Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 46

[p. 314]

Een nieuw fragment van Van den Levene ons Heren.

Van den Levene ons Heren is in 1843 verdienstelik uitgegeven door de Utrechtse archivaris P.J. Vermeulen. Sinds dien echter, zijn nog verschillende fragmenten ontdekt, en prof. Verdam reeds, drong aan op een nieuwe uitgave, en wees in een rede, gehouden voor de leden der Kon. Akademie¹⁾, op de varianten der verschillende handschriften, die zeer belangrijk zijn voor de tekstkritiek van dit merkwaardige middelnederlandse geestelik gedicht. Zelf gaf hij, als bekend, het zogenaamde Delftse fragment uit in Ts. 21²⁾; aldaar, p. 205-208, vindt men een overzicht van de tot op 1902 gevonden fragmenten. Ik neem dit lijstje hier niet nog weer eens over, en wil alleen vermelden dat N. de Pauw³⁾ daarna het Mechelse fragment, bevattend de verzen 4550-4731⁴⁾, uitgaf.

Toen in het voorjaar 1927 een bundel postincunabelen van de Kon. Bibliotheek werd opgeknapt, maakte de binder verschillende blaadjes handschrift uit de band los, waaronder het achtste fragment van Van den L. ons H. Het zat verscholen in Des. Erasmus, Enchiridion militis christiani, Argentorati, J. Knoblouchius, 1523, 8^o, samen met Erasmus, Querela pacis (bij dezelfde drukker gedrukt in 1523), en met Erasmus, Familiarium colloquiorum formulae, Basileae, J. Froben, 1523, gebonden in eenvoudig bruin leren band. Deze gladde band - de enige oneffenheid zijn vier ribben in de rug, - heeft geen specifiek locale

1) Zie Versl. en Meded. der Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterkunde, 4^de reeks, dl. IV, 1901, 358 vv.

2) 1902, 205 vv.

3) Mnl. Gedichten en Fragmenten II (1914), 277 vv. Vgl. ook J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Ned. Lett., 2^de dr., I, Haarlem, 1922, 397 noot.

4) Verzen worden geciteerd volgens telling bij Vermeulen.

[p. 315]

kentekenen. Het boek (altans het Enchiridion) heeft volgens een inscriptie op het voorste schutblad in 1610 toebehoord aan Carolus To .... Insulanus, en volgens een aantekening op het schutblad achterin¹⁾ was het (of in ieder geval het derde werkje) in 1654 Leuvens bezit. Op het titelblad van het Enchiridion staat geschreven: J. Gelders 1672, en boven de titelrand in 17^de eeuwse hand: Ad Hieronymum Marchandum Neoportuensem. Allicht is het fragmentje dus in Zuid-Nederland in de band verwerkt.

De gevonden tekst beslaat twee dubbele blaadjes perkament; fol. 1-4 zijn 24, fol. 2-3 27 en 27½ regels hoog; slechts fol. 3 verso vertoont met enkele woorden de hoogte van 28 regels. Fol. 1-4 zijn aan de top, 2-3 aan de voet afgesneden, de hoogte is dus niet te meten; de breedte van een ongeschonden enkel blaadje is een kleine 8 cM.

De tekst sluit niet aan van fol. 2 op 3; afgaande op Vermeulen's uitgave, moeten er zowat 500 regels ontbreken.

De verzen zijn in kleine, vrij duidelike, naar mij lijkt 15^de eeuwse hand geschreven, die op fol. 3 verso groter, en vooral onrustiger wordt; toch zullen we wel één schrijver voor het hele fragmentje moeten aannemen. Het perkament is hier en daar sterk beschadigd, soms zijn enkele letters of woorden geheel niet meer te ontcijferen.

Alle regels, voor zover niet verknipt door 's binders schaar, beginnen met hoofdlettertjes, waardoor de rubricator verticaal een streep trok; op fol. 1 recto, 3 recto, 4 recto en verso, eenvoudige rode initialen, ter aanduiding van een alinea. Als leestekens punten.

De tekst loopt parallel aan de verzen 764-892, 1390-1515 bij Vermeulen; voor 764-853, 1390-1413, 1478-1515 hebben we dus ook vergelijkingsmateriaal gekregen, en vers 854-892, 1414-1477 kennen we nu in drie redacties.

Ik had naast de nieuw gevonden tekst de lezingen der andere hss. willen laten afdrukken, maar daar naar alle waar-

1) Hier ook: Trautsmandorff [etc.]; 1646.

[p. 316]

schijnlikheid een kritiese editie van Van den Levene ons Heren binnen afzienbare tijd zal verschijnen, laat ik tekstvergelijking aan de toekomstige uitgever over, en onder deze omstandigheden geloof ik te mogen volstaan met een eenvoudig publiceren van het fragment en meen ik me niet te behoeven verdiepen in de netelige quaestie van dialect en spelling van de afschrijver.

Dat de varianten vrij belangrijk zijn, blijkt bijv. wanneer men naast elkaar legt 1 ^recto: 3/6 van de hieronder afgedrukte verzen en Vermeulen 764/769, 14 en 779, 16/24 en 781/789, 2 ^recto: 2 en 835, 15/16 en 848/849, 2 ^verso: 2 en 865, 12 en 875.

Opgeloste abbreviaties worden cursief gedrukt; wat afgesneden of onleesbaar is, geef ik, als de conjectuur me zeer waarschijnlik lijkt, tussen [ ]; bij volkomen onzekerheid zet ik ...., bij twijfel een vraagteken. De oude interpunctie negeer ik, nieuwe breng ik niet aan, de tekst is ook zonder leestekens duidelik genoeg.

Voor belangstellenden diene nog, dat het handschriftje op de Kon. Bibl. is ingeschreven onder het nummer 71 K 37.

den Haag.

r. pennink.

⁺[afgesneden]

...... et ende ongesont

Hi ...... dan een hont
S ... onwils [?) dogede siin liif
Dat hi trac enen knief
Ende wilde hem seluen steken¹⁾ te doet
Met rechte dogede hi pine groet
Soe groet torment ne sach nie man
Alse hi dogede ende hem ginc an
Sul[c] wi[le hi rie]p sulc wile hi suech
Siin hoeft scloech hi iegen die wech
Sulc wile hi stont sulc wile hi s[at]

+ 1 ^recto

1) Spelen?

[p. 317]

 

Met groeten [?] rechte doge[de hi dat]

 

Het bernde ... er alse een vier

 

Hi sach alse een vrochtelic die[r]

15

Hine mochte eten noch drinken niet

 

Siin hertte [soet] [?] [h]em ende briet

 

Doe erodes ghesach

 

Dat naken soude siin domes[dach]

 

Hiet hi vaen in siin lant

20

Alle die hogeste diemen v[ant]

 

Sonder redelike sake

 

Vinc sine man die quade drake

 

Hi ... die vorste hi hadde recht

 

Hine wilde niet steruen sonder plecht

 

⁺[afgesneden]

1

.... soe alst lesen clerke

 

..... dde hi loen na sine werke

 

.... es ne was rouwech wiif no man

 

[Da]t men groef dien tyran

5

[Si]e waren blide dat sie verloren

 

[Ar]chelaus wart . coninc . vercoren

 

[E]rodes was in quade volmaect

 

[Ar]chelaus in dogeden gheraect

 

[M]aria was noch met haren kinde

10

[To]te egypten in ellende

 

[H]ier binnen wart een ingel gesant

 

Tote Joseppe in dat vremde lant

 

[E]nde brachte ene boetscap scone

 

[V]an gode van den hogen trone

15

[G]abriel sprac dit gebot

 

[S]ent v van hemelrike got

 

[K]eert weder in v lant

 

[E]nde ontraet niet erodes hant

 

[D]ie quade tyran es bleuen doet

20

[S]iin volc heues bliisscap groet

 

[J]oseph. kerde te lande wert

 

[D]ie te voren was veruert¹⁾

 

... blide nu in sinnen sinne

 

[H]i halechterde die esellinne

1

⁺Maria sat op met haren kinde

 

Ende rumeden egypten die elinde

+ 1 ^verso

1) vernert?

+ 2 ^recto

[p. 318]

 

Sie porden vte egypten sachte

 

Met claren dage niet bi nachte

5

Sie namen orlof an hare vrient

 

Die hen al daer hadden gedient

 

Sie voren woch alse waren moede

 

Sie rusten hen soe doet die vroede

 

Wat ioseph ende maria dede

10

Die gods sone was emmer mede

 

Dien wech dien si crom hadden ghegaen

 

Lieten sie nv stille staen

 

Met verden ende al ongeuaen

 

Quamen sie te bellehem saen

15

Doe sie waren thuus comen

 

Ent dat volc hadden vernomen

 

Hiet mense willecome siin

 

Men brachte hen broet ende wiin

 

Sie hilden stillekine die wet

20

Die noch ons allen es gheset

 

Al was Joseph. marien man

 

Hine hadde hars scout nochtan

 

Sine hadden riicdoem no priis

 

Dien elken vert dat paradys

25

Dat was geen wonder sie waren vroet

 

Hare geselscap was wel goet

 

Sat maria ofte stoet

28

[afgesneden]

1

⁺[A]lset wende hare was onsachte

 

Sie leider ane al hare gedachte

 

Hat kint honger ende dorst

 

Sie gaf hem hare salege borst

5

Sine cleder waren altoes wit

 

Wel geduegen recht was dit

 

[M]en maekte hem bat te maten cout

 

Met rechte waest sire moeder hout

 

Maria des hare wale wachte

10

Dat sine wige was wel sachte

 

At si dranc si wat sie dede

 

Haren waren den kinde mede

 

Sie seiden hem dicke lof ende ere

 

Dat kint was sire moeder ere

15

[A]lst kint groet was dat was saen

 

[Do]ent van seluen mochte gaen

+ 2 ^verso

[p. 319]

 

... ginc spelen ende dede kinsheide

 

... was hem emmer mede

 

Dart [?] metten kinderen spelen ginc

20

Het [en was] gheen scoenre inden rinc

 

.... kinsheide was gedaen

 

... at siin moeder hiet dat was gedaen

 

.... hine scaemde hem niet

 

.... dat hem siin moeder hiet

25

... [bor] ne hi duoch den pot

 

.... [da]t dede got

 

.... moeder sonder dangier

28

[afgesneden].

⁺Du seits berouwen moets mi
Berouwes mi dat seggic di
Al die werelt ware verloren
Die noiit waren ende siin geboren
Doe onse here dit sprac te hem
Ginc hi tote iherusalem
Te betanien oetmoedelike
Dit was vore passchen ene weke

Daer quam maria magdalene

Soe besondech wiif en was ne [ghene]
Daer onse here castide ende las
In symoens huus daer hi gheherber[cht was]
Sie croep onder stole ende onder banc
Tote onsen here dat sie dranc
Sie croep met handen ende met voet[en]
Onsen here wilde si ane groeten
Alsi tons heren voeten quam
Ene busse dat sie nam
In die busse was salue soete
Daer sie mede saluede ons heren voete
Sie bewende hare sonden sere
Ende riep ghenade op onsen here
Ghenade ghenade god ende man
.... ne gheore mi wat salic dan
Sie duoech met tranen [?] ons heren voe[te]
Vriendelike ende vele soete
Sie dro .......
[afgesneden]

+ 3 ^recto

[p. 320]

1

⁺Ic ben dat besondechste wiif

 

Die nie ter werelt ontfinc liif

 

[G]henade miins genade here

 

Mine sonden rouwen mi sere

5

Ten was noch nie man gheboren

 

[M]ochtic hine bleef met mi verloren

 

Want ic den man noiit en sach

 

[M]ochtic hic dede dat hi met mi lach

 

Ghenade miins gheweldech here

10

Mine sonden rouwen mi sere

 

[I]c was behagel ende fier

 

[I]n mi was roem ende dangiir

 

[I]c hadde onwert oetmoedecheit

 

[I]n mi was alle ledecheit

15

[I]nne horde messe no ghetide

 

[I]c was in ledecheiden blide

 

[I]c hadde onwert diin ghebot

 

[E]nde dine werke al warstu god

 

[Ghe]nade ghenade got ende here

20

[M]ine sonden rouwen mi sere

 

[H]ere dese sonden rouwen mi

 

[I]c wilre af staen dat seggic di

 

[I]nne cant ghesien no ghepeinsen niet

 

Dat quaet dat mi die werelt riet

25

Ghenade ghenade liue here

 

Mine sonden rouwen mi sere

 

Du seits en ware nieman in die mesdaet

 

...... af ...... sochte hiis raet

29

[afgesneden]

 

⁺[afgesneden]

1

Dit sach symeon ....

 

Hem wonderes sere ende had onwert

 

Symeon sprac siet wonder siet

 

Wiste dese man al dat ghesciet

5

Ende des wiues over daet

 

Hine soude niet horen na haren raet

 

Wiste hi die sonden dise heeft gedaen

 

Hine vergauese hare niet soe saen

 

Onse here kerde hem te symoen wert

10

Ende sprac te hem hi was siin wert

 

God sprac symeon du heues messeit

 

Van desen wiue die op mi screiit

+ 3 ^verso

+ 4 ^recto

[p. 321]

 

Omme dat wiif soe vragic di

 

Ene sake antwerde mi

15

Of di twe¹⁾ man waren sculdech sout

 

Ende si ne hadden seluer no gout

 

Ende di deen. lx. đ. sculdech ware

 

Dander vifhondert bi getale

 

Die ghene diemen sculdech ware die haue

20

Ochte hiet heme beiden quite gaue

 

Welc harre soude meer den man

 

Danken die hem die scout quite gaue dan

 

Symeon sprac ofte ghiit ghebiet

 

Den ghenen dien hi meest verliet

 

⁺[afgesneden]

1

Die van ...... gaet te rade

 

Ende op mi dan roept ghenade

 

Ende in berouwenessen si

 

[Gheoric] gerne dat seggic di

5

God sprac maria hout di ane mi

 

Dine sonden siin vergeuen di

 

Van [dinen] sonden wilstu staen

 

Bedie vergeuicse di saen

 

Diin berouwenesse es groet

10

Bedie gheordic [?] di ter noet

 

Maria ginc in wech wel blide

 

Van gode [?] ...... lide

 

.... [w]aes[t] [p]almesondach

 

Onse here ghereide [?] hem wat hi mach

15

.... jongeren gincgen met hem

 

Hi leidese tote iherusalem

 

Ende ginc hem vroetheit lerende

 

Nochtan ginc hi al wenende [?]

 

Doe onse here quam [toliveten]

20

Op enen berch was soe geheten

 

Tween jongeren hi dese tale seide

 

Die hi vercoren hadde beide

 

Gaet alle beide een lettel vort

24

Te iherusalem in die poert

1) tuie?

+ 4 ^verso