Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 46

[p. 41]

De objektsvorm van het pron. pers. 2^de ps. als vokatief.

De objektsvorm in uitdrukkingen als jou ezel! - reeds veelvuldig voorkomend in de 17^de-eeuwse volkstaal (Jou Rabaut! Jou Guyt! Jou Schelm! Jou stijven hongt!) - heeft meermalen de aandacht getrokken. Prof. Kern¹⁾, die heel wat materiaal bijeengebracht heeft, ziet in dit jou een echte objektief waarbij het verbum niet is uitgedrukt, en scheidt, m.i. ten onrechte, ervan zegswijzen als foy jou. Prof. Muller²⁾ vermoedt, dat achter jou zich de homonieme honende uitroep jo(u) verbergt. Ook dit is m.i. slechts ten dele juist; tot goed begrip zal het nodig zijn, de verbindingen met een interjektie nader te bespreken.

Het karakter van de interjektie brengt mee, dat een vokatief daarop volgen kan, hetzij een echte vokatief, d.w.z. de aanroep van een persoon (Wapene Martijn! O moeder!; bij stereotiep gebruik ook met samensmelting: Wacharme! Ajasses!), of een uitroep waarbij het volgend substantief, meest door een pauze van de interjektie gescheiden, de oorzaak van de emotie uitdrukt (Hè, wat een gemene zet! O, die heerlike reis!). Daarnaast kon echter de interjektie gekonstrueerd worden met een dativus personae, hetzij doordat hij uit een substantief of verbum ontstaan was, hetzij doordat hij op weg was zich in die richting te ontwikkelen; de datief staat dan op één lijn met die welke bij verba of nomina iets vriendeliks of onaangenaams te kennen gaf. Het oudst, vermoedelik reeds idg., is deze konstruktie bij wee; vgl. b.v. lt. vae victis; got.

1) N.T. 5, 124 v.

2) Tijdschr. 45, 93 opm. 2; stelliger N.T. 20, 173.

[p. 42]

wai izwis¹⁾; ohd. (Tat.) uue iu; mnl. wee den lande; bij Vondel wee my goddeloozen mensche; hgd. Wehe dem Lande enz. Naast de dativus personae ontwikkelde zich een genitivus rei, die de oorzaak van de gemoedsbeweging aanduidde, in overeenstemming met een dergelike genitief bij verba als mnl. hem wonderen, vergramen, verbliden (vgl. reeds got. sildaleikjandans andawaurde is enz.); b.v. mnl. wee di, sunder, dijnre vaert; hgd. Weh mir des Bechers enz. En zonder dat de persoon genoemd is: mnl. wee sijnre lester henevaert, o wi der jammerliker moort; mhd. owi miner stangin, ouwê des scheidens. Naast deze en dgl. voorbeelden met wee die de oudste zijn in de overlevering, staan andere interjekties die zich naar wee gericht hebben; b.v. mnl. ay mi der leider gheboert; wach den ghenen; fi der scanden, och dier neringhe ende der pleghen; later ndl. fy den Vorste, foei u, foei mij; mhd. phi im und sinem künne; hgd. ach mir, o mir; ach der Wonne, o des Todes, pfui des Gedankens²⁾. Naast de genitief komt, misschien onder Franse invloed (fi de), een omschrijving met van voor, b.v. bij Cats O fy van dat gebruyck; bij Potgieter foei van Engelsche haarden, Duitsche kagchels³⁾.

Naast datief en vokatief vindt men, tengevolge van het veelvuldig samenvallen van deze casus met de akkusatief, meermalen de akkusatief; b.v. mnl. wee, wee die grote stat Babylon; mhd. owe mich gotes armen; pfi dick, gitiger; nhd. o uns verlassene; pfui dich⁴⁾. Het is dus zuiverder, in gevallen als mnl. wee u, wach u, ay mi, en zeker in 17^de eeuws foy jou,

1) Toevallig alleen op plaatsen, waar navolging van 't Grieks mogelik is. Dat echter de konstruktie echt oudgermaans is, blijkt o.a. uit 't on.; zie Behaghel, Deutsche Syntax I § 459.

2) Stoett, Mnl. Synt. § 177; Van Helten, Vondelgramm. § 259 Opm.; Behaghel, I § 434; Paul, D. Gr. Bd. III, Tl. IV § 245; 266; Ndl. Wb. s.v. fij en foei.

3) Niet hierbij de door Van den Bosch (Jan, Jannetje³ blz. 133) in dit verband aangehaalde uitdrukking ba van iets zijn, waar invloed van beu, vies e. dgl. voor de hand ligt.

4) Stoett § 177; Behaghel § 502; Paul § 266. In de Statenbijbel Ach! dien dagh! onder lat. invloed (Ndl. Wb. I 613).

[p. 43]

eenvoudig van een objektsvorm te spreken. Niet alleen een formeel samenvallen van genitief en datief, maar meer nog de opvatting van de persoon als causa movens, leidde ertoe, dat de persoon, indien de zaak niet genoemd werd, in de genitief kon voorkomen; b.v. mnl. fi dijns; bij Vondel wee mijns, wee mijner, wee onzer; bij Loosjes foei mijner; mhd. ach mines libes; hgd. pfui des Bösewichts, o des verdammten Taugenichts¹⁾. Daarnaar komt, onder invloed van substantieven als ongeluk, vloek (ongeluk over ..., vloek over ...), een omschrijving met over voor; b.v. mnl. wapene over den honden, in de 17^de eeuw ach! ach! wreede liefde! ach over wreede Claas!²⁾ hgd. o über die Toren, weh über mich!³⁾ Omgekeerd leidt de vermenging van persoon en zaak soms tot een dativus rei: hgd. o dem Verhängnis⁴⁾.

En hiermee is de weg gebaand tot de verklaring van de objektsvorm. Ook zonder een naast elkaar voorkomen van O jij deugniet: Jij deugniet kon naast O jou deugniet (met een door de interjektie geregeerde objektieve casus) een verbinding jou deugniet ontstaan door onderdrukking van de interjektie. Daar deze onderdrukking in het ndl. juist dan heeft plaats gehad wanneer een scheldwoord volgde, zou men de oorzaak ervan eerder naar de leer van Horn in de overbodigheid van de interjektie dan in eufemistiese gronden willen zoeken; misschien ook hebben ritmiese motieven meegewerkt (jou deugniet = o deugniet). Hoe dit ook zij, het bewijs dat de interjektie soms onderdrukt werd, levert het Duits, waar meermalen zonder deze zowel de genitivus causae als de genitivus personae verschijnt; b.v. der Schande! des frohen Zutrauens!; des Thoren der da schwört! des Heuchlers! En evenzo in de omschrijvende konstruktie: über den niederträchtigen

1) Zie noot 2 op de vorige blz.

2) Moerkerken blz. 90.

3) Wellander, Studien zum Bedeutungswandel im Deutschen II 133.

4) Paul § 266.

[p. 44]

Menschen! über den klugen Mann!¹⁾. Zou ook niet de schijnbare interjektie mij(n)! - die dan dus niet ontstaan is uit mijn God!²⁾ - op dezelfde wijze te verklaren zijn uit o mij(n)! dat voorkomt naast ach mij! ach mij ellendige! ach ik ongelukkige!³⁾. Is het bovenstaande juist, dan kan de verklaring van Muller alleen in zoverre gelden, dat aan de invloed van de interjektie jo(u) de veelvuldigheid van het gebruik van de objektieve vorm te danken is. Het gebruik van de pluralisvorm (jou schelmen)⁴⁾ is geen argument tegen de door mij verdedigde opvatting, daar immers ook jij als zodanig in de oudere taal voorkomt⁵⁾.

Hilversum.

m. schönfeld.

1) Paul § 245; Wellander II 133.

2) Eng. my (God): N E D. VI 806 c. Deze en een paar andere verwijzingen dank ik aan de Red.

3) Ndl. Wb. VI 1450; Moerkerken blz. 226. Ook ai mij, z.b. en vgl. Ndl. Wb. I 2074 v.

4) Moerkerken blz. 384.

5) Ndl. Wb. VII 302.