Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 42

[p. 304]

Maerlant's Martijn.

Wie is Martijn, die in de drie vermaarde strophische gedichten van Jacob van Maerlant als diens wederpartij of althans interlocutor optreedt, en aan wien deze gedichten hunnen lateren titel danken? Die vraag is op verschillende wijze beantwoord.

Verwijs, die in zijne eerste uitgave, als vanzelfsprekend aannemende dat Martijn een werkelijk bestaand persoon is geweest, op grond van WM. II 14-6 (‘Jacop, du woens in den Dam Ende ic tUtrecht; dien ben ic gram, Dat wi dus sijn verscheeden’) giste dat deze aanvankelijk, tijdens de vervaardiging van den 1^sten Martijn, ook, evenals Jacob, te Maerlant zou hebben gewoond, maar later naar Utrecht verhuisd zijn¹⁾, schijnt later voornemens te zijn geweest in de Inleiding zijner tweede uitgave (na zijn dood, onvoltooid, door Verdam ter perse gelegd) een hoofdstuk te wijden aan ‘de persoon van Martijn en zijne betrekking tot het Sticht’²⁾; of, en zoo ja welke bouwstoffen hij hiervoor en welke meening hij toen over het vraagstuk had, is aan Franck en Verdam onbekend gebleven³⁾.

Veelal heeft men, op grond vooral van de boven aangehaalde verzen (waarvan de laatste woorden ook door Bukelare vertaald zijn met ‘et moror Trajecti⁴⁾), ook later in Martijn een historisch, toen levend persoon, vriend of bekende van Maerlant, gezien. Aldus b.v. Serrure en Te Winkel⁵⁾. En men

1) Maerlant, Wapene Martijn, ed. Verwijs (1857) XIX-XX.

2) Maerlant, Stroph. Ged., ed. Verwijs (1879) XV.

3) Maerlant, Stroph. Ged., ed. Franck en Verdam (1898), XLVIII, noot.

4) Ed. Serrure, in Vad. Museum I (1855) 120, 166.

5) Gesch. d. Ned. Letterk. I 316-7; Ontwikkelingsg.² I 448. Bij Jonckbloet noch Kalff vind ik het vraagstuk aangeroerd.

[p. 305]

heeft dan ook, doch zonder vrucht, gezocht onder de in de tweede helft der 13^de eeuw te Utrecht wonende en in oorkonden enz. vermelde Martijns, die eenigszins in aanmerking schenen te komen¹⁾.

Anderen daarentegen hielden dien te Utrecht wonenden Martijn voor een zuiver fictieven persoon, een door Maerlant verdichten blooten naam voor zijn samenspreker, te vergelijken met de gewaande zegslieden, zoo dikwijls verzonnen door middeleeuwsche dichters, die meer behoefte gevoelden aan gezag dan prijs stelden op oorspronkelijkheid; men denke aan het bekende vraagstuk of de door Wolfram von Eschenbach als zegsman genoemde Kyôt al dan niet werkelijk bestaan heeft en vergelijke de door mij in Tschr. XXXI 259-64 bijeengebrachte voorbeelden.

Ook Franck en Verdam twijfelden in hunne derde uitgave der Strophische Gedichten blijkbaar reeds aan het bestaan van een werkelijken Martijn; zij verwezen (t.a.p.) alleen ‘voor de volledigheid’ naar een (ander) opstel van Serrure²⁾, waarin deze het vermoeden had uitgesproken, dat Martijn misschien slechts een ‘pseudoniem’ was geweest voor den Utrechtschen bisschop. Ja, zij beschouwden den geheelen in WM. II geschilderden toestand als een fictie, en verklaarden dat het hen niet verwonderen zou, ‘als er te eeniger tijd eene Latijnsche samenspraak werd gevonden, waarin op dezelfde wijze als in de Martijns twee vrienden op verschillende woonplaatsen met elkaar een gesprek hielden, en hieruit zou blijken, dat de geheele persoon van Martijn een gewrocht is van M.'s dichterlijke verbeelding’.

Doch later heeft Frantzen, door mij opmerkzaam gemaakt op Serrure's bovengenoemde opstellen, in aansluiting daaraan opnieuw de gissing geopperd³⁾, dat met Martijn niemand

1) Gallée in De Gids 1881, III 333; Muller in Taal en Lett. X 488, 528, en in Tschr. XXVIII 287, noot 1, 289.

2) Vad. Museum II (1858) 129-31.

3) Tschr. XXXV 95-103.

[p. 306]

anders bedoeld zou zijn dan de toenmalige bisschop van Utrecht, hetzij Jan van Nassau (1267-96), hetzij Willem Berthout (1296-1301); en dit op grond van 1^o het Chronicon Egmondanum, waar in het grafschrift op laatstgenoemden bisschop deze als ‘nobilis Martine’ aangesproken wordt¹⁾; 2^o het slot van Bukelare's (uitbreidende, dus niet steeds aan bepaalde Mnl. woorden beantwoordende) vertaling van WM. III, str. 4 met: ‘Hoc quid sit dictu, Presul sanctissime, dic tu’²⁾ (te vergelijken met eene andere plaats uit bovengenoemd Chronicon - a.w. 553 -, waar de ‘nobilis Martinus’ van het grafschrift ‘Praesul nobilis’ wordt genoemd); 3^o WM. IV 514-8, waar Merten een onderdaan van Jan II van Brabant genoemd wordt³⁾, hetgeen toepasselijk is op Willem Berthout, uit het bekende Brabantsche adellijke geslacht⁴⁾. Frantzen besluit hieruit dat 1^o de poëtische fictie, waarbij de ‘in der tijd wezende’ bisschop van Utrecht, de titularis van de Utrechtsche Sint-Maartenskerk, met den patroon van die hoofdkerk en van het geheele bisdom⁵⁾ vereenzelvigd en Martinus geheeten wordt, aan de toenmalige Duutsche en Dietsche clerici niet vreemd was; eene fictie, wellicht berustende op eene oude Utrechtsche traditie, en te vergelijken met den naam Petrus voor diens opvolgers als bisschop van Rome, de Pausen⁶⁾; 2^o zoowel de Latijnsche vertaler (Bukelare) als de Dietsche navolger der Martijnzangen (de dichter van WM. IV) eveneens onder Martinus en Merten den bisschop van Utrecht hebben verstaan, derhalve ook gemeend of geweten moeten hebben dat dit Maerlant's bedoeling was geweest.

Frantzen was zelf van een geheel anderen kant reeds vroeger op dezelfde gedachte gekomen, toen hij in het verhaal van

1) Vet. aevi Anal., ed. Matthaeus II 554.

2) Vad. Museum I 180.

3) Vad. Museum IV (1861) 78.

4) Zou 't echter aangaan, vraagt men vanzelf, den Brabantschen hertog den ‘lantshere’ te noemen van den Utrechtschen bisschop, die als zoodanig immers zelf een ‘lantshere’ was?

5) Zie ben., blz. 309-10.

6) Verg. o.a. de antiphoon: ‘Tu es Petrus etc.’ (ontleend aan Matth. XVI 18), waarmede de Paus in de St.-Pieterskerk begroet wordt.

[p. 307]

een door St. Martinus van Tours bewerkt mirakel, waardoor een aanval der Noormannen op deze stad in 875 was afgeslagen, getroffen werd door den aanhef van de smeekbede der clerici van Tours tot hunnen patroon: ‘Sancte Dei Martine, quare tam graviter obdormisti? Cur at pressuram nostram tibi evigilare non placet?’; welke aanhef hem aanstonds herinnerde aan dien van WM. II: ‘Martijn slaepstu? slaept dijn sin?’ en van Oversee: ‘Kersten man, wats di gheschiet? Slaepstu? hoe ne dienstu niet Jhesum Christum dinen here?’ (verg. ook het vervolg van laatstgenoemde strophe met het vervolg der weeklacht in den straks te noemen sermo). Dit verhaal, uit de Gesta consulum Andegavensium (begin der 12^de eeuw), bleek in die kroniek ingeschoven, afkomstig uit een veel ouderen ‘sermo’ ter eere der te Tours bewaarde reliquieën van St. Martinus, door St. Radbod - bisschop van Utrecht (899-917), en zelf in 900 genoodzaakt geweest zijn zetel uit de eveneens door de Noormannen veroverde en verwoeste hoofdstad naar Deventer te verplaatsen - in 903, bij gelegenheid van een soortgelijken rooftocht der Noormannen gehouden ter bemoediging zijner Stichtenaars; in welk sermoen van de wonderdadige hulp van den patroon aan zijne stad Tours in 875 gewaagd werd. Deze sermo over den beschermheilige ook van Utrecht, niet het minst de smeekbede tot St. Maarten zelf, zou, vooral in en om de dioecese Utrecht, gedurende de middeleeuwen bekend gebleven zijn. En zoo ware 't begrijpelijk dat wij eene herinnering er aan terugvinden zoowel in den aanhef van WM. II en Oversee als in dien van het bovengenoemde grafschrift van den Utrechtschen bisschop Willem Berthout († 1301): ‘O pastor egregie, nobilis Martine, ❘ dic cur dormis hodie, cum minus divinae ❘ gentes ...¹⁾ et ... perfidae columpnam cortinae ❘ destruunt ecclesiae’¹⁾. Deze overeenkomst, van den aanroep van St. Maarten met het grafschrift op den Utrechtschen bisschop en met Maerlant's Martijn, schijnt

1) Moet hier niet, maatshalve, na of vóór et, een éénlettergrepig woord (b.v. iam of nunc?) aangevuld worden?

1) Moet hier niet, maatshalve, na of vóór et, een éénlettergrepig woord (b.v. iam of nunc?) aangevuld worden?

[p. 308]

de vereenzelviging dezer drie namen en personen in waarschijnlijkheid te doen winnen.

Die dus herhaaldelijk voorkomende uitroep: ‘cur dormis (obdormisti)?’ = ‘slaepstu’ werd door Frantzen eerst ontleend geacht aan den roep des wachters: ‘Dormis? Surge! Vigila!’ in de geestelijke en wereldlijke lyriek der middeleeuwen, die een vast bestanddeel is in de oude dageliederen. Doch later leidde hij, zeker te recht, dien uitroep af uit de in de Psalmen herhaaldelijk voorkomende formule: ‘Exsurge, Domine!’, vooral uit Ps. 43, 23: ‘Exsurge, quare obdormis, Domine?’ (elders: ‘quare me dereliquisti’, of: ‘quare oblitus es mei’?).

Van dit alles vindt men nu echter in de jongste uitgave der Strophische Gedichten door Verdam en Leendertz (1918) geenerlei ander gewag dan één zinnetje, met een noot, op blz. xciv der Inleiding, waarin niet alleen de pogingen om een werkelijk bestaanden Martijn op te sporen kortweg afgewezen, maar ook Frantzen's opstel slechts heel even genoemd, zijne gissing niet eens vermeld, veelmin weerlegd wordt. En de dan toch, minst genomen, opmerkelijke overeenstemming van den aanhef van WM. II en Oversee met dien der Latijnsche teksten wordt in de Aanteekeningen op de genoemde plaatsen (blz. 177, 233) zelfs met geen enkel woord vermeld! Blijkbaar heeft Leendertz - wien Verdam de bewerking van Inleiding en Aanteekeningen zoogoed als geheel heeft overgelaten - het eerste punt geen bestrijding, het tweede zelfs geenerlei vermelding waard geacht. Hetgeen m.i. te betreuren valt als een werkelijk, en gansch onnoodig, gemis in de nieuwe uitgave. Immers hoe men ook over het eene vraagstuk, dat van Martijn's persoon, denke, de (van dit vraagstuk geheel onafhankelijke) overeenstemming van den aanhef der beide Dietsche gedichten met den Latijnschen uitroep is toch zeker niet bloot toevallig, en dan stellig niet onbelangrijk, omdat een dergelijke achtergrond wellicht eenig literair-historisch perspectief opent.

[p. 309]

Hoe dit zij, over beide vraagstukken - hier juist wegens dit doodzwijgen en tot recht verstand van hetgeen hier volgt wat breeder opgehaald en uiteengezet - wensch ik, ter aanvulling en verbetering, enkele opmerkingen te maken.

Wat dan vooreerst den uitroep: ‘cur obdormisti etc.’ betreft, deze komt ook in latere eeuwen in hetzelfde verband en met dezelfde strekking als in Oversee nog wel voor, t.w. als wapenkreet, opwekkende tot een kruistocht tegen de ongeloovigen. Fra Bartolommeo di Genova schrijft nog in de 15^de eeuw een dergelijke ‘aanklacht tegen de vorsten, die zich in onderlingen strijd verzwakken, zonder te letten op het gevaar dat het geloof bedreigt: “O! princes chrestiens; que faites-vous? pourquoy dormez-vous? pourquoy derompez-vous et froissiez l'ung contre l'autre vos armures et vous consumez en vous-mesmes etc.”’¹⁾: geheel dezelfde taal als in Oversee (zie str. 1, 10, 15-8).

Dit werpt toçh wel een ander licht op het ‘Kersten man, wats di gheschiet? Slaepstu enz.’; in zooverre nl. Maerlant wellicht niet juist de woorden uit den sermo van St. Radbod in 't hoofd heeft gehad (zooals Frantzen, a.w. 99, meende), of, indien dit al 't geval mocht zijn, die woorden door hem, althans in den aanhef van Oversee, gebezigd zijn als een reeds te zijnen tijde, evenals nog twee eeuwen later, min of meer vaste, traditioneele formule om tot een kruistocht op te wekken. Trouwens, het een behoeft het ander niet geheel uit te sluiten. Hetzij bij 't verweer tegen de rooftochten der Noormannen op de kusten van West-Europa, hetzij in de kruistochten tegen de Saracenen in Palaestina of tegen de Mooren of ook andere ketters (de Albigenzen) in Spanje en Zuid-Frankrijk: overal en altijd gold het den heiligen strijd der Christenheid, tot schuts der Kerk²⁾, tegen de ongeloovigen³⁾.

1) Hintzen, De Kruistochtplannen van Philips den Goede 35.

2) Verg. ook Stroph. Ged.³ LXXVII, noot.

3) Bekend is 't hoe de strijd der reeds bekeerde Franken tegen de Mooren, maar ook wel min of meer die tegen de Sassen en andere ongedoopte ‘heidenen’ in de latere eeuwen, die der kruistochten, beschouwd en bezongen zijn als die kruistochten zelven; zie b.v.A. Jolles, Nieuws over het Rolandslied, in De Gids 1923, III 246-73.

[p. 310]

Eene uitdrukking als de hier bedoelde, vroeger in het eene geval gebruikt, kon dus zonder eenig bezwaar later op het andere worden toegepast; hetzij men zich de tweede maal die ontleening aan het oudere gebruik bewust was, of ze ook nu weer rechtstreeks aan de Psalmen ontleende. Immers de in de Psalmen verheerlijkte uitredding van het volk Israël uit de handen der ongeloovige heidenen is door de Christenen vroeger en later als troostrijke heugenis in de verdrukking, maar ook als opwekking tot den strijd gebruikt: zoowel in de middeleeuwen, tijdens de invallen der Noormannen en tijdens de kruistochten, als later, in de 16^de en 17^de eeuw door Marnix, Vondel en zoovele andere Protestanten hier te lande, in Frankrijk en elders, ook in Zuid-Afrika, waar ‘de strijdpsalm’ (Ps. 68: ‘De Heer zal opstaan tot den strijd’) menigmaal vóór een gevecht weerklonken heeft.

In allen gevalle is de Latijnsche, bijbelsche herkomst der Dietsche uitdrukking tevens weer een nieuw blijk, hoe zeer de middeleeuwsche poëzie in de landstalen telkens hare gedachten en uitdrukkingen ontleent aan de Latijnsche poëzie der clerici, die steeds gevuld en gevoed was met bijbelspreuken.

Wat echter 't andere vraagstuk aangaat, tegen de vereenzelviging van Maerlant's Martijn met den toenmaligen Utrechtschen bisschop, hetzij Jan van Nassau of diens opvolger Willem Berthout, en tegen de daaraan door Frantzen vastgeknoopte dagteekening van den eersten Martijnzang bestaat inderdaad meer dan één bezwaar. Eene gemeenzaamheid tusschen den bisschop van Utrecht¹⁾ en den nederigen clerc (dien wij in Maerlant toch wel zullen mogen zien), als door den geheelen toon dezer tweespraken wordt ondersteld, schijnt reeds in 't algemeen vreemd. Nog vreemder dat in den 3^den Martijn,

1) Ik weet niet op welken grond Te Winkel's bewering, dat Damme in diens dioecese lag (Maerlant's Werken² 67), steunt; zie verder ben., blz. 313, noot 1.

[p. 311]

eene theologische verhandeling over de Heilige Drievuldigheid, de rol van leermeester niet - gelijk in den 1^sten Martijn, al dan niet toevallig, wèl het geval is (zie Taal en Lett. X 488, noot 3) - aan Martijn (den bisschop?), maar aan Jacob schijnt toebedeeld. En eindelijk zouden wij nu althans het thema van den 2^den Martijn zeker niet aan een bisschop ter behandeling opdragen. Frantzen heeft (a.w. 100-102) deze bedenkingen zoo goed mogelijk trachten te weerleggen, maar ze toch kwalijk geheel kunnen wegredeneeren.

Hierbij komt nu nog dat, zooals Te Winkel, Ontwikkelingsg.² I 448, noot 2, opmerkt, Maerlant voor Jan van Nassau groote minachting moet hebben gevoeld¹⁾, terwijl van Wouter Berthout, die pas in 1296 bisschop werd, althans in den 1^sten Martijn zeker nog geen sprake kan zijn. Altegader zeker gewichtige bezwaren!

Toch schijnt mij daarmede de vereenzelviging van Maerlant's Martijn met den Utrechtschen bisschop nog niet geheel van de baan. Het zou toch mogelijk zijn dat Maerlant met dien naam van den patroon van het Sticht, den heiligen Martinus, niet één bepaald historisch persoon, zekeren bisschop, ‘toen ter tijd wezende’, maar veeleer den (a.h.w. idealen, abstracten) bisschop van het Sticht Utrecht heeft willen aanduiden. Heeten niet op dergelijke wijze in de middeleeuwen, en ook later nog, schenkingen aan kerken en kloosters of ook aan orden of andere broeder- of genootschappen veelal gedaan aan den patroonheilige dier gestichten of genootschappen? Aldus b.v. op twee plaatsen uit Quedam Narracio de Groninghe (ed. Pijnacker Hordijk), cap. 2 en 22 (p. 3 en 36), waar beide keeren goederen worden overgedragen ‘beato’ of ‘sancto Martino’, waarmede waarschijnlijk het bisdom, niet de (Groningsche) St.-Maartenskerk bedoeld is²⁾. Waarschijnlijk; want het is niet altijd gemakkelijk het geheele bisdom en zijn hoofdkerk,

1) Zie b.v. de Aant. op Oversee 123; Te Winkel, Maerlant² 209 vlgg.; maar ook S. Muller Fz., De Elect Jan van Nassau, in ‘Je Maintiendrai’, 31-59.

2) Zie ook Tcnhaeff, Diplomat. Studiën ov. Utr. oork, der Xe tot XIIe eeuw, 71.

[p. 312]

die beide St. Maarten tot patroon hadden, uiteen te houden, Zie hiervoor S. Muller Hz., De Trechtsche Kathedraalkwestie 10¹⁾, die met instemming Tenhaeff's ‘volkomen juiste opmerking’ aanhaalt: ‘Sint Maarten is dan inderdaad toch niets anders dan de verpersoonlijking van het bisdom’²⁾, en die dan voortgaat: ‘Zoo is het, maar niet alleen in deze oorkonde. Wij weten uit die van 17 Juli 944, dat het bisdom St. Martinus tot patroon had (“famulatui Salvatoris nostri et beatissimi confessoris ejus Martini, in cujus etiam honore prefate presulatus urbis habetur dedicatus”). Van daar dat in 753 de termen “aecclesia S. Martini”, “ipsa casa Dei” en “illo episcopatu” als volkomen gelijkwaardig door elkander worden gebruikt’. Zie verder t.a.p., maar ook Tenhaeff in a.w. II 332-64, inz. 359, waaruit wel blijkt hoe licht hoofdkerk en bisdom vereenzelvigd werden en hoe moeilijk zij soms te onderscheiden zijn.

Op dezelfde wijze worden voorts met de ‘dienstmannen’ of ‘dienstlieden’ van St. Maarten die van het Sticht bedoeld³⁾; evenals die van het Keulsche bisdom in het Kölner Dienstrecht ‘ministeriales S. Petri’ genoemd worden⁴⁾. Daarentegen schijnt de titel ‘persona van St. Maarten’ voor den vertegenwoordiger van den Utrechtschen bisschop te Groningen (het personaat was een voornaam kerkelijk ambt, de naam van welks drager nog voortleeft in eng. parson) zijn ontstaan te danken te hebben en, oorspronkelijk althans, ook bepaaldelijk verbonden geweest te zijn aan de St.-Martinikerk en het daarbij behoorend kerspel⁵⁾ der stad Groningen.

1) Bijdr. v. Vaderl. Gesch., 5de Reeks II (1915) 1-26.

2) Tenhaeff t.a.p.

3) Zie eene oorkonde van 1351 (Regesten v.h. arch. d. bissch. van Utrecht, no. 865) en eene (tronwens valsche) van 1021 (Oorkondenb. v.h. Stieht Utrecht, no. 374).

4) W. Altmann, Aasgew. Urkunden (1904) no. 83. Deze gegevens ben ik verschuldigd aan de vriendelijke hulpvaardigheid van den Utrechtschen gemeentearchivaris, Mr. W.C. Schuylenburg.

5) Zie W. Zuidema, Wilhelmus Friderici, persona van St. Maarten te Groningen (1888), en Meilink, De persona van Groningen in hei kerspel van St. Maarten, in Bijdr. v. Vaderl. Gesch., 5de Reeks I (1913) 333-49.

[p. 313]

Bij dit alles dient verder niet vergeten dat 1^o althans de Vier Ambachten van (nu Zeeuwsch-)Vlaanderen vanouds tot de dioecese Utrecht behoorden¹⁾; 2^o Maerlant in Voorne gewoond en tot verschillende personen in Zeeland, Holland en Utrecht in betrekking gestaan heeft²⁾; 3^o St. Maarten toen zeker, als patroon van het bisdom Utrecht, hier te lande niet minder populair was dan, als patroon van het bisdom Tours, vanouds in Frankrijk, blijkens de talrijke kerken en kapellen ook in de Nederlanden aan hem gewijd, maar ook en vooral blijkens zijn voortleven, zelfs na de Hervorming en in de Protestantsche streken, in tal van liedjes, volksgebruiken enz. (het St.-Maartensvuur, de St.-Maartensvogel, de St.-Maartensgans enz.). Zijn naam komt dan ook in onze middeleeuwsche literatuur herhaaldelijk voor³⁾: zoo b.v. in den Vierden Martijn (eene literaire navolging van Maerlant's Martijnzangen) en in den Rinclus, str. 103-7.

Evenwel, al moge ten gunste dezer opvatting dus vrij wat aan te voeren zijn, en al moge daarbij dan het door Te Winkel aangevoerde bezwaar (tegen de toepassing op een der beide toenmalige historische personen) vervallen, Jacobs houding tegenover Martijn in de drie dialogen en des laatsten ‘rol’ in den 2^den en 3^den blijven kwalijk strooken met den rang en de waardigheid, ook (of zelfs nog minder) van den ‘idealen’ bisschop van Utrecht.

Wellicht is daarom eene gansch andere verklaring van den naam Martijn toch verkieselijk, zeker althans aantrekkelijk en overwegenswaard.

In een opstel over den naam Martiko, met dubbel, Ger-

1) Zie b.v. de kaart van het bisdom Utrecht in 1550 (vóór de oprichting der nieuwe bisdommen) door Mr. S. Muller Hz., behoorende bij de uitgave der Bronnen voor de gesch. d. kerkel. rechtspraak in het bisdom Utrecht in de ME.; zie ook a.w. 1ste Afd. II 47-9. Doch Damme lag buiten de dioecese Utrecht.

2) Zie o.a. Tschr. XXVIII 287-7.

3) Veelal in den voor vele gewesten (zie Van Wijk in Tschr. XXX 81-114) klankwettigen vorm Merten of Meerten (b.v. in den Rinclus en de beide hss. b cu c van Reinacrt II).

[p. 314]

maansch en Romaansch, diminutief-suffix afgeleid van Martin, als naam voor den aap¹⁾, haalt Frings ten slotte het volgende aan uit Bertoni, L'elemento germanico nella lingua italiana 238: ‘Non pochi nomi tipici (come Cajo, Sempronio, Tizio) sono giunti alle parlate romanze con un' accezione che derivò loro [significazione?] dell' uso che ebbero in certe opere di giure. Così e avvenuto di Pietro e di Martino, che nei formularj sono stati preferiti agli altri nomi (p. es. Petre, te appellat Martinus) e che sono stati scelti altresì dai trattatisti medievali di grammatica nei loro esempi’.

Inderdaad is mij, door vriendelijke voorlichting van mijn ambtgenoot Meyers op dit voor mij duistere pad, gebleken dat de Italiaansche en Fransche juristen in hunne middeleeuwsche formulierboeken, ‘summae dictandi’²⁾ enz. - naar het voorbeeld der oude Romeinsche rechtsgeleerden, die in hunne ‘formulae’ voor civiele processen de namen Cajus, Sempronius enz. gebruiken voor een willekeurigen persoon - de personen in een gefingeerd proces plegen aan te duiden hetzij met talis (verg. ofr. tel), hetzij met toen gewone namen, en wel 't meest met Titius, maar daarnaast toch ook zéér vaak met Martinus, veelal - een bewijs, hoe gewoon die namen waren - afgekort tot T., M. enz., doch ook vaak voluit; een gebruik, te vergelijken met ons hedendaagsch gewag van A, B, C of X, Y of wel N.N.³⁾ In hoeverre bij de keus van den

1) Zeitschr. f. deutsche Mundarten XVIII 119-22. In onze literatuur wordt Martijn als eigennaam voor den aap o.a. gevonden Rein. II 4411, 4536, 4544; Tschr. XXI 104 (Merten); Polit. Ball., Refer. enz., ed. Blommaert 28 (Marteco); Vondel, War. d. Dieren LXXX (Marten), Rommelpot 1, 199-203 (Marten), en ook nog heden in het bekende kinderboek van ‘Martijn de aap en Bontc Mietje’ (de poes); zie ook Vorctzsch in Beil. z. Allgem. Zeit. 1897, 294b en verg. ook russ. martyška, aap. Zie over ‘deze en dergelijke namen in 't algemeen ook mijn opstel over Wouterlood in Tschr. XIX 183-94.

2) Zie b.v. Tschr. XXIX 220, en verder Rockinger, Ueb. Formelbücher vom 13. bis zum 16. Jahrh. (München 1855); Id., Ueb. Briefsteller u. Formelbücher in Deutschland während des MA. (Vortr. in d. bayer. Akad. d. Wiss. 26 Maart 1861); Id., Briefsteller u. Formelbücher d. 11. bis 14. Jahrh., in Quellen u. Erörter. z. bayer. u. deutschen Gesch. 1863, IX 1.

3) Eigenlijk eveneens van juridischen huize, t.w. N(umerius) N(igidius), als naam voor den verweerder, tegenover A(ulus) A(ugerius), als naam voor den eischer.

[p. 315]

naam Martinus de althans in Frankrijk (ook in Italië?) zoo populaire heilige van Tours in 't spel is geweest, blijve hier buiten besprek¹⁾. Zie hieronder eenige voorbeelden²⁾.

Op grond nu der verzekering van coll. Meyers, dat Vlaamsche schepenklerken in de tweede helft der 13^de eeuw stellig bekend geweest zijn met Fransche, Parijsche rechtsgebruiken en rechtsformules³⁾, durf ik de gissing opperen, dat Maerlant, naar luid der (trouwens jonge, onzekere) overlevering schepenklerk der Vlaamsche havenstad Damme⁴⁾, deze gewoonte om aan een der partijen in een proces den naam Martinus te geven gekend en uit de formulierboeken en processtukken der juristen - misschien ook uit de academische ‘disputacien’? - overgebracht heeft in de ‘disputacien’ of ‘débats’, die zijne strophische gedichten toch eigenlijk - een enkele maal ook in den titel - zijn. Immers de literaire vorm van den dialoog, ook gedurende de 16^de en 17^de eeuw in onze literatuur nog zoo geliefd (Erasmus' Colloquia, Coornhert's Gespraken, de Tweespraack der Amsterdamsche Oude Kamer enz. enz.), staat

1) Zie voorshands Frings, a.w. 121-2.

2) Mag. Arnulphus (in Frankrijk, c. 1250), Summa minorum (in Quellen z. Gesch. d. röm.-kan. Processes im MA. I², hrsg. v.L. Wahrmund, Innsbrück 1905) XXIX (s. 28): ‘Dies talis est assignata tali contra talem ad interloquendum etc. Die adveniente, quae est assignata ad interloquendum, interloquitur index et sic potest ferre interlocutionem: Anno domini etc. Dies Veneris ante Laetare Jerusalem assignata est Titio contra Martinum ad interloquendum super exceptionibus et replicationibus utriusque partis nobis traditis. Partibus in nostra praesentia constitutis interloquendo pronuntiamus etc.’ A.w. XXXVI (s. 36): ‘Ponit talis contra M., quod (M.) debitor suus est, quia mutuavit ei centum ex aliqua causa’ (in de varr.: Titius en Martinus). A.w. XXXVIII (s. 37): ‘.... fuerunt duo testes producti, quorum nomina sunt H. et M.’ (zie nog a.w. XXVIII (s. 28). - Martinus de Fano (in Italië, 2de helft der 13de eeuw), Formularium (in a.w. I⁸) CXXXII (s. 56): ‘Ego P. peto ab Mar(tino) centum libras etc.’ - Roffredus Beneventanus, Sollennis atque aureus tractatus libellorum (Argentini 1502). Prima pars, f. IX b (bovenaan): ‘Libellus. Vobis domi(n)o Aretina potestate co(n)que(ror) e(go) Rofredus Beneventan(us) de Mar(tino) qui iniusto detinet domu(m) qua(n)da(m) posita(m) in ciuitate aretina: in porta s. andree etc.’ A.w. XIIIJ b: ‘quod interfuit ticius M. et R. et Seius. et sempronius. et Mcuius.’

3) Inderdaad vind ik in de middeleeuwsche dingtalen naast A, B, C enz. ook wel namen gebruikt; zie b.v. Rechtsbronnen der stad Aardenburg, uitg. d. Vorsterman v. Oyen 231-88 (o.a. toevallig een ‘Maerten f. Jacop’ 242).

4) Zie Te Winkel, Maerlant² 57, noot 2.

[p. 316]

toch zeker wel in historisch verband eenerzijds met de ‘tensons’, ‘jeux partis’, ‘débats’ enz. der Oudfransche literatuur, en met de Latijnsche ‘disputationes’ der Parijsche, in 't algemeen der middeleeuwsche universiteit, anderzijds met de Latijnsche dialogen van Cicero, Seneca, Minucius Felix, Augustinus, de Grieksche van Plato, Lucianus enz.¹⁾

Mocht deze gissing juist blijken, dan zou Maerlant dus wel zijn slaepstu enz. in WM. II en Oversee hetzij aan het Latijnsche cur dormis van St. Radbods sermo, hetzij aan den reeds traditioneelen wapenkreet, hetzij rechtstreeks aan de Psalmen ontleend hebben; maar zou zijn Martijn inderdaad een geheel verdicht personage zijn, een ‘interlocutor’ (ditmaal niet in juridischen maar in literairen zin), geschapen ter wille van het dispuut, bij gelijkenis met een proces. Eene vervulling, in zekeren zin, der boven blz. 305, genoemde verwachting van Franck en Verdam; zij 't ook wellicht langs anderen weg dan zij hebben gemeend, in zooverre Maerlant zijn voorbeeld niet in de literatuur, maar in de rechtspraktijk gevonden zou hebben.

Dat hij dezen denkbeeldigen Martijn te Utrecht laat wonen zou dan een bloote, bijkomstige aardigheid zijn, op zijn best een verre toespeling wellicht op den naam van den aldaar vereerden en geliefden patroon van het Sticht, wellicht ook in eenig verband met zijne (M.'s) bekendheid met en in die stad. En Bukelare's ‘moror Trajecti’ en ‘presul sanctissime’ ware niets meer dan een misverstand van M.'s bedoeling; terwijl daarentegen de ‘praesul nobilis’ in het Chronicon Egmondanum natuurlijk inderdaad de toenmalige Utrechtsche bisschop van Utrecht, Willem Berthout, is en blijft.

De naam Martijn was en is, zooveel ik weet, althans in de Zuidelijke Nederlanden, gewoon genoeg - vooral in den

1) Of, en zoo ja, welk historisch verband of aanraking er ook op andere puaten bestaat tusschen onze latere Rhetorijkers of hunne voorgangers, de Fransche Rhétoriciens, en de tweede der 7 artes liberales, de Rhetorica, is, zoover ik weet, althans bij ons, voor onze literatuur, nog niet onderzocht, maar zou wellicht een dankbaar onderwerp van studie zijn.

[p. 317]

verdietschten vorm Merten, verg. ook den aldaar niet ongewonen geslachtsnaam Me(e)rtens¹⁾ - om een dergelijk gebruik ook in een Dietsch gedicht te verklaren. Trouwens, al ware dit niet het geval, in min of meer ‘geleerde’ kunstpoëzie (waartoe de Martijnzangen toch zeker behooren) zou een zoodanige ‘klerkelijke’ navolging van een Fransch juristengebruik toch wel begrijpelijk en verklaarbaar zijn. En werpt dit dan niet een eigenaardig licht op het nauwe verband tusschen den ‘clerc’ en den ‘dichtere’ in Maerlant; gunt het ons niet even een blik op zijn leven en werken?

Of ten slotte Jan de Weert in zijn naar Maerlant's voorbeeld geschreven strophisch gedicht Wapene Rogier met dezen laatsten naam eveneens slechts een denkbeeldig persoon met een willekeurigen naam dan wel een bepaald historisch persoon²⁾ bedoeld heeft, die vraag stel ik alleen, zonder een antwoord te beproeven³⁾.

j.w. muller.

Leiden, St.-Maartensavond 1923.

1) Zie boven, blz. 313 en Winkler, Geslachtsn. 131, 416.

2) Waarbij men dan misschien zou kunnen denken aan dien Rogier van der Woestinen, die eene veete had met Pieter de Weert, broeder van (dezen?) Jan de Weert wegens ‘eenige leeliehede’, die Jan de Weert Rogiers zuster had aangedaan (Te Winkel, Ontwikkelingsg.² II 32, noot 2).

3) Bijtijds door Dr. Boekenoogen gewaarschuwd, wil ik zelf anderen waarschuwen niet temet eenig verband te zoeken tusschen het hier besproken gebruik van den naam Martijn en het oogenschijnlijk daarmede overeenkomende in de euriense macaronische rijmen van den Axelschen pastoor Ant. Stalin (c. 1500), uitgegeven door De Pauw in zijne Mnl. Ged. en Fragm. II 322-3: ‘O Martine, mi vicine, Mildelic scynct mi den wijn, Lava lotum repentine, Spoelt den pot ende loopt om wijn(.) Nichil erit de Martino (?), Daer goede ghesellekens sijn enz.’ Zie over deze verrassende - met de pas verloopen Wijnmaand in verband staande? - hoedanigheid van den populairen heilige b.v. Volkskunde X 126 (verg. ook IV 25) en de prent naar P. Brueghel's schilderij voor het St.-Maartensfeest (no. 214 van R. Bastelaer, Les estampes de Peter Bruegel l'ancien (Brux. 1908): La Fête de la Saint-Martin).