Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 44

[p. 279]

Nog een en ander over Bredero's Spaenschen Brabander.

Het voorgaande opstel van Dr. Verdenius geeft ook mij aanleiding tot eenige opmerkingen; waaraan ik, nu deze gelegenheid zich voordoet, gaarne een kleine reeks min of meer uitgewerkte aanteekeningen vastknoop op enkele plaatsen uit sommige gedeelten van het spel.

Vooraf wil ik in 't algemeen, evenals Dr. Knuttel, waarschuwen tegen eene overschatting der waarde van varianten der verschillende drukken en in 't algemeen der spelling van B.'s werken. Verreweg de meeste drukken zijn immers na zijn dood verschenen, overgelaten aan de meer of minder goede zorgen der drukkers-uitgevers, vooral van Van der Plasse(n), wiens piëteit - o.a. blijkens meer dan één der boven- en onderstaande aanteekeningen - al niet grooter was dan die van de meeste zijner confraters, hem althans geene philologische acribie tot plicht gesteld zal hebben. Een deugd trouwens, ook bij de toenmalige (classieke) philologen, naar ik meen, nog vrij schaarsch!

En Gerbrand Adriaensen, de ‘geniale straatjongen’, zooals ik hem eens heb hooren noemen, zou hij de proeven der bij zijn leven verschenen drukken zelf met angstvallige zorg hebben nagezien? Mij dunkt, zoowel hetgeen wij van zijn persoon weten als de oneenparigheid niet alleen in de spelling, maar ook in de taalklanken en -vormen zijner werken geven ons recht en reden tot ernstigen twijfel aan de ‘secundae curae’, door hem aan het drukken, en allicht ook aan het in letters weergeven dier klanken en vormen besteed. Zeker had deze ‘slechte Amsterdammer’ zijne taal lief, dat ‘mal Hollantsch’, vooral ‘dat van elck der naaghebuur-Steden be-

[p. 280]

gheckte Amsterdams’¹⁾, dat hij stellig van kindsbeen af zelf gesproken en door en door gekend heeft; daarnaast kende hij zeker ook wel, eenigermate, ‘mier als een dosijn’ Noord- en Zuidhollandsche streektalen, op welker kennis hij den kok Lecker-beetje laat pochen²⁾; en de zoo sterk afwijkende, breede en zware klanken, de grillige vormen en de vreemde woorden van de taal der talrijke Brabantsche inkomelingen, die hem zoo wonderlijk, potsierlijk in de ooren klonken, heeft hij zeker wel oplettend waargenomen. Al die bonte schakeeringen eener rijke, ‘smeuige’ volkstaal heeft hij met kennelijk welgevallen, met innig genot gehanteerd en neergeschreven. Ja de ervaring had hem zelfs reeds de vele bezwaren leeren beseffen van een juist, nauwkeurig weergeven, met het gewone alphabet, van alle klanken der volkstaal: ‘der Boeren ommegang ..., welcker boertighe treckjes sy (B.'s liederen) op het levendigste na spelen en spreken sullen, indien ghy haar niet steurt noch en verkort in haer eygenschap van uytspraac: de oude Aemsteldamsche en Waterlandsche Taal hebben sy so naghekomen als haar onse (doch te luttel) letteren toelieten’³⁾. Maar toch, in weerwil dezer vooral in dien tijd opmerkelijke liefde voor de volkstaal, geloof ik dat Bredero van eene angstvallige zorg voor een volkomen juist en eenparig, zich zelf steeds gelijkblijvend neerschrijven, zooals wij dat nu kennen en van literaire kunstenaars zoowel als van wetenschappelijke streektaalbeoefenaars verwachten, verre verwijderd is gebleven, ja er nauwelijks begrip van gehad heeft. Zoo althans denken ook Kollewijn⁴⁾, De Vooys⁵⁾ en Smout⁶⁾ er over. - En wat de

1) Reden aan de Latynsche-geleerde (II 12).

2) Lucelle 605-11 (I 328-9); hij noemt er daar zelfs 27 verschillende!

3) Voor-Reden van G.A.B.'s ... Liedt-Boecxken (III 199).

4) In zijne beoordeeling van Van der Veen's proefschrift, Het Taaleigen van Bredero's syntaxis (Museum XIII, 1906, 52-7).

5) Opmerkingen over B.'s Taal (ed. Sp. Brab.³ XXV-XXX).

6) Het Antwerpsch Dialect 145-55, waar wordt betoogd dat Hooft, Bredero en J.C. Weyerman alle drie dit hun van hooren zeggen bekende dialect slechts ten naaste bij, meer of min onnauwkeurig, hebben weergegeven; ‘alleen Huygens bleef in de gansche Klucht consequent, wat reeds bewijst, dat hij er meer zorg aan besteedde dan de anderen’ (a.w. 147-8).

[p. 281]

eigenlijke spelling van het gewone, algemeene Nederlandsch betreft, mogen wij toch ook zeker gissen dat Bredero met de toen opkomende ‘spraakkunstenaars’ wel één van zin is geweest in ijver voor het ‘schuimen’ en ‘bouwen’ der oude, schoone Nederlandsche taal, maar voor hen verre heeft ondergedaan in warme belangstelling en nauwlettende bezorgdheid voor de juiste en gelijkmatige schrijfwijze van klanken en vormen. Mij dunkt, hij zal die geleerde heeren met eerbiedige belangstelling uit de verte aan het werk hebben gezien ... en gelaten; hij was er de man niet naar om, als later Hooft en Vondel, in ‘letterkunstige samenkomsten’ zich heel druk te maken over vraagstukken van spelling of een eenparig gebruik van zekere taalvormen, hetzij in de algemeene schrijftaal, hetzij in de volkstaal; hij verlustigde zich in den rijken, weelderigen taalschat van zijn eigen moedertaal, ging daarin ‘in grasduynen’, schepte daaruit met volle handen; maar consequentie in 't schrijven?! Ik wil hiermede alleen maar eenigen twijfel opperen aan de bewijskracht van wellicht toevallige oneenparigheden in de spelling en de taalvormen van dezelfde of verschillende drukken van B.'s werken, waaruit licht te vèr strekkende gevolgen kunnen worden getrokken¹⁾. Dr. V.' voor 't overige belangrijke opmerkingen en gissingen omtrent aanspreek- en verkleinvormen laat ik voorshands onbesproken.

In 't volgende geef ik nu, naar de volgorde der verzen, mijne eigene aanteekeningen, te zamen met mijne opmerkingen bij de aanteekeningen van Dr. Verdenius of die der uitgaven van Moltzer (M.), Nauta (N.), Terwey-De Vooys³ (V.), Prinsen (P.) en Knuttel (K.)²⁾. Vooraf echter een en ander over de ‘Namen der spelende ghesellen’, de ‘personagien’ van het spel³⁾.

‘Jan Knol, Andries Pels, Thomas Treck’ heeten ‘Patriotten’.

1) Zie trouwens ook reeds Verdenius, boven, blz. 244, 246.

2) Die van Stoett (Lett. Pantheon) heb ik niet onder de oogen gehad.

3) Bij Robbeknol ware een verwijzing naar Ned. Wdb. XIII 644 en 1968, ter nadere verklaring, niet overbodig.

[p. 282]

Over de beteekenis dezer benaming op deze plaats is men 't niet geheel en al eens. K. verklaart alleen: ‘burgers’; V.: ‘benaming voor een oud Amsterdamsch burger’, met aanhaling van vs. 1958 (waar notaris Johannes Pilorus Gierige Geraart aanspreekt met ‘wel, ouwe Patriot, wel, Patroon, bon jours’), R. Visscher's Brabb. 94 (Quicken VII 19, waar het in woordspelende tegenstelling met ‘uw Pater Jotto’ = overlander, knoet, poep, mof gebruikt wordt), J. van Hout (Prinsen, J.v.H. 190), en eindelijk Langendijk IV 250 (Sp. d. Vaderl. Koopl. I 3, waar geringschattend van ‘oude patriotten’ gesproken wordt). Aan deze plaatsen kunnen nu nog de volgende toegevoegd worden: Visscher, Brabb. 94 (Quicken VII 20, waar ‘Hans ... uyt Westphalen’ zich zelf, in tegenstelling met de ‘oude Burgers’, die hij voor ‘verraders of sot’ scheldt, ‘een goet oprecht Patriot’ noemt); a.w. 110 (Rommelsoo I 38 (oudere ed. 39), 3: ‘den rechten Patriot’, in tegenstelling met ‘vreemde Bedelaers’)¹⁾; de bekende laatste woorden van Oldenbarnevelt (‘als een goet Patriot’); Hooft, Br. I 70, waar deze zekeren Weesper burger aan Oldenbarnevelt aanbeveelt op grond o.a. van zijn dienst in de Weesper schepenbank, ‘van welcken last ... hem de geringheit sijner middelen ende huisgesin van seven kinderen wel behoort hadden te verschoonen, ten waere de scaersheit geweest van goede Patriotten sijns gelijcke’. Eindelijk - een plaats, die hier zeer wel te pas komt, omdat er ook, evenals in den Sp. Br., sprake is van oud-Amsterdamsche burgers uit den tijd der ‘satisfactie’ en ‘alteratie’ - C. Pz. Hooft's onlangs uitgegeven Memorien en Adviezen II 216, waar deze vermeldt hoe hem in 1578, ‘zes of zeven maenden nae de reductie deser stede’, toen hij op 't stadhuis wilde trouwen, door Commissarissen tot de huwelijksche zaken werd toegevoegd: ‘Ghij zijdt een oudt patriot, dye mede lange tydt buyten tslandts hebt geswurven, ten zoude nyet wel passen, dat ghij niet in

1) Verg. beneden, blz. 289.

[p. 283]

de kerck soudet trouwen’¹⁾. Mij dunkt, uit al deze (en de in het Ned. Wdb. aangehaalde) plaatsen, vooral uit de laatste, blijkt duidelijk dat (goede, oude, (op)rechte) patriotten, eig. in 't algemeen: ‘patriae amans’ (Kil.), vaderlander, en dus aanvankelijk, tijdens den opstand, in tegenstelling met Spaanschgezinden, ‘glippers’ enz. gebezigd, later allengs in 't bijzonder gebruikt werd als benaming der van ouder tot ouder in eene stad - hier Amsterdam - thuishoorende ingezetenen, der ‘oude geuzen’, ‘die nog met den Prins over de Maas’ of die om den geloove ‘balling slands geweest waren’, en als zoodanig in achting en eere stonden; vooral in tegenstelling met de talrijke inkomelingen, zoowel uit het Zuiden: Brabant en Vlaanderen, als uit het Oosten: de ‘Overlanders’ en ‘Oosterlingen, de ‘knoeten, poepen, moffen’, uit de noord- of zuidoostelijke (Duitsche) grensstreken of wel uit de daarmede nog over één kam geschoren ‘Nederlandsche’ gewesten Drente en Twente enz. Deze tegenstelling tusschen de oudingezetene, Amsterdamsche burgerij - meerendeels nog ‘slecht en recht’ van leefwijze, tegen de uiterlijk meer beschaafde Brabanders met zekeren stillen nijd op-, daarentegen op de plompe Oosterlingen minachtend neerziende, en op beide groepen naijverig - en die inkomelingen uit Zuid en Oost is een factor in Bredero's spel, welks beteekenis mij toeschijnt niet altijd op zijn volle waarde geschat te zijn, en ook in het Ned. Wdb., op Patriot, niet geheel zijn eisch te hebben gekregen. Dat deze tegenstelling omstreeks 1570 (wanneer het stuk, naar andere gegevens, heet te spelen) niet, maar zeer wel in 1618 past, toen het stuk vertoond en gedrukt werd, is een der vele krasse anachronismen, waarover B. zich het hoofd niet heeft gebroken.

Het is echter met het woord patriot gegaan als met zoovele andere benamingen van personen van oorspronkelijk nauwer bepaalde beteekenis, als b.v. kerel, vent, gast, bors(t), lans(t),

1) Zie ook nog de voorrede der ed. 1645 van het Geuzenliedboek (ed. Kuiper-Leendertz II 321).

[p. 284]

fijnman, patroon, gezel, gilde, lagenoot, maat, spits, gevader, vaar, broêr, fr. compagnon, compère, die uit een meer bijzondere in een meer algemeene, of uit een betrekkelijke in een volstrekte benaming zijn overgegaan; het is een min of meer gemeenzame¹⁾ aanspreekvorm geworden voor een manspersoon (al dan niet uit de oude burgerij) van zekeren leeftijd en achtbaarheid. Zoo staat dan vs. 1958 ouwe Patriot gelijk met Patroon, als aanspreekvorm voor den ouden Geraart. En zoo is 't ook te begrijpen dat deze drie ‘patriotten’ uit de ‘Namen der spelende Ghesellen’ in den Inhoudt²⁾ eerst worden aangeduid - en door N. ook verklaard - als ‘drie ouwe Klouwers’, zooveel als: oude kerels³⁾ (= oude kluivers?), en later als ‘de drie koele troevers’ (een dergelijke benaming), die intusschen ‘met haer slechte manieren, spraack en kleedinge de oprechte slechtheyt der Amstelredammers, en de tijdt, namentlijck de sterfte over meer dan veertigh jaren (bewijsen)’. Deze drie ‘Patriotten’ zijn voornamelijk typen van oude praatvaârs (doch ook wel kletskousen en lastertongen!).

Tegen die karakteristiek der drie ‘Patriotten’ als ‘oud-Amsterdamsche burgers’ heeft trouwens P., in zijne aant. op de ‘Namen d. sp. g.’ het inderdaad gewichtige bezwaar aangevoerd, ‘dat twee van de drie vreemdelingen zijn, die hun geluk in A. komen beproeven’. Ter toetsing van dit bezwaar is het noodig hun optreden en hunne gesprekken na te gaan in de twee eenige tooneelen, waarin zij spreken of besproken worden, twee uit de bonte reeks van voortreffelijke, maar geheel op zich zelf, buiten verband met de rest van het stuk staande tafereelen, die B. tot één ‘spel’, met den Spaenschen Brabander als titelheld, heeft willen aaneensnoeren en samenvatten.

1) Dat er ‘zekere geringschatting in zitten’ zou (P.) schijnt mij te sterk gezegd.

2) Of die wel van de hand van B. zelf is, zou men trouwens kunnen betwijfelen, althans onzeker achten.

3) Ook al spreken zij zelf met zekere minachting over (andere) ‘ouwe mannetjes’ (413), over ‘sulcken veem van ouwe praters, van koddenaars en van ouwe klouwers’ (417-18) of over ‘die ouwe kluyvers’ (430).

[p. 285]

In 't eerste tooneel (306-453) komen ‘Jan Knol, Andries en Thomas’ op: eigenlijk, naar de toenmalige tooneeltermen, eer een ‘bycomst’ dan een ‘uytcomst’; want ‘Floris Harmensz, Hondtslager van de Kerck’ - in 't vorige tooneel door ‘de twee Ionghens¹⁾’ begroet, en ook als spreker aangeduid, met den schimpnaam ‘A(a)uwe(n)’²⁾ - blijft, als vierde man, op het tooneel. Van hem vernemen de drie ‘Patriotten’ het nieuws van den dag en de stad: wie er alzoo, van rijken en armen, in de laatste dagen aan de pest zijn gestorven (306-44) enz.; maar weldra wordt het een twistgesprek, o.a. over de vele bankroetiers, waarbij zij elkaar niet sparen (345-79) en ook Floris Harmensz. zijn duit in 't zakje legt (353-4); eindelijk licht deze laatste de doopceêl van al de babbelzieke ‘kackebeyen’, maar ook van de ‘ouwe mannetjes’ uit de stad, van wie hij allerlei grappen en grollen weet te vertellen (380-453).

In het tweede tooneel (1006-1229), blijkbaar als weêrga van het vorige bedoeld, waarin dus zeker wel weer dezelfde drie³⁾ ‘Patriotten’ moeten optreden, althans door ons verwacht worden, is weer de eerste vraag: ‘wat roester?’ (is er gaande, aan de hand) ‘wat nieuws?’ En weer wordt het een kijfpartij: ‘de drie koele troevers’ (oude mannen) ‘verwijten elck ander hare feylen’ (Inhoudt); waarna wederom, ditmaal door Andries⁴⁾, het ‘gemengd nieuws’, vooral de chronique scan-

1) Zie straks, blz. 288.

2) De eenzelvigheid van F.H. met A. is in de oude drukken noch boven 285 of 288, noch in de ‘Namen’ aangegeven, doch door N., V. en P. in hunne uitgaven aangegeven.

3) Zie echter de volgende noot.

4) Men zou, eenmaal wantrouwig geworden, kunnen vragen, of ook hier een naamsverwarring of rolverwisseling in de bovenschriften heeft plaats gehad, of deze rol van - om in Cornelis Everaert's taal te spreken - ‘sVolcx Clappage’ of ‘Den Daghelicxschen Snaetere’ of ‘Nieuloop’ niet beide keeren door B. aan denzelfden persoon is toegedacht, hetzij (Floris) Harmen(sz.), hetzij Andries (Pels). Maar behalve dat in het eerste tooneel F.H., in het tweede A.P. ook in den tekst eenige malen als sprekers genoemd en beantwoord worden (zie 404, 410, 453; 1091, 1108, 1140), schijnt het toch ook verkeerd, overdreven eene zóó strenge symmetrie en rolverdeeling te verwachten, vooral van iemand als B., die denkelijk veeleer er op uit was variatie aan te te brengen en elk ‘personagie’ (ook wellicht elken speler!) zijn aandeel in dergelijke dankbare ‘tirades’ te geven.

[p. 286]

daleuse van de stad in kleuren en geuren wordt opgehaald (1091-1229). Nu dunkt 't ons echter zonderling dat, naar alle door mij geraadpleegde edities¹⁾, van de in het eerste tooneel genoemde ‘Patriotten’ hier alleen ‘Jan (Knol)’ en ‘Andries’ als sprekers genoemd worden; Thomas, over wien trouwens in het eerste tooneel ook al weinig gezegd is²⁾, ontbreekt hier geheel op 't appèl, schijnt vervangen door den hondenslager der kerk (die in het vorige tooneel ook een levendig aandeel aan het gesprek heeft genomen, maar toch niet tot het drietal Patriotten behoort), Floris Harmensz., thans Harmen³⁾ geheeten. Verdenius heeft, boven, blz. 262, hierop reeds gewezen, alsmede op de varietas lectionum in 1111 ABD: Steven (een gansch nieuwe naam!) × H: Andries, overeenkomstig 1140; ik voeg hierbij dat ook E hier Steven, daarentegen G reeds Andries heeft. In enkele andere door mij vergeleken plaatsen vond ik dezelfde tegenstelling: 404 ABE: Floris hermansz. × GHJ: Floris Harmensz; 1943 ABE: Byateris × GHJ: Iut; 2005 ABE: Schout × GHJ: Geeraert; in de beide laatstgenoemde gevallen is de naam van den nieuwen spreker in ABE blijkbaar uitgevallen, in GHJ te recht hersteld. Dit schijnt er toch wel op te wijzen, dat Van der Plasse zijn

1) Ik heb hier te mijner beschikking (behalve latere uitgaven der volledige werken): Z.j., V.d. Plassen (A), 1618 V.d. Plassen (B), 1622 P.v. Waesbergen (E), 1633 V.d. Plasse (G), 1638 V.d. Plasse (H), 1644 I. Hartgers (J).

2) ‘Deensche Thomas’, van wien Floris tot Jan Knol zegt dat hij ‘banckerot’ is (353), is immers een ander dan ‘Thomas’, die de voorafgaande regels (351-2) tot Jan Knol richt? - Ook vraagt men vanzelf of de in 436 vermelde Jan Treck alleen toevallig denzelfden - evenmin als de beide andere alledaagschen - geslachtsnaam draagt als Thomas (Treck), dan wel met hem verwant is.

3) Wiens vadersnaam hier zonder -s, oogenschijnlijk dus, vooral naast Jan en Andries, als voornaam gebezigd wordt: in onze oogen een verwarrende slordigheid, ook al komen zulke uit vadersnamen zonder genitiefteeken ontstane geslachts namen inderdaad wel voor (zie Boekenoogen, Zaansch Idiot. CIV-CV). - Een dergelijke slordigheid is dat van de drie Patriotten alleen Jan Knol èn in de Namen èn in den tekst voluit aldus heet; Andries en Thomas moeten zich in den tekst met hunne bloote persoonsnamen behelpen, krijgen hunne geslachtsnamen, onderscheidenlijk Pels en Treck, alleen in de ‘Namen’.

[p. 287]

druk van 1633 (G) althans op deze punten, en dus allicht ook doorloopend, zelf heeft nagezien of laten nazien, ten einde den tekst van al te hinderlijk gebleken drukfouten¹⁾ te zuiveren; welke gezuiverde tekst dan in de gezamenlijke editie van 1638 (en volgende?) is overgegaan. Blijkt deze correctie van G inderdaad doorloopend geschied, dan heeft deze editie dus een bijzondere beteekenis en waarde. Moeten wij hieruit dus afleiden dat wij wel boven 1111 enz. (tegen de oudste drukken), iplv. Steven, Andries, maar niet (tegen alle drukken, immers ook GH) boven 1012 enz., iplv. Harmen, Thomas mogen lezen? Of mogen wij op eigen houtje verder gaan en uit de waarschijnlijk toch wel bedoelde symmetrie tusschen de beide samenspraken het recht putten ook aan Thomas zijn aandeel in de tweede te hergeven en dus zijn naam in de plaats van Harmen te stellen?²⁾

Deze slordigheden zijn lang niet de eenige van dien aard, gelijk nog enkele voorbeelden mogen aantoonen. Het tegenbeeld der drie ‘Patriotten’ vormen de drie ‘Spinsters’ (toch zeker reeds, evenals in het Engelsch, op te vatten als: oude ongehuwde vrouwen). In de ‘Namen’, en ook in het eerste tooneel waarin zij optreden (1252-1377), heeten zij ‘Trijn Snaps, Els Kals, Iut Ians’ (de tweede in 1323 ‘Elsjen Kaacks’!). Maar in het tweede tooneel (1880-1943) treden er, volgens het bovenschrift (ditmaal naar alle bovengenoemde edd.) slechts twee op: n^o. 2, ‘Els Kals’, en eene andere, met den voornaam van n^o. 1 en den vadersnaam van n^o. 3, dus ‘Trijn Ians’; waardoor deze laatste eerzame ‘spinster’ nu vereenzelvigd, althans op compromittante wijze gelijknamig wordt met ... een der twee ‘Snollen’ in dit spel, immers ‘Trijn Jans’³⁾ en ‘Bleecke An’

1) Zie V.' Voorbericht VI, noot. - Herhaaldelijk staan ook b.v. in de oudere drukken de namen der spelers (naast den tekst) één of meer regels te laag of te hoog.

2) Zie echter ook beneden, blz. 290 en Naschrift.

3) Mede de naam trouwens der eerbare (maar toch voor geen klein gerucht vervaarde!) ‘Ste-vrouw’ in B.'s klucht van den Meulenaer.

[p. 288]

geheeten! Bedoeld is kennelijk n^o. 1, Trijn Snaps, die dan na vs. 1900 ‘binnen’ (af) gaat, waarna n^o. 3, Iut (Ians), te gelijk met Geraart en Byateris, ‘uyt’ (op) komt en 1943 deze laatste noodigt (met haar, in haar huis?) ‘binnen’ (af) te gaan, terwijl Els Kals met Robbeknol ook na 1900 ‘uyt’ blijft (zie 1921, 1925, 1940) en vermoedelijk 1943 eveneens ‘binnen’ gaat; 2072 komen dan alle drie ‘de spinsters’ weer ten tooneele, gaan 2109, naar 't schijnt, mede in Jerolimo's leege huis, en komen dan 2144 weer daar ‘uyt’ om haar gunsteling, Robbeknol, te bevrijden¹⁾. Dit alles is logisch; alleen de naam ‘Trijn Jans’ boven 1880 is blijkbaar onjuist²⁾.

Nog eene andere naamsverwarring is reeds door P., in zijne aant. op 285, opgemerkt: ‘de twee Ionghens’, die in de tooneelen 285-305 en 454-505 optreden, zijn toch zeker wel dezelfde; evenwel heeten zij, volgens alle bovengenoemde edd., in het eerste tooneel ‘Aart’ en ‘Krelis’, in het tweede ‘Joosje’ en ‘Contant’ (of volgens sommige edd. Konstant!).

Gewone drukfouten zijn reeds vaak in B.'s tekst aangenomen (b.v. 276 dagh voor da'ck, en zie beneden, 299, 301, 304, 309). Gevoegd bij het door Verdenius aangevoerde, is dit alles zeker voldoende om de slordigheid der drukken (of der redactie) van B.'s stuk(ken) en het recht der tekstcritiek aan te toonen. Trouwens wie wel eens gehoord heeft van de varianten en de tekstkritiek op Shakespeare's spelen zal zich hierover niet verwonderen, en 't alleen betreuren dat eene te recht door Ver-

1) Is er niet eenige overeenkomst tusschen de weezoete teederheid dezer spinsters, vooral Trijn Snaps, in dit tooneel en vooral 1349-77, en die van Juffrouw Laps voor Woutertje Pieterse? Kende Multatuli den Spaenschen Brabander?

2) Daarentegen blijkt niet duidelijk, of ‘de Schout met zijn Rackers’ (= ‘Diefleyers’, vóór 1970) - die in 1970 ‘uyt’ komt, in 2005 nog niet J.s huis is binnengegaan, immers in 2072 blijkbaar weer opkomt, door Ioost begroet wordt met ‘Wel wat voor volck is dit? wel hey, hier is de Schout’, en dan pas (2073) last geeft om J.'s huisdeur ‘op te sluiten’ (open te breken) - al dien tijd (van vs. 2005 tot 2072) zwijgend (al dan niet luisterende naar het gesprek en getwist der buren) op het tooneel, ‘uyt’, d.i. buiten, op straat, gebleven is, of waar hij anders in 2072 in eens vandaan komt. Trouwens het ‘op’ en ‘af’ gaan der spelers gedoogt wellicht even weinig zulk een napluizen en narekenen, zulk een zoeken naar een bepaalde motiveering, als bij de oude rederijkers en ook nog vaak bij Vondel.

[p. 289]

denius zoo wenschelijk geachte critische editie ook van Bredero's stukken, gegrond op de collatie der oudere drukken (vooral der handschriften, indien die er nog waren!) en op het zinsverband en het ‘gezond verstand’, waarin dus de hier aangewezen of gegiste naams- of rolverwisselingen zooveel en zoo goed mogelijk werden rechtgezet, om de door Knuttel genoemde, vooral zeer ‘geldige’ bezwaren wel langen tijd of altijd tot de ‘vrome wenschen’ zal blijven behooren.

Keeren wij na deze lange uitweiding terug tot de drie Patriotten (en den hondenslager), om ons uit hunne soms niet overduidelijke twistgesprekken een beeld te vormen van hunne deugden en ondeugden (zooals elk hunner die van den ander ziet in den bollen spiegel zijner kijf- en lasterzucht), en vooral van hunne herkomst.

Jan Knol is - of heet - een, naar 't schijnt ongehuwde, althans kinderlooze (345-6) doorbrenger, door zijn vader indertijd ‘stee-kijndt’ gemaakt (onder curateele gesteld)¹⁾, die echter vrijheid vindt om heftig tegen de vele bankroetiers uit te varen (367-79); zelf niet voor een leugen vervaard (1045), voorts ‘een snuyver en een groote dronckert’, een liefhebber van Wijntje en Trijntje (1052-3), die dan ook de (Spaansche) ‘pocken’ gehad heeft (1061-2), wiens zuster al niet van beter zedelijk allooi was (1064-5), maar die desondanks een zedenpreek tegen de bedelaars in den mond durft nemen (1151, 1156-9), en vooral een grooten mond opzetten tegen de ‘Jottoon en kromstevens’, de ‘Moffen, Poep en Knoet’, die, in tegenstelling met de ‘Burghers kinderen’, tot dat bedelpak het grootste contingent leveren (1162-1201), die de ‘valscheyt en boevery’ te Amsterdam gebracht hebben en daar leven op kosten der oude Amsterdamsche burgerij (1181-95), wier ‘ouwde eenvoudigheyt’, ‘gheloof’ en ‘trouw’ hij met warmte prijst (1022-31, 1033, 1035-9), en waartoe hij zelf wel schijnt te behooren.

1) Waarmede echter kwalijk strookt dat hij arm begonnen, een opkomeling is (1017).

[p. 290]

Andries (Pels) is - of heet - een ‘gietlogen’ (363: trouwens een wederkeerig verwijt: zie boven, 289), kwaadspreker (1044), een ‘hijlikmaker’ of huwelijksmakelaar (in slechten zin): een koppelaar (1056-7), advocaat van kwade zaken (1058-9), ook de man, die alle nieuwtjes van de stad 't eerst op de brugh¹⁾ vernomen heeft en rondvent (1091-7, 1111-41), die ook heftig te keer gaat tegen de ‘arbeyders en de draghers an de straat’ en tegen allerlei bedrieglijke practijken (1201-5, 1207-28), maar die ook met Harmen (of Thomas?) de vreemdelingen, tot wie hij zich zelf schijnt te rekenen, prijst als degenen die de ‘neeringh en koophandel’ te Amsterdam gebracht hebben (1032).

Floris Harmensz. (eigenlijk niet tot de ‘Patriotten’ behoorende) is - of heet - een ‘Koopman van aelshuyden’ (355)²⁾ die ‘eertijts een banckjen eleyt’ heeft ‘in Westphalen’ (356-9). Hiermede strookt zeer wel wat in het tweede tooneel van hem gezegd wordt, dat hij ‘van Twent en Drent op een stroowis is komen drijven’ (1014), ja ‘te Ditmars uytghebannen’ is (1066-8); hetgeen dus de boven, 287 gewaagde gissing, dat de naam Harmen in dit tooneel door Thomas moet vervangen worden, zeker niet ondersteunt. Van hem - of van Thomas? - wordt dan verder nog getuigd dat hij een ‘vrouwesmijter’ is (1054); en hij neemt het tegenover Jan Knol, den voorstander der oude burgerij, evenals Andries, op voor de vreemdelingen (Oosterlingen of Brabanders?), die ‘de scherpheyt’ in de ‘onbeslepen sinnen der Hollanders’ gebracht hebben (1034). Bovendien is of acht hij zich ‘vanden vroomen’ (1070, hier toch reeds in onzen, toen, naar ik meen, nog niet

1) D.i. zeker wel op de Oude brug, over 't Water (Damrak), vanouds de verzamelplaats der baliekluivers (zie Ned. Wdb. III 1608), waarvoor ook Vondel zijn ‘Sprookje van Reyntje de Vos’ heet te schrijven (‘Gemaeckt om op de brug te singen’, ed. V.L. II 627).

2) Indien althans 355-9 door Jan Knol tot hèm zijn gericht, als bescheid (met herhaling van den aanhef ‘Hoort hier eens’) op de woorden, door Floris tot hem, Jan Knol, gezegd; dan wendt de laatstgenoemde zich eerst met 363 tot Andries.

[p. 291]

gewonen, zin te nemen); heeft hij soms daaraan zijn kerkelijke bediening van ‘Hondtslager van de Kerck’ te danken?

Omtrent Thomas' deugden, ondeugden en herkomst eindelijk blijkt in het eerste tooneel, het eenige waarin hij, volgens alle edd., voorkomt (maar zie boven, blz. 287), zoogoed als niets.

Vatten wij dit alles samen, dan blijkt inderdaad P.'s boven, blz. , genoemd bezwaar niet ongegrond. Indien alle verwijten en schimpscheuten, door de drie ‘Patriotten’ - en (Floris) Harmen(sz) - tot elkaar gericht, juist geacht moeten worden, en indien in de tweede samenspraak de naam Harmen door Thomas vervangen moet worden - maar beide onderstellingen zijn lang niet stellig -, geven vooreerst deze drie ‘Patriotten’, althans in hunne eigene personen en karakters, zeer kwalijk een beeld van ‘de oprechte slechtheyt der Amstelredammers’ (Inhoudt); tenzij dan dat dit zou moeten geschetst zijn door de tegenstelling van de in hunne gesprekken geschilderde overdaad en boosheid van het heden met het ideale verleden. Maar ook is Jan Knol de eenige geboren en getogen Amsterdammer, de eenige, die stellig aanspraak heeft op den naam van een ‘(goed, recht, oud) patriot’: Thomas (Treck's) herkomst blijkt niet, Andries (Pels) rekent zich tot de vreemdelingen; terwijl ook de (trouwens eigenlijk niet tot dit drietal behoorende) hondenslager Floris Harmensz. uit Westfalen afkomstig is.

Nogmaals, is dit alles inderdaad aldus door B. zelf bedoeld, geschreven en onder zijn toezicht gedrukt? Moeten wij al deze kleinere en grootere ‘ondoordachtheden’ wijten aan Gerbrand Adriaensen zelf, voortreffelijk schilder van genrestukken, van détail, maar gebrekkig componist, die zich vooraf weinig rekenschap gaf van de karakters of de typen, die hij wilde schilderen of schetsen, van den bouw en het geheele samenstel van zijn stuk, wien het ten slotte meer te doen was om het geheele bonte tafereel van typische figuren, waarbij hij zich niet angstvallig afvroeg, of de een persoon in den mond gelegde woorden wel geheel pasten bij de hem eenmaal toe-

[p. 292]

gewezen rol en karakter, maar die niet zelden in een samenspraak, een twistgesprek van velen de schilderachtige scheldwoorden, de snaaksche invallen, anecdotes en verhalen op goed geluk af aan dezen of genen der personagiën (en spelers!) toebedeelde? Of mogen wij dit alles, of althans een groot deel er van, wijten aan de (in onze oogen zeer laakbare) nalatigheid, slordigheid van den eersten drukker-uitgever, die o.a. door het schrijven of drukken van verkeerde namen boven de gesproken woorden alles in de war heeft gebracht? Of eindelijk mogen wij ook een deel op rekening stellen van vergissingen, of ook veranderingen, verwisselingen, die bij de eerste, aan den druk voorafgaande vertooningen hebben plaats gehad? En ten slotte, in hoeverre is ook B.'s vroege dood (Aug. 1618), weinige maanden na den 1^sten druk (zie zijn gedicht vóór het spel van 6 Juni 1618¹⁾), die hem belet kan hebben de ook wellicht door hem zelf toch gewenschte zorg aan den druk van zijn laatste werk te besteden, bij dit alles in rekening te brengen?

Ten slotte (van al deze reeds wellicht te breede uitrafelingen) nog een paar opmerkingen over de namen van twee der ‘Patriotten’. Zooveel ik weet, is nog niet opgemerkt dat zij in de 17^de eeuw te Amsterdam inderdaad voorkomen als die van geenszins onbekende personen. De naam Andries Pels herinnert ons aanstonds aan dien van den lateren dichter, den bekenden stichter van Nil Volentibus Arduum, die echter - geboren 1631, overleden 1681²⁾ - natuurlijk niet bedoeld kan zijn; nog minder zijn genan-oomzegger (A.P., 1655-1731). Maar zijn vader Andries Pels, geb. 1591, overl. 1666, gehuwd in 1620, een rijke suikerbakker en voornaam koopman in Oostindische waren, stamvader van een zeer voornaam Amsterdamsch koopmans- en bankiersgeslacht der 17^de en

1) Waaruit blijkt eigenlijk dat de dichter toen reeds ziek was, gelijk Ten Brink (in de ed. Unger e.a. II 134) onderstelt? Toch niet alleen uit het gewag, in 't algemeen, van ‘sucht en sieckten’ in vs. 34-6 van B.'s ‘tot den Leser’?

2) Te Winkel, Ontwikkelingsg.² IV 420.

[p. 293]

18^de eeuw, over wien Elias¹⁾ meer weet te vertellen, zou hier, wat den tijd betreft, wèl bedoeld kunnen zijn. Er leefde bovendien te Amsterdam in die jaren nog een Jan Jansz. Pels, met een anderen voornaam, wellicht ook geen lid der zooevengenoemde familie, althans door Elias niet genoemd, maar voorkomende als eerste onderteekenaar van een ‘contract van de arbeiders van de wage vant Vriessche Veen’ (sic), waarbij op 25 Jan. 1617 - het jaar waarin Bredero zijn Spaenschen Brabander schreef - het nog heden ten dage voortbestaande ‘Vriesche Veem’ te Amsterdam werd opgericht²⁾; van welke veemen der ‘blauwhoeden en klapmutsen’ juist in ditzelfde spel van Bredero, vs. 1831, het allereerste gewag te vinden is (zie De Boer, a.w. 7b).

Heeft Bredero nu, in 1617 zijn Spaenschen Brabander schrijvende, al dan niet dien Andries Pels, of dezen Jan Janz. Pels, hem wellicht persoonlijk bekend, ten tooneele gevoerd; evenals immers ook Dr. Scholl, notaris Johannes Pilorus en Gierige Geraart inderdaad te Amsterdam welbekende personen zijn geweest?¹⁾ Maar Andries Pels was in 1618 pas 27 jaar, dus allicht zeer weinig gelijkende op het boven, 290 geschetste type van ouden praatvâar! Ook ware het ten tooneele voeren der drie zooeven genoemde personen, die allen omstreeks 1570 geleefd hebben en in 1618 al lang dood en begraven waren, nog wel heel iets anders dan het met naam en toenaam op de planken brengen - en in een niet zeer vleiend licht stellen - van een toen te Amsterdam, bekend, reeds min of meer voornaam koopman! Anderzijds schijnt het toch ook vreemd dat B. zonder eenige bedoeling, bloot toevallig, voor een zijner personen den naam zou hebben gekozen van een toen te Amsterdam bekenden persoon: hoezeer in deze jaren zich geweldig uitbreidende en in zielental aanwassende, was Amsterdam toch

1) De Vroedschap van Amsterdam II 812 vlgg.

2) Ik ontleen dit aan het gedenkschrift: ‘De naamlooze vennootschap Blaauwhoedenveem (-Vriesseveem)’, door Dr. M.G. de Boer in 1918 samengesteld, waarin het geheele contract, op blz. 4-6, in facsimile is afgedrukt.

1) De Vroedschap van Amsterdam II 812 vlgg.

[p. 294]

altoos nog een betrekkelijk kleine stad, waarin men elkaar - stellig een groot koopman, en ook een oprichter van een der veemen - meer dan bij naam kende. Moeten wij dan - daar bloot toeval hier toch wel buitengesloten is - aan een hatelijke bedoeling, een caricatuur, een spotbeeld, hetzij van Andries Pels, hetzij van Jan Pels (misschien met verwisseling van beider voornamen), als ouden lasteraar, of ook slechts aan een losse grap, die B. zich tegenover een vriend of kennis veroorloofde, denken? Dat deze tijdgenooten tot een (veel) jonger geslacht behoorden dan de drie andere bovengenoemde Amsterdammers en dus - anders dan zij - in dit stuk, dat omstreeks 1570 heet te spelen, niet thuishoorden, zou natuurlijk, als slechts een anachronisme te meer in B.'s spel, geen bezwaar opleveren.

Weer anders is het gesteld met den naam Jan Knol. Ook deze naam heeft in de 17^de eeuw aan een bekenden Amsterdammer behoord, een beruchten Sociniaan, geestverwant van A. Koerbagh en de zijnen, deelnemer aan de vergaderingen der Collegianten, die in zijne woning in de Nes ook conventikelen hield en grooten aanstoot gaf, zoodat de Kerkeraad herhaaldelijk tegen hem optrad; volgens Bontemantel¹⁾ ‘een quaetaerdich man’, die in het tuchthuis had gezeten, o.a. omdat hij in de Gereformeerde en in de Remonstrantsche kerk onder het gebed en het gezang zijn hoed had opgehouden, waarop Schepenen hem voor zich geroepen en met een scherpe vermaning hadden laten gaan (hoewel deze ‘kwaker’ overigens bij iedereen bekend stond als een ‘stil, eerlijck burger’); van wien ook Jan Zoet vertelt dat hij ‘voor deezen godloos geleeft hebbende, schynt zig geheel ter deugde te schikken’; wiens afbeeldsel eindelijk nog te vinden is op den achtergrond van een schilderij van E. van Heemskerck (a^o 1669) in het Weeshuis der Collegianten (thans der Doopsgezinden) ‘De Oranjeappel’ te

1) Bontemantel, De Regeering van Amsterdam, Inl. LXXVII en LXXXI; zie ook Meinsma, Spinoza en zijn kring 122, 242 en Reg.; Kühler, Het Socinianisme in Nederland 187-8.

[p. 295]

Amsterdam¹⁾. Al is zijn geboortejaar noch zijn uiteinde (mij) bekend, uit de bovengenoemde feiten en het eene jaartal mogen wij met zekerheid afleiden dat hij in 1618 nog zéér jong was en dus door B. niet bedoeld kan zijn; ook schijnt deze historische Jan Knol al heel weinig gelijkenis te vertoonen met zijn door B. geschilderden ouderen genan! Toch maak ik hier van hem gewag, omdat de toch niet heel gewone en voor de hand liggende naam een toevallige overeenkomst wel haast schijnt uit te sluiten en doet vragen of B. hier soms een (groot)vader van dezen J.K. bedoeld kan hebben, en zoo ja, welke reden hij daarvoor gehad kan hebben.

Zie voorts over de personen der schuldeischers in het laatste bedrijf beneden, blz. 305-8.

Thans mogen mijne aanteekeningen bij verschillende versregels volgen.

33-4. Zonder twijfel is Verdenius' verklaring volkomen juist. Ja ik moet bekennen, sedert ik indertijd in mijn proefschrift: ‘De oude en de jongere bewerking van den Reinaert’ 94, ter verklaring der bekende verzen aan 't slot van R. I (3479-80), dit spreekwoord uit Woeste, Wtb. d. westfäl. Ma. en, op aanwijzing van mijnen promotor De Vries, uit het Friesch aanhaalde, klangh nooit als: (ijzeren) kooi, maar altijd als: klank - en dus ook herren²⁾ als harren, hengsels, en isere als: boeien, gevangenis³⁾ - te hebben opgevat⁴⁾. Een toespeling op dit spreekwoord is te vinden in Tesselschade's Op de Zangkonst van Joan Albert Ban (Een onwaerdeerlijcke Vrouw, blz. 245:)

En geen Ban of ys're klanck
Haelt het by de Vogle-sanck.

1) J.C. Breen in Jaarb. v. Amstelodamum 1920, 4-5. - Is deze zelfde Jan Knol bedoeld in het Nickerspraetje, geschreven (c. 1683) naar aanleiding van Asselijn's Jan Klaaz. (zie ed. B. Hettema e.a. XXIX)?

2) Voorheen ook wel eens misverstaan als heeren (zie Harrebomée III cclx b)!

3) Verg. Ned. Wdb. III 81-2.

4) Harrebomée I 360 a geeft als variant naast ‘Beter in de rijzeren Dan in de ijzeren’, ook: Beter daar de kruiden groeijen dan in de ijzers’, dat zeker verbeterd, vervolledigd mag worden in het (rijmende) ‘ijzeren boeien’, gelijk De Brune, Spreeckw. 52 inderdaad heeft. - Daarnaast schijnt rij(ze)ren trouwens in eene andere, minder gunstige opvatting, t.w. als: wildernis, bekend te zijn geweest, gelijk Verdenius, hierboven blz. 258, noot l betoogt. Diezelfde opvatting mag men dan zeker aannemen in Sartorius, Adag. III 2, 80: ‘Ghy sult u seluen in den rijsen singen, Qui suis ipsorum artibus sibi malum accerserent. A maleficarum mulierum incantamentis sumptum’.

[p. 296]

Waren de ijzeren en de boeien(s) namen voor de gevangenis geworden, de rijzeren, maar vooral de vogelenzang waren vanouds geliefde aanduidingen van (het leven in) de vrije natuur; zoo b.v. Winter ende Somer 151 (verg. 177), waar het als kenteeken of zinnebeeld voor lente en zomer gebezigd wordt; verg. ook den vrij wel stereotiepen aanhef van vele lenteliederen, b.v. van Willem van Hildegaersberch of wel Rein. II 48-9: oude cliché's der lyriek. In de volgende plaatsen wordt het, evenals hier (32, in tegenstelling met steen¹⁾ en stock), in 't algemeen gebruikt voor: de vrijheid. Hooft, Br. II 192: ‘'t Is altijdts zoo veel, dat d'arme luyden (t.w. uit Loevestein ontvluchte predikanten) in de voghelezang geraakt zijn’; W.D. Hooft, Verl. Soon 31 (een te Amsterdam gelocaliseerde variant):

Ick bin veel liever in dees vrolijcke Voogh'le sanghe
Dan alsse mijn op ien heylighe wech (in het in die straat staande Tuchthuis) setten ghevanghe.

In de stadsrekeningen van Breda (c. 1500) komt ‘in den Vogelensanck’ herhaaldelijk voor als benaming eener blijkbaar buiten de stad gelegen herberg²⁾; verg. den door Verdam i.v. uit de Reken. v. Gent aangehaalden plaatsnaam, dien van oude buitenplaatsen bij Haarlem, Groningen, Veenklooster (zie N.)³⁾, en ook den geslachtsnaam (uit bijnaam)⁴⁾. Dacht Vondel ook

1) D.i. (hier) zeker wel het Steen aan de Schelde te Antwerpen: eene herinnering aan Jerolimo's vaderstad.

2) Leendertz vóór Mnl. Dram. Poëzie LXXX, C, uit Hermans, Gesch. d. Rederijkers in Noord-Brabant. Immers aan een ‘openluchtspel’ zal men hier toch wel niet mogen denken; er is althans sprake van een ‘camere’ en er werd ‘wijn verdronken’ en betaald.

3) Zie verder Nom. geogr. Neerl. V 146.

4) Als Bredero III 123 (‘een Rijcker, maer wilde Voghelen-sangh’).

[p. 297]

niet aan dit spreekwoord of althans dezen naam in den aanhef van zijn Olijftack aen Gustaef Adolf en van zijn Wiltzangk?

50. Zie, ter versterking van Verdenius' uitlegging, nog ettelijke plaatsen voor God help je in dezen zin, in Ned. Wdb. V 221.

54. Verg. hiermede ook, in de verte, de bekende goochelaarsuitdrukking: ‘Die van de kunst is verraadt zijn meester niet’, degenen, die 't kunstje al kennen, vermanende het niet te verklappen (ook al wordt zijn meester hier in andere betrekking gebruikt).

66. Zou Bredero hier met dit God bettert niet, evenals in 216, 1904 (sich voor dich)¹⁾ en 1908 (doe dogest niet), bepaaldelijk de ‘Oostersche’ taal der uit Emden en andere ‘Oostersche’ steden overgekomen en te Amsterdam gevestigde, of ook vaak te scheep daar komende ‘Oosterlingen’ nabootsen en bespotten? Als Hollander, Amsterdammer voert hij a.h.w. een oorlog met twee fronten tegen de vreemdelingen, de Brabanders en Vlamingen zoowel als de Oosterlingen: allen ‘inkomelingen’, door de oude Amsterdammers als indringers beschouwd; verg. boven, blz. 283, beneden, blz. 298, 300 en zie o.a. S. Muller Fz., Fin de siècle, in Nieuwe Schetsen uit de ME. 374 vlgg.

84. Verg. voor deze beteekenis van vijgh nog Kil.: ‘vijghe. Toxicum, virus malum ... forte quod in ficubus venenum condi et exhiberi solet. Iemanden een vijghe gheuen. Miscere toxicum alicui’ en Bauwheers Welleven 20 (in Nederd. Helicon 234):

Kort om, Medeaas noch Canidis²⁾ konst ontijgh,
Noch 'tgeen d'Italiaan braut met zijn Moorders vijgh,
(Om d'al te korten tijdt ons levens noch te korten) enz.

Zie over de beruchte Italiaansche gifmengers - hier zijn 't

1) Maar zie boven, blz. 1-3.

2) Aldus, ook maatshalve, te lezen iplv. het gedrukte Candis; bedoeld is de Romeinsche Canidia, door Horatius meermalen genoemd (Epod. XVII, Sat. III, 48 e.e.).

[p. 298]

voor de variatie andere zuiderlingen, Spanjaarden, als landsvijanden vast niet minder hatelijk - Burckhardt, Kultur der Renaissance¹¹ II 180-2, 382-4.

183. Non pareille sonder weergae, verg. 1970-1 ampt en officy, recht en justicy, ook 1989: gheoordeelt en ghedoemt enz.: tautologische verbindingen, meest van een inheemsch en een vreemd woord, thuishoorende in den kanselarijstijl en de ‘stadhuistaal’ van oorkonden, keuren, notarieele akten enz., die dus door B. den schout, maar ook - wegens de ‘grandiloquentia’! - Jerolimo in den mond gelegd worden; zie over deze en dergelijke tautologieën o.a. Tschr. XXXI 231-7.

187. Is de (althans in geene uitgave te vinden) uitlegging overbodig, dat Robbeknols vergelijking der Brabanders met de spreeuwen doelt op den aanleg en de neiging dezer vogels om het geluid van andere dieren of dingen na te bootsen (zie b.v. Heukels, Schetsen uit 't leven van dieren I 164)? De Brabanders praten de Franschen, Italianen en Spanjaarden na, d.w.z. nemen van hen allerlei over in hunne taal, die, evenals de Engelsche ‘een moye mengelmoes’ is (verg. met dit laatste de Twespraack 103: ‘de Enghelse die toch een schuimtaal hebben enz.’). De spreeuw is de (of een) spotvogel; vandaar dan ook het gebruik van zijn naam, vooral in de 18^de eeuw, voor: snaak, guit en het ww. spreeuwen, spotten, schimpen (zie Oudemans Bijdr.).

196. Brabbelaers zal, al is het woord in de 17^de eeuw nog in andere toepassingen bekend, hier e.e. (b.v. Hooft, Ged., ed. Leendertz I 71) toch wel met betrekking tot de taal, in woordspeling èn met barbari èn vooral met Brabander, gebruikt zijn (zie Ned. Wdb. III 972-3).

209, 1637. van d'ander werelt, d.i. eigenlijk: van 't hiernamaals, in 't hemelsch paradijs, bovenaardsch, dus: zalig, heerlijk; verg. mnl. dat ander lant, - leven (Verdam IV 119).

220. Palleys vol minnen, en suyckerbosjes soet zullen, dunkt mij, eer als ‘titels van werken’ dan als ‘aanspraken tot vrouwen’ (K.) of, in 't algemeen, ‘termen bij de Vlaamsche

[p. 299]

rederijkers geliefd’ (V.) opgevat en verklaard moeten worden. Een bepaalden Nederlandschen titel kan ik niet noemen; wel, ter vergelijking, wijzen op den gelijksoortigen van een toen wellicht hier bekend (vertaald?) Engelsch werk van W. Paynter ‘Palace of pleasure’ (1566), een verzameling van veelgelezen novellen, waaruit ook Shakespeare vaak zijn stof geput heeft. - Wat suyckerbosjes betreft, in R. Visscher, Brabb. 25 (Quicken II 16) komt ‘Suycker-bosjen’ ook voor, naar 't schijnt niet als titel, maar als spotnaam voor zekeren pruldichter (rederijker?): ‘Vraeght dat Suycker-bosjen, ick wed dat hy 't weet: Want die schreef noyt vaersen, en hy is een Poëet’ (zie Van der Laan's aant.: vertaald naar Martialis: ‘Gaditanus dicat istud’). Zou suyckerbosje een toespeling kunnen zijn op een (Spaanschen of Italiaanschen?) schrijversnaam of boektitel (Sacrobosco?), in den trant van Ronsard's Bo(s)cage (royal) of Van der Noot's Bosken (zie Vermeylen, V.d. Noot 34)? Dat dit (werken van) Romaansche Renaissancisten zijn, vrij wat verschillend van de Vlaamsche en Brabantsche rederijkers, waarop Bredero Jerolimo in de voorafgaande regels doet snoeven, zou alweer geen bezwaar zijn: zóó nauwkeurige literair-historische onderscheiding mogen wij hier niet verwachten.

254. Mag, moet hier niet, met een kleine omzetting, gelezen worden: ‘Daer ken ick het wel me’ (of anders: ‘Daer me ken ick het wel’) ‘ofsien’?

255. Zou seven luy wel in 't algemeen beteekenen: iedereen (N., V., P.)? Kan 't niet een meer bepaalde toespeling zijn, t.w. op het (vanouds in de Westfriesche streken thuishoorende) zeventuig, oorspronkelijk eene getuigenis of verklaring van zeven geërfden over grondeigendom en grensscheiding (zie Verdam op Seventuuch en Seven, 2^de en 3^de art.), maar in den Noordhollandschen volksmond allicht ook in ruimer toepassing gebezigd, hier met betrekking tot R.'s ‘drinkvermogen’: een dergelijke toespeling dus als in Huygens' bekend sneldicht (II 82) op de Engelsche 12 gezworenen: ‘Twaelf Mannen spreken recht, naer d'oude Britsche wetten enz.’? ‘Welver-

[p. 300]

staande als zy 't wisten’ dan, geheel tusschen haakjes, op te vatten als een losse, er achter gevoegde grap.

265. Hanneken, Wilken, Wuytjen: zie over deze namen Tschr. XL 165-82 en het daar aangehaalde.

267. Ick segget niet om my, sey de wolf. Robbeknol wil, bescheidenlijk, met dit niet om my alle toepassing op zich zelf van zijn gezegde over ‘de beste geesten’ en ‘de treffelijckste gheleerde’ afweren. Daarbij haalt hij een toen waarschijnlijk bekend spreekwoord aan, zinspelende op een (mij onbekende) fabel van den ‘wolf en zijn moêr’, naar den vorm te vergelijken met de vele grappige spreekwoorden, aan boeren, met de formule zei de boer, in den mond gelegd (‘Ik zal dat varken wel wasschen, zei de boer, en hij smeet het in de modder’ enz.)¹⁾; een der vanouds bekende wijzen van inleiding van een spreekwoord: mnl. die dorper seit (Floris 2144, Ferg. 2081), naar ofr. li vilains dist.²⁾ Verg. over andere manieren Verdam, Tekstcrit. 50; Dez., Uit de gesch. d. Nederl. Taal⁴ 171; voor het Nieuwgrieksch Hesseling, Uit Byzantium en Hellas 174 vlgg.

274. charlateeren van onse participantschappen enz.: zeker wel een schimpscheut op de bedrijvige, voortvarende, vindingrijke en plannenmakende, maar ook wel eens al te veel ondernemende Brabantsche inkomelingen, stichters en deelhebbers in velerlei nieuwe ‘kompangiën’, die schatten verdienden en lieten verdienen, maar ... ook vaak bankroet gingen, mannen als Balthazar de Moucheron, Isaac le Maire, Willem Usselincx, over wie de oude, secure Amsterdammers wel vaak hun hoofd zullen geschud hebben; - en toch ook misschien wel op Dirk (alias Ridder Theodoor) Rodenburg, wiens talrijke - zij 't ook pas latere - plannen men kan leeren kennen uit de Bijdr. en Meded v.h. Hist. Genootschap XXIII (1901), 189-257.

1) Ned. Wdb. III 158; Harrebomée I 67-72. Verg. ook dergelijke van Kaptein Pulver in Van Lennep's Ferdinand Huyck. Ook het Nnd. heeft er vele van die soort.

2) Zie De nieuwe Taalgids XIV (1920) 23, en b.v. eene aanhaling uit Crestien de Troyes, bij Jonckbloet, Et. s.l. roman de Renart 361.

[p. 301]

284. Verg. met deze bede om eene korte mis b.v. Der Vrouwen Pater Noster (Veelderh. Geneuchl. Dichten, blz. 58 vlgg.), r. 61-5, 99, 105; alsmede Everaert XXXIII 53-68 (met de aant.).

304. machĕt = mach Get (< God) helpen lijkt mij, om de geringe klem op -et, onmogelijk; veeleer zou ik een drukfout (onwillekeurige haplographie vóór het volgende ick, verg. beneden, op 1916) durven gissen, en dus lezen: mach ick et helpen, kan ik er aan iets aan doen (het verhelpen)? Verg. mnl. wat mach ic des (Rein. I 3415: inne maghes niet), nhd. was kann ich dafür? - Zie nu ook hierboven, blz. 230.

318. staemen in 't rolletje, kwalijk m.i. ‘op de rol der rechtzaken’ (V.), noch: ‘in de rol als ter dood verwezen’ (N.), althans alleen wanneer hiermede bedoeld is iets als ‘de rol van Gods raadsbesluiten’ (zie de voorbeelden in Ned. Wdb. XIII 912), waarin men als ‘ten doode opgeschreven is’: een vroom, godsdienstig of fatalistisch woord. Zie, behalve de reeds door V. aangehaalde plaats uit Poirters, nog eene uit Passchier de Fijne, Tract. 238 (aangeh. in Ned. Wdb. III 287), waar hetzelfde rijmspreekwoord te vinden is, met de hier juist van pas komende bijvoeging: ‘zeyt men in de tijd van pest wel te regt’.

322. Tesselt, waar de schepen uitvoeren en zoodoende menige schuldige dus (bijna) veilig, buiten het bereik der justitie, onachterhaalbaar was (maar ‘de doodt komt overal’, kent geen vrijplaats).

324. Verg., behalve de door V. en Verdenius aangehaalde spreuken, ook: ‘Voor den dood is geen kruid gewassen’, verder Vondel's Vertroostinge aan G. Vossius, Elckerlijc enz.

327. Malegijs = 337 Gijs: een ongewone, aldus meest alleen bij ‘geoxytoneerde’ Romaansche heiligennamen, als Nic(o)láas > Klaas, Alphóns(us) > Fons, znl. Joséph > Jef (Sjef) enz., voorkomende verkorting (Gijs anders meest < Gijs(el)ber(h)t); misschien dus wel te verklaren uit een schertsende opvatting van Malegijs als malle Gijs, op den trant der bekende woordspelende naamsvervormingen als Werner > Ware-nar, Willem > Wel-hem, Frederik > Vrede-rijk, Gierige Geer-aert.

[p. 302]

332. Alle dinghen is nu wel, evenzoo 1887: Alle dingh was wel; Asselijn, Melchior 6: alle dingen zou wel gaan;... Konje enz. Zeker wel te vergelijken met ons alles goed en wel (maar ...).

341. delver, dijk-, grondwerker, poldergast (verg. 1887); mij alleen bekend uit de (in 't Ned. Wdb. noch bij Harreb. of Stoett vermelde) oud-Amsterdamsche zegswijze eten als een delver (verg. 1570: ‘dees eet assen dijcker’).

344. willighe armen, toch zeker wel een flauwe, kwalijk meer in de eigenlijke beteekenis begrepen herinnering, uit den ouden Katholieken tijd vóór de ‘alteratie’ van 1578 - gelijk zooveel meer bij Bredero, maar vooral bij Roemer Visscher -, aan de ‘ghewilleghe’ (d.i. vrijwillige) ‘armoede’ der monniken, de ‘heilige armoede’ der asceten; zie b.v. Moll, Kerkgesch. II¹ 39, II² 37; Buchberger, Kirchl. Handlex. i.v. Armut (freiwillige), en Kunera-legende (ed. Emonds), vs. 264-5:

Si heeft willichlijc aenghenomen
Armoede tot haerre vromen.

348. niet eens, geenszins, heelemaal niet; eene van de hedendaagsche Nnl. en Nhd. (: zelfs niet) afwijkende beteekenis, die in de 17^de eeuw zeer dikwijls voorkomt, maar, zooveel ik weet, nooit opgemerkt en nergens (ook niet in 't Ned. Wdb. op Eens) opgeteekend is. Zie b.v. Vondel II 302 (Begroetenis aan Fred. Hendrik 59), 419 (Palam. 856), III 230 (Sophomp. 328), 356, 358 (Gijsbr. v.A. 225, 294), V 612 (Leeuwend. 239); Geuzenliedboek, ed. Kuiper-Leendertz I 317 (n^o. 139, r. 46); Hooft aan Barlaeus, 23 Dec. 1635 (ed. 1671 en 1738; bij V. Vloten, Brieven III 83 is eens weggelaten!). Al laten sommige plaatsen desnoods de jongere opvatting toe, in verband met de meeste, ondubbelzinnige is toch zeker overal de oudere bedoeld.

360. Verg. ook Sp. Brab. 2227 en Koe 43.

363. Ter aanvulling van V.' aant. merk ik op dat de hooghe noort, oorspronkelijk zeker een vooruitspringende ‘oord’¹⁾, punt,

1) Immers de(n) hooge noort is ontstaan uit de(n) hooge(n) oord; verg. denzelfden plaatsnaam Hoogenoord (en Lagenoord), te Utrecht (toevallig eveneens ten Noorden der stad gelegen), den riviernaam de Noord, en verder Ned. Wdb. IX 2123, XI 69-70, 74.

[p. 303]

hoek lands, ‘buitendijks, en zeer ver buiten de poort’ (Ter Gouw, Gesch. v. Amsterdam V 95) op het (latere) ‘Realeneiland’ (toevallig in het Noordwesten der ‘nieuwe’ stad) gelegen was; in 1634 werd, volgens Ter Gouw, Amstelodamiana³ I 223, de naam veranderd in Zandhoek. Van dáár uit kon men het Galgeveld aan de overzijde van het IJ ‘an de Voollewijck’ zeker goed zien, gelijk ook de nog heden op het Prinseneiland gelegen Galgenstraat ‘haar naam kreeg naar het uitzicht op de galgen van de Volewijk’, die op de (gereproduceerde) kaart van Cornelis Anthoniszoon van 1544, aan den benedenrechterhoek van het laatste blad, ook behoorlijk zijn afgebeeld (zie Ter Gouw, Gesch. v. Amst. V 30; Dez., Amst. Straatnamen (1896) 118). Niet duidelijk is mij, met dat al, hoe B. kan spreken van een zien ‘op’ (van?) ‘de nieuwe Bruck’ (aan 't noordeinde van 't Water of Damrak) ‘na de hooghe noort an de Voollewijck’. Zie, behalve Hooft, Ged., ed. Leendertz I 228, ook Geuzenliedboek, ed. Kuiper-Leendertz II blz. 141 (n^o. 185, r. 31).

367-75. Verg. 1905, en het spreekwoord: ‘De kleine dieven hangt men, maar de kleine laat men loopen’ (zie Ned. Wdb. III² 2520).

379 andere dingen, toch zeker wel een euphemisme voor de befaamde kauw-ghy-se (zie 439 en Tschr., Reg. op I-XXV).

785. Voor deze plaats, die nog eene afdoende uitlegging verwacht, vond ik een geestige gissing van Cosijn op een briefkaart aan Verdam (a^o. 1898): ‘Soo dat ick koft en kreegh alwat dat (= ieder die) vroech opstaat (sc. krijgt, t.w. goud); want de morgenstond heeft goud in den mond. Alleen koft klopt niet, maar de aardigheid is gezocht’. Stoett daarentegen giste terzelfder tijd; ‘zoodat ik kocht en kreeg voor mijn opgespaarde geld al wat stroopers, dieven en smokkelaars in de vroegte te koop aanbieden’. Geen van beide gissingen schijnt mij echter volkomen bevredigend.

1071. af ghekomen: verg. ook ‘'thuys en d'afcomst van Britten’ (Bredero II 40, Moortje 681) en Tschr. XVIII 146-52;

[p. 304]

er is dus geen sprake van ‘afval’ (V.), maar van ‘afgang’, in de hier bedoelde, zeer bijzondere beteekenis (Ned. Wdb. i.v., I 2, II 2).

1807. Mag met dat's hum recht (zie Verdenius, boven, blz. 238) vergeleken worden nhd. was dem einen recht ist ist dem anderen billig? Een dergelijk antwoord in 351: ‘dat's hem lustigh op sijn hooft eraeckt?’

1892. Tot het heiliedje - dat in de door N. en K. bewaarde en door K. ook verklaarde oude lezing (Mieuwe) inderdaad begrijpelijk is geworden voor wie in Amsterdam dikwijls de meeuwen de dukdalven of andere palen heeft zien gebruiken als rustpunten, waarop zij dan ook de sporen van hun verblijf achterlaten - zullen toch zeker ook de woorden volle wagens op (d.i. omhoog op den dijk?) behooren, die dan ook cursief gedrukt dienen te worden: er worden palen geheid en daarna grond ‘gekrooien’.

1910. Klaasje Vet sijn swager, dient zeker wel niet opgevat als: K.V., zijn (D.D.'s) zwager, maar als: K.V.'s zwager. Byateris vermeit zich, als alle oude vrouwen (en ook mannen), in haar nauwkeurige kennis van familiebetrekkingen, die zij gaarne, liefst omslachtig, mededeelt; trouwens weer een vaste trek ter karakteriseering (zie sterker staaltjes b.v. Sp. Brab. 1755, Lucelle 479-81). - bewesen het, heeft laten ondervinden, heeft aangedaan.

1916. Mag, moet hier niet gelezen worden: ‘Hoe ist vaer’ (een soort van haplographie vóór het volgende ‘hoe ist’; verg. boven, op 304)? Hoe vaert = hoe vaart het = hoe gaat het (N., V.) lijkt mij in de 17^de eeuw ongehoord.

1964-5. geïnteresseert¹⁾, ghedolleert, vanouds ‘stadhuiswoorden’, en als zoodanig den notaris in den mond gelegd (verg. boven, op 183); het laatste in de 16^de eeuw²⁾ nog algemeen,

1) Interessant ken ik eer in den zin van: inhalig (in nauw verband met de hier bedoelde bet.: schade doen), dan in dien van: indringerig, astrant (V.).

2) Doleantie is allicht nog ouder dan het daaruit geabstraheerde doleeren; althans alleen het eerste wordt bij Kiliaan vermeld.

[p. 305]

geenszins alleen met betrekking tot de kerk gebruikelijk (zie b.v. ‘De doleantie van een deel der burgerij van Amsterdam tegen den Magistraat der stad in 1564 en 1565’, door Brouwer Ancher en Breen uitgegeven in de Bijdr. en Meded. v.h. Hist. Gen. XXIV (1903) 59-200), en eerst in 't laatst der 19^de eeuw, evenals vele andere zestiendeeuwsche woorden, door Dr. A. Kuyper weer opgerakeld voor uitsluitend kerkelijk gebruik en daardoor nu min of meer behoorende tot ‘de tale Kanaäns’.

1966. inde Hooren, zeker wel: de hoorn des overvloeds, als uithangteeken gebruikt; al vind ik dezen, tot mijn verwondering, in den overvloed van uithangteekens in het boek van Van Lennep en Ter Gouw niet vermeld.

2005 vlgg. In dit tooneel, aan 't eind van 't stuk, treden voor 't eerst vier nieuwe personen, schuldeischers van J., op, samen een dergelijke groep vormende als in de eerste bedrijven de twee ‘Ionghens’, de drie ‘Patriotten’, de twee ‘Snollen’ en de drie ‘Spinsters’. Een van hen is Otje Dickmuyl, ‘de Schilder’, in wien Ten Brink gemeend heeft den schilder-dichter Bredero zelf te mogen herkennen¹⁾, evenals schilders immers vaak in eene of andere bijfiguur hunner stukken zich zelf hebben afgebeeld; en inderdaad zou de naam Dickmuyl niet kwalijk passen bij het bekende, in het Bredero-album van Oud-Holland (1885) gereproduceerde portret, met de dikke, vleezige lippen. Mag men dan in Otjes aandeel in de verzen 2014-49 een zelfportret in woorden, een karakteristiek van en door den schilder-dichter, in 2050-65 een kleinen inventaris van zijne eigene schilderijenverzameling, of althans een karakteristiek van zijn smaak, en ten slotte in de in het volgende tooneel aan den dag gelegde bezorgdheid over de betaling zijner verkochte schilderijen (2077-2171) een stukje van B.'s eigen levensgevallen zien?

Een ander is ‘Balich, een Tinnegieter’. Nu is echter, zooveel ik weet, deze naam alleen bekend als de Westfriesche vorm

1) G.A. Brederoo¹ 502 (=² III 244).

[p. 306]

van den ons uit Vondel's Gijsbrecht welbekenden vrouwennaam Badeloch (of -loge), die trouwens in de ME. zoowel te Amsterdam en in Noord-Holland als ook elders voorkwam¹⁾. Hoe kwam B. er dan toe dien naam hier aan een man toe te kennen? Alleen door verwarring met den hem meer bekenden, ook Westfrieschen mansnaam Walich²⁾? In allen gevalle zal hij bedoeld hebben dezen tinnegieter als Westfries te ‘localiseeren’. En is ook de naam van ‘Iasper, de Goutsmit’³⁾, in dezen vorm, misschien vooral in West-Friesland gewoon geweest?⁴⁾ Nu wordt Balich door Otje, in ruil voor een vermanende zinspeling van den eerste op Otjes ‘geestig-beestig’ (verg. 263-4) leven, ironisch ‘heylich’ (d.i. schijnheilig), ‘een fijne⁵⁾ Priester’, ‘half salich’ (d.i. dronken: zie Ned. Wdb. V 1641) genoemd, iemand ‘van 't ninne-nijptsche geloof’, die ‘gaat me (mee) wel inde kerck, daarmen de heyligen met hoepen

1) B.v. Balich Occo Pompeiusdr., 1510-74; zie den Catal. d. Hist. Tentoonst. Amsterdam 1925, n^o. 76, en verder Boekenoogen, Zaansche Volkstaal XCIII; Mansion in Versl. d. Vl. Acad. 1924, 410; Förstemann, Altd. Namenbuch ² I 229; ook Rein. II 832?

2) Winkler, Friesche Naamlijst 423.

3) ‘Dat Jasper behanger is en geen goudsmid, zooals in het stuk zelf staat, blijkt uit hetgeen hij aan Jerolimo verhuurd heeft’ zegt V. XIII. Maar zooveel ik weet, was het ‘vak’ van behanger in de 17^de eeuw nog onbekend: plakbehangsels zijn van veel lateren tijd, tapijtbehangsels waren een uitzondering, tapijten althans niet gewoon, en te stoffeeren viel er aan de witte muren ook weinig. Tenzij men mocht aannemen dat goudsmeden ook wel goudleer verkochten, wat vreemd schijnt - maar er zijn wel meer, en nog vreemder, samenkoppelingen van ambachten in de gilden geweest: zie b.v. S. Muller Fz., Schetsen uit de ME. I 112 vlgg. -, moeten wij gissen dat Jasper bij dit ‘verhuren’ van tapijten en goudleer ‘buiten zijn boekje is gegaan’, niet dat hij tot de ‘behangers’ (een onbekend genus) behoorde.

4) Jasper < Gasper < Caspar; verg. Jisp < Gisp, Jelis, Jilles < Gelis, Gielis, Gillis < Aegidius, Joris < Georgius; zie Ned. Wdb. VII 233, Boekenoogen XXXVIII en 86, De Vries, Westfri. Woorden 77. Maar ook in Vlaanderen komt Jaspaard voor (Ned. Wdb.).

5) Fijn hier immers reeds in de bekende bijzondere bet.: (uiterlijk) uitermate godsdienstig, die toch ook reeds te vinden is in den ‘fijnen broeder Abacuc’ van Stalpart van der Wielen's Roomsche Reys (1624), al staat het hier, in Roomschen mond, gelijk met: ketter. Maar dan kan de meening van Kromsigt, W. Schortinghuis 14, dat deze benaming pas dagteekent van de ‘nadere reformatie’, kwalijk juist zijn; immers Lodensteyn, de vader dier beweging, werd pas in 1620 geboren. Juist kan echter blijven zijne meening dat de benaming - een in eerenaam verkeerde schimpnaam - ontleend is aan Klaagl. IV 1-2. Zie verder Ned. Wdb. III³ 4465.

[p. 307]

bijnt’, en die wel weet ‘waar is het beste smockelbier¹⁾ in de stadt’. En evenals Balich heet dan Jasper in alle kleine, obscure, goedkoope kroegjes ‘in slopjes en steechjes’ welbekend en thuis te zijn (2026-37). Is dit samentreffen van de karakteristiek dezer twee personen met hunne Noordhollandsch-Westfriesche namen geheel toevallig, zijn die losweg, zonder verband, bijeengebracht? Of heeft B. hier soms de geheime bedoeling, deze beide drinkebroers, die gezegd worden ‘de kat in donker te knijpen’, te kenschetsen als Westfriesche (‘Waterlandsche’) Mennisten? En is het al dan niet toevallig dat ook in Asselijn's Jan Klaaz. een Jan Jaspersen optreedt, die, evenals zijn vrouw Diwertje²⁾ Gerbrants, als Reinier Adriaense en diens ‘gunstelingen’, Tjerk Hendrikxe en Stoffel Thysen, kennelijk als te Amsterdam gevestigde, reeds aan hun naam als zoodanig te herkennen, Waterlandsche Mennisten bedoeld zijn³⁾? Zou dus B. niet bedoeld kunnen hebben, tegenover Otje (d.i. zich zelf) en Joost, beiden goedronde, hunne gebreken niet verbloemende drinkebroers, Balich en Jasper te schilderen als achterbaksche, schijnheilige, ‘fijne’ Mennisten, als waarvan Starter⁴⁾ het vrouwelijke type zoo geestig geschetst heeft in zijn Menniste Vrijagie? Is dan ook soms het herhaalde ist niet so in Balichs en Jaspers mond (2010, 2013) een dergelijke stoplap, als 't ware een voorlooper van het so so van Asselijn's Reinier Adriaanse?⁵⁾ Dat zulke geheime zonden en ondeugden den Doopsgezinden in de 17^de eeuw telkens werden aange-

1) Indien men dit met Stoett (Tschr. XXVII 244) mag vergelijken met zoenwater in Van Heemskerck's Arcadia.

2) Wederom een in Noord-Holland vanouds zeer gebruikelijke vrouwennaam (Boekenoogen XCIII).

3) Zie Buitenrust Hettema, Inl. op J. Cl. XXXII-XXXVII e.e.

4) ‘Jasper Jans Minnepijn’ (Starter 478) is echter zeker geen femelend liedje!

5) Asselijn zal zeker Bredero meer dan eens gelezen, zijn werk zeer goed gekend hebben. De door Jan Klaaz. gebruikte list is b.v. geheel dezelfde als die Writsaart in het Moortje te baat neemt om tot zijn doel te geraken (zie Moortje 1090 vlgg.). Dit kan trouwens ook wel een oud, van mond tot mond gegaan, overal ‘gelocaliseerd’ verhaal zijn; een dergelijk geval wordt althans reeds in de 12^de eeuw gevonden, in de elegiecomedie Alda van Willem van Blois (zie Creizenach, Gesch. d. neu. Dramas I² 26-8).

[p. 308]

wreven is welbekend; zie o.a. Ned. Wdb. IX 540-1, III 1657 en het daar aangehaalde, vooral C.N. Wijbrands' breedvoerige studie over ‘Het Menniste Zusje’ (in Jaarverslag v.h. Kon. Oudheidk. Genootsch. 1913). Ook elders spreekt B. over de ‘Doopers’, o.a. Sp. Brab. 1315, Moortje 2594-9. Dat hij ze waarschijnlijk, evenals later Asselijn en vele anderen, over één kam schoor met de ‘Bruinisten’¹⁾ (Brownisten), Puriteinen (verg. Hooft, War. 1011), Kwakers en andere dissenters, is vooral bij Bredero, uit een orthodox Gereformeerd gezin gesproten, waarlijk niet te verwonderen. Of ... is dit alles louter toeval en zinsbedrog, zoek ik te veel ‘archs’ in B.'s woorden?

2036. Arm: aldus, de(n) arm of de narm, heetten te Amsterdam vanouds de bochten aan de noordzijde van de Warmoesstraat (Oude Zijde) en Nieuwendijk (Nieuwe Zijde) - de oude dijken aan weerszijden van de haven -, en daarnaar de stegen of straten, die op zulk een bocht uitkwamen; zie Ter Gouw, Amsterd. Straatnamen 114; Van Gelder, Amsterd. Straatnamen 6; Visscher, Brabb. 23 (Quicken II 5). Hier, nabij de Sint-Jacobsstraat en de Kolk, is de Nieuwezijds-Arm bedoeld. Ook te Leiden is een Narmstraat (waarin zulk een arm of bocht is). Doch de Romeinsarmsteeg te Amsterdam schijnt een anderen oorsprong te hebben (Van Gelder, a.w. 119).

2037. de Nieuwe Stadt: hiermede zal B. bedoeld hebben - al heet zijn stuk omstreeks 1570 te spelen - de wijken, ontstaan door de groote uitbreiding van 1612 (misschien ook reeds de kleinere van 1585 en 1593 buiten den Singel, den Kloveniersburgwal enz.), welke wijken in 1618 zeker nog aldus genoemd werden.

2061, 2067. gedaen, geleverd, verschaft; verg. mnl. doen, geven.

2127. Mag, moet men hier niet lezen: hoort wel (of een

1) Kalff's losse gissing (Vondel's Leven 11, noot 1), dat Bredero in vs. 1314 met ‘Jan Bruynen neus’ op dezen zou gedoeld hebben, vindt oogenschijnlijk een geringen steun in het gewag van ‘Benist, Papist, Arminiaens of Geus’ in vs. 1315; doch wordt, gelijk V.t.a.p. opmerkt, zéér hachelijk door het eveneens voorkomen der uitdrukking in B.'s St. Ridder 1419, in gansch ander verband. De uitdrukking schijnt nu hierboven, blz. 237, in hoofdzaak verklaard.

[p. 309]

ander eenlettergrepig woord) toe? Immers hier houden de verzen den geregelden pas van 12 of 13 lettergrepen; zij 't ook niet altijd met overeenstemmend vers- en woordaccent, en met enkele bij het lezen vanzelf gecorrigeerde vrijheden, als b.v. 2059 Herc(u)les (of d(en) Wachthondt), 2129 toeb(e)hoorden, 2185 mild(e)lijcke, 2187 Want (i)ck heb enz. Behalve in de lange schilderende alleenspraken tracht B. inderdaad meestal verzen van 12 of 13 lettergrepen te schrijven; maar telkens raakt hij ‘uit den pas’; zie b.v. 2055-64 (× 2065-6), 2067-91 (× 2092): een nog maar half gedresseerd paard! Soms komen er ook enkele heel korte regels tusschen in, als b.v. Sp. Brab. 319-20, 338-41, Lucelle 426-7, 432-5, 444-5, 515-9; Koe 380-3, 504-9; veelal bevatten deze spreekwoorden, niet of weinig gewijzigd. Mag men nu aannemen dat waar, zooals hier, een regel stellig een lettergreep te weinig heeft, niet B., maar de slordige drukker weer de schuldige is geweest? - Dezelfde vraag rijst aan het slot, in 2223, den ‘regel’, het ‘woord’, waarop het spel gebouwd is: ‘Al siet men (oock?) de luy, men kentse daarom niet’ (op den titel ontbreekt ook daarom).

2219, 2221. (nu) ick magh (gaan) enz.: ik kan nu wel -, ik moet nu maar eens - enz., als uitkomst eener inwendige overweging; een in de kluchten, vooral bij het ‘binnen’ (= af) gaan van een ‘personagie’ zeer gewone, maar in de uitgaven, en ook in Ned. Wdb. IX 1001-6, niet vermelde en verklaarde wending (zie b.v. 411, 1964 (?), Koe 225; Coster, Teeuwis 509, Tiisken 1695; Hooft, War. 398), waarin mogen als modaal hulpww. eene bet. heeft, tusschen: kunnen en: moeten in staande.

Oestgeest, Juni 1925.

j.w. muller.

[p. 310]

Naschrift.

Bij blz. 286-7. Vs. 366 heeft V. niet, naar alle, blz. 286 genoemde edd., en ook die van 1621, aan Floris, maar aan Thomas toegewezen, blijkbaar omdat deze in 367 inderdaad beantwoord, althans aangesproken wordt. Wie heeft in deze eindelooze persoonsverwisseling of -verwarring gelijk? - Zoo wordt ook 1320 volgens alle (?) oude uitgaven door Iut Ians gesproken, maar door N., met Verwijs, aan Trijn Snaps toebedeeld.

Bij blz. 295. Wat de namen der 3 Patriotten betreft, wil ik er nog even met nadruk op wijzen, dat - in tegenstelling met verreweg de meeste, zoo niet alle andere namen in B.'s spelen: hetzij romantisch-heroïsche (als Rodderick, Palmariin, Brandemant, Florendus, Kloridon), òf doodgewone voor- en vadersnamen (als Trijn Ians, Floris Harmensz, Joosje, Mieuwes), òf wel typische namen (als Jerolimo, Rodrigo, Robbeknol, Gierige Geraart, Ritsart, Roemert, Amoreusje, Pannetje Vet, en de boven, 305-7, besproken Westfriesche) - deze drie de eenige werkelijk bestaande of althans ‘reële’ geslachtsnamen zijn; waarbij dus het vermoeden van niet-toevalligheid, van een bepaalde bedoeling geenszins uit de lucht gegrepen is.

Bij blz. 305. Misschien is 't niet overbodig hier nog eens de aandacht te vestigen op de ons bevreemdende voorkeur, door Bredero, den grootsten schilder met woorden van ons volksleven, aan den dag gelegd voor schilders, die men zou meenen dat ver van zijn realisme afstonden. Niet alleen dat hij hier, naast den althans later ook italianiseerenden Lucas van Leyden¹⁾, Albert Durer en Holbein, nog den Italiaan

1) Zie Hoogewerff, Nederlandsche Schilders in Italië in de XVIe eeuw, 182-5.

[p. 311]

Baccio Bandinelli en den Haarlemschen Maarten van Heemskerk¹⁾ noemt; ook elders vinden wij hem in soortgelijk gezelschap. Hij is als schilder een leerling van Francesco Badens, ‘den Italiaenschen schilder’²⁾, die B.'s vader een stukje van Seb. Vrancx beloofd heeft³⁾; hij vertaalt verzen van Horatius, door Otto Vaenius⁴⁾ toegevoegd aan zijne Emblemata; hij is blijkbaar thuis in den Haarlemschen kring van Van Mander, wiens leven hij ook waarschijnlijk beschrijft; hij gaat de begrafenis van Goltzius⁵⁾ te Haarlem⁶⁾ bijwonen: allen ‘Romanisten’! Hij heeft dan ook, al is (helaas) geen enkel schilderij van hem bewaard, althans bekend, blijkbaar zelf in dien trant geschilderd⁷⁾. Zonderling zelfbedrog of gemis aan zelfkennis; hetzelfde trouwens, dat hem naar een stuk van Terentius ter verduitsching deed grijpen!

j.w.m.

1) Zie a.w. 195-203.

2) Zie de noot bij III 145, en Hoogewerff, a.w. 184, 218.

3) III 145.

4) III 100; Hoogewerff, a.w. 132-4.

5) III 133 en Schepers in De nieuwe Gids 1924, II 150-63.

6) Waar B. van Amsterdam uit blijkbaar dikwijls kwam; zie behalve 't bekende ‘Haerlemsche drooghe harten nu’ (III 289), den eerlijken brief (III 124) en Sp. Brab. 798-817 (waarbij wij onwillekeurig aan Quintijn's Holl. Lys en Brab. Bely denken) enz.; ook Schepers in De nieuwe Gids 1924, I 744.

7) Ten Brink, G.A. Bredero² II 29-30, 45-8; Hoogewerff, a.w. 184. Zie echter zijn eigen bekentenis, III 128, vs. 54-6 (‘mijn eygen saecken roepen My tot de schilder-kunst, en die tot soet gewin. De rymery brengt lust en wat hooft-kennis in’: de eerste is een broodkunst, de tweede ligt hem na aan 't hart!); doch ook Schepers t.l.a.p.