrie che maggiormente la fecero et la fanno ricca sono la tessitura della lana, la lavorazione della seta, l'allevamento del bestiame, l'allevamento del baco da seta’ leest men in een recente reisbeschrijving van Italië³⁾. Het zou dus op zich zelf volstrekt niet vreemd zijn, indien men onder peaux de Lom-

1) 18e édition (1913), p. 102.

2) Blz. 85.

3) C. Collodi, Il viaggio per l'Italia di Giannettino (Nuova ed., Firenze 1926), p. 98.

[p. 154]

bardie tot voering dienende Lombardijsche schapevellen had te verstaan.

Maar indien iemand een nauwere betrekking tusschen peaulx de Lombardie en rommenys in de plaats bij Palsgrave vermoedde, dan zou het evenmin ongerijmd zijn, indien hij de eerste als Lombardijsche geitevellen in het algemeen en de tweede als een bijzonder soort daarvan, door Nemnich ‘Romanische Ziegenfelle’ genoemd, wilde opvatten. De genoemde recente Italiaansche reisbeschrijving spreekt van ‘l'allevamento del bestiame’ in 't algemeen en de geitenfokkerij is ten allen tijde in Italië, en zeer zeker ook in Lombardije, zeer verbreid geweest. In ieder geval hebben wij, als wij Nemnich mogen gelooven, in de Romanie velletjes of Romenys(ch)e vellen met een soort van geitevellen te doen. En in verband met de door Palsgrave met rommenys samengenoemde peaulx de Lombardie (hetzij men daar dan schape- of geitevellen onder moet verstaan), zou ik de veronderstelling willen wagen dat ook die rommenys uit Lombardije afkomstig waren. Voor die veronderstelling meen ik een steun te hebben, een steun, die wanneer hij juist is, tevens de verklaring der benaming aan de hand doet.

Er ligt in Lombardije, in het Bergamaskische¹⁾, een plaats geheeten Romano di Lombardia. Zij draagt dezen officieelen naam ter onderscheiding van een ander Romano in N.-Italië, in het Venetische²⁾, t.w. Romano d'Ezzelino, de vaderstad van Ezzelino da Romano, den beruchten tyran van Padua, die in het XII^de canto van Dante's Inferno zijn straf in de bloedrivier ondergaat. Zonder het officieele toevoegsel vindt men Romano di Lombardia eenvoudig vermeld als Romano b.v. in het Vocabolario Universale della Lingua Italiana van Scarabelli met de aardrijkskundige aanwijzing: ‘Borgo grosso del Bergamasco’.

1) In het district Treviglio der provincie Bergamo.

2) In het district Bassano der provincie Vicenza.

[p. 155]

Evenals bij Milano behoort het bnw. Milanese, zoo zal men bij Romano verwachten een bnw. Romanese. Deze welbekende ter vorming van afleidingen van plaatsnamen dienende Italiaansche uitgang -ese (overeenkomende met sp. -és, fr. -ois, -ais) gaat, gelijk bekend, terug op Lat. -e(n)sem. Nu leest men bij Lorck in zijn uitgave der Altbergamaskische Sprachdenkmäler¹⁾: ‘Subst. auf -em verlieren in der Regel das in den Auslaut getretene e’. Dit thans in het geheele Lombardisch nagenoeg algemeene verschijnsel gold dus ook reeds in den tijd waaruit deze Oud-Bergamaskische teksten afkomstig zijn d.w.z. van de IX^de tot het eind der XV^de eeuw en het is in het Bergamaskisch, bij de weinige veranderlijkheid der klankleer²⁾, zoo gebleven tot op den huidigen dag. Zoo vermeldt, om een enkel voorbeeld aan te halen, Tiraboschi in zijn geschrift over het jargon of patois der Bergamaskische herders³⁾ het woord Tortonés in een zegswijze⁴⁾ waarin dit woord moet beteekenen: een inwoner van Tortona (in Piemont).

Nu werd verder in het Oud-Bergamaskisch de gesloten ẹ zeer vaak tot i, in 't bijzonder ook in ons suffix: ‘Im Suff. -e(n)sum, -e(n)sem hat sich auch ẹ zu i gehoben’⁵⁾. Van de voorbeelden noem ik hier: arnis, palis, intis (ital. arnese, palese, inteso). De beide laatste woorden rijmen op elkaar in een passiegedicht uit de XIV^de eeuw, waar Christus zegt:

E ho semper parlat palis,
Bead quelor che me avera intis⁶⁾.

Ook in afleidingen, bij overgang van het accent op een

1) Blz. 17.

2) ‘Wie im algemeinen bei italienischen Dialekten erstaunt man auch hier über die Geringfügigkeit der Veränderungen, denen der Lautbestand der Sprache im Laufe der Zeit ausgesetzt gewesen ist. Der Bergamaske des 19. Jahrh. würde ohne irgend welche Schwierigkeiten sich mit seinem Landsmann aus dem 10. Jahrh. verständigen können’ (Lorck, blz. 3).

3) Antonio Tiraboschi, Il gergo dei pastori bergamaschi (Bergamo 1879), p. 24.

4) I franc ol tortonés: ‘essere esperto nel mendicare’. Vgl. de synonieme zegsw. I franc ol polàc (ib., p. 19).

5) Lorck, blz. 13.

6) Bij Lorck, Altbergamaskische Sprachdenkmäler, blz. 77.

[p. 156]

andere lettergreep, blijft de i b.v. pavisari, veronisari, en deze voorbeelden zijn voor ons van belang als afleidingen van pavis, veronis d.i. pavese, veronese: van Pavia en van Verona. Tiraboschi wijst er op, dat dit verschijnsel nog in 1670 van kracht was¹⁾, terwijl men bij Lorck²⁾ leest: ‘Nach Palatalen ist diese Erscheinung dem ganzen lomb., dem piemont. und gen. gemeinsam ... und auch sonst ist sie weit verbreitet’. Voor het Bergamaskisch der XIX^de eeuw vond ik in Tiraboschi's bovengenoemd geschrift over de herderstaal b.v. pil, waarbij hij aanteekent: ‘nel dialetto pél o pīl’³⁾ en verder berns naast berns, tors en tors.

Wanneer men nu het hier vermelde klankverschijnsel pavese: pavis, veronese: veronis toepast op romanese dan krijgt men als den inheemschen Oud-Bergamaskischen vorm romanis. Bedenkt men daarbij dat de onbetoonde a in een woord voor den klemtoon dikwijls tot e werd verzwakt⁴⁾, dan kan men naast romanis ook een vorm romenis verwachten.

Aan dit Oud-Bergamaskische romanis / romenis zoude nu ontleend kunnen zijn het met peaulx de Lombardie samengenoemde, zelfstandig gebezigde fr. rommenis, rommenys (a^o. 1530); eng. Romynis in Romynis bowgh (a^o. 1498); ndl. romenis in romenisse voerder (a^o. 1548), Romenys, romenysch, rommenysch of Romanysk in Romenyse (Roemer Visscher), romenysche (a^o. 1571), rommenysche (a^o. 1591) of Romanyske (a^o. 1521) vellen, waaruit dan weder Romijns, Romeyns of Romeynsch in Romijns- (a^o. 1645), Romeynse (a^o. 1527) of Romeynsche (Geervliet, XVI^de eeuw) vellen.

Naast deze vormen komen, zooals wij boven zagen, ook nog voor het, naar het schijnt, in het Engelsch meer gewoon

1) Tiraboschi in Papanti, I parlari Italiani in Certaldo, blz. 12: ‘Ai tempi dell' Assonica (1670) era ancora costante l' i in luogo ... dell' e stretto’ (Lorck, blz. 12, noot 1).

2) Blz. 12.

3) Zie ook Lorck, blz. 12.

4) Lorck, blz. 8: ‘Unbetontes a ... im Inlaut ... vortonig meist erhalten ...; daneben häufige Schwächung zu e’. Onder de voorbeelden: trevis uit *trabīcem.

[p. 157]

geweest zijnde Romany in Romany buge (a^o. 1495, 1539), bowgh (a^o. 1498), skinnis (a^o. 1507-8); ndl. Romany, Romanie in Romany Vellekens (a^o. 1655), Romanievelletjes (Nemnich, a^o. 1821), waaruit ten slotte Romeyn in Romeyn-Vellen (a^o. 1645). Doch het laatste zou ook zelfstandig naast Romijns- of Romeyns(ch)e vellen kunnen zijn ontstaan.

Het tegenwoordige Bergamaskisch kent een verandering van s in de aspiraat h. Dit verschijnsel is zeer verbreid, ook aan het eind van een woord, b.v. groh uit gros, ital. grosso¹⁾. Doch dit verschijnsel is jong²⁾ en kan voor de s-looze vormen eng. Romany, ndl. Romany, Romanie geen dienst doen. Men zal moeten aannemen dat deze vormen naast de andere in het Engelsch en Nederlandsch zijn ontstaan. In het Engelsch, waar Romany vaker voorkomt dan Romynis, schijnt zulk een vorm als aardrijkskundige bepaling meer in het karakter van de taal te liggen³⁾ dan in het Nederlandsch, dat een bnw. op -s(ch) verlangt. En waar de vorm in het Engelsch anderhalve eeuw eerder voorkomt dan in het Nederlandsch, ligt het voor de hand te veronderstellen dat het Engelsch hier tot voorbeeld van het Nederlandsch heeft gestrekt.

1) F. d' Ovidio e W. Meyer-Lübke, Grammatica storica della lingua e dei dialetti italiani, trad. da E. Polcari (2a ed., Milano 1919), p. 213

2) Lorck, blz. 52, noot: ‘Von dem im heutigen berg.... weit verbreiteten Wandel von stimml. s zu Aspirata h findet sich kein Anzeichen’. Voor dit tegenwoordige verschijnsel verwijst hij naar A. Tiraboschi, Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni (Bergamo 1873), p. 31 en W. Meyer-Lübke, Grammatik der Romanischen Sprachen (Leipzig 1890), I, § 417 en § 468.

3) Op het eerste gezicht en bij een oppervlakkige beschouwing zou men geneigd kunnen zijn in Romany buge, skins een verbinding te vermoeden als b.v. Hungary water (a^o. 1698), London bushel (a^o. 1450), London black (a^o. 1530) en derg. (zie over deze combinaties J.H. van Lessen, Samengestelde Naamwoorden in het Nederlandsch blz. 21) en waarschijnlijk is men in het Engelsch de verbinding ook zoo gaan opvatten zonder een helder begrip van het eerste woord te hebben. De New English Dictionary vermeldt behalve ons woord Romany² nog twee andere woorden Romany, die eveneens met een land- of volksnaam samenhangen t.w. Romany¹: the Roman Empire (in de XIVde eeuw; het bovengenoemde Romania), dat echter niet attributief of als adiectief is aangewezen; alsmede Romany³: Gipsy (in de XIXde eeuw), ook attributief en als adiectief gebezigd (Rommany choir, arts; Romany speech, tribes). Het behoeft geen betoog dat er tusschen deze homoniemen geen enkel verband bestaat.

[p. 158]

Wat ten slotte den zakelijken kant van het vraagstuk betreft, zou men zich kunnen voorstellen dat de Bergamaskische herders hun geiten naar het stadje Romano brachten, waar de vellen werden bereid tot de sedert het eind der XV^de eeuw ook buiten Lombardije in Frankrijk, Engeland (Schotland), de Nederlanden en Duitschland bekende en gezochte bontvoering.

Indien het bovenstaande niet geheel onjuist is, dan zouden de Romeinsche vellen dus eigenlijk Romaneesche vellen zijn en Nemnich's Romanische Ziegenfelle zouden thans Romanesische worden genoemd. Maar het artikel in het Woordenboek der Nederlandsche Taal zou, aangevuld en verbeterd, toch onder het hoofd Romenijs kunnen blijven staan als zijnde dit in oorsprong de dialektische Oud-Bergamaskische vorm Romenis.

Leiden.

r. van der meulen.