Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 42

[p. 165]

Het Esbatement van de appelboom.
Een volksvertelsel omgewerkt tot esbatement.

Een der hss. van de bekende Haarlemse societeit ‘Trou moet blijcken’ bevat een esbatement dat zowel door inhoud als door vorm een gunstige uitzondering maakt op het merendeel der andere spelen, en bovendien merkwaardig is als omwerking van een algemeen verbreide volksvertelling, nl. die van de dood, die in een boom gevangen wordt gezet en niet eer wordt vrijgelaten, voor hij de eigenaar van de boom verlenging van leven of zelfs de onsterfelikheid heeft beloofd.

Deze sage is in alle talen van Europa bekend. O.a. hebben de gebroeders Grimm haar medegedeeld in ‘De Spielhansel’ (Kinder- u. Hausmärchen, n^o. 82). Waar dit sprookje zo algemeen verbreid is, spreekt het vanzelf dat het aantal varianten legio is, en Wilhelm Grimm kenschetst het dan ook als ‘ein recht vollständiges Beispiel von der Ausbreitung und lebendigen Mannigfaltigkeit einer Sage’. In veel gevallen is het een smid die drie wensen mag doen en dan verlangt dat een boom, een stoel en een zak (ook wel een beurs, kist, fles, enz.) de eigenschap krijgen iemand zolang vast te houden als de eigenaar wil. Wanneer de Dood komt wordt hij zo tot driemaal toe verschalkt¹⁾. Blijft hij wat lang gevangen zitten, dan komt ook de Duivel, die tot zijn schrik heeft bemerkt dat er geen mensen meer in de hel komen. Ook hij wordt gevangen genomen; soms worden hem door het dobbelspel ook nog zielen afgewonnen. Meestal verleent Christus die, in gezelschap van Petrus, de aarde bezoekt, deze wondergaven

1) Dit motief vindt men reeds bij de Grieken. Pherekydes vertelt hoe Sisyphus de Dood gevangen nam. De Ilias-dichter schijnt deze sage gekend te hebben, blijkens Ilias 6, 153.

[p. 166]

als beloning voor bewezen gastvrijheid¹⁾; soms is het een of andere heilige. Andere uitweidingen kunnen we terzijde laten, daar ze de kern van het sprookje niet raken. Natuurlik hebben we hier met verschillende motieven te maken, waarvan het motief van de drie wensen en dat van de onsterfelikheid wel de voornaamste zijn. Beide kunnen onafhankelik van elkaar en op verschillende tijden en plaatsen ontstaan zijn.

Het is ondoenlik hier alle redakties te noemen. Een uitvoerige literatuuropgave over dit sprookje vindt men in de ‘Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm. Neu bearbeitet von Johannes Bolte und Georg Polívka. Leipzig 1915. II. S. 163-189. We volstaan dus met de Nederlandse bewerkingen op te noemen, temeer daar deze in genoemd werk niet volledig zijn opgesomd.

De oudste Nederlandse redaktie is van Adriaen van de Venne in zijn ‘Sinne-Vonck op den Hollandtschen Turf, hiernoch bygevoegt een vermakelijcken Hollandtschen Sinne-Droom op het Nieuw Wijs-Mal van den Ouden Italiaenschen Smit’ ('s Gravenhage, 1634). Hier verkrijgt de smid Doddus van de heremieten, die hij gastvrij heeft opgenomen, dat zonder zijn toestemming niemand vrij kan komen uit zijn ijzeren stoel en zijn lindeboom. Op deze wijze weet hij Dood en Duivel gevangen te nemen en aan zijn wil te onderwerpen. - De volgende bewerking is twee eeuwen jonger, n.l. het bekende ‘Philemon’ van Tollens (Gezamenlijke Dichtwerken, Dl. XII. Leeuwarden, 1857). Philemon verkrijgt van Christus, die hij met zijn twaalf apostelen heeft geherbergd, behalve verlenging van zijn leven met vijfhonderd jaar, dat wie zijn vruchtboom beklimt of zich in zijn armstoel zet, er niet uit kan zonder zijn wil. Zodoende weet hij er nog tweemaal vijfhonderd jaar bij te krijgen.

Alle andere bewerkingen zijn in de twede helft van de negentiende eeuw in Zuid-Nederland opgetekend. Het zijn de volgende:

1) Vgl. Juppiter's bezoek aan Philemon en Baucis.

[p. 167]

Vlaamsche Wacht, bl. 193.

J.W. Wolf, Wodana, Museum voor nederduitsche oudheidskunde. Gent, 1843. Bl. 54, n^o. 2. ‘Smeke-Smeê’.

Prudens van Duyse, Nieuwe Kinderdichtjes, 1849. Bl. 74: ‘Smeken-Smee’^1).

Guido Gezelle, Rond den Heerd, I, 1860, bl. 201. Hieruit overgenomen in: Vlaamsche Volksvertelsels opgeteekend door Guido Gezelle. Voor 't eerst in boekvorm uitgeg. door Maurits de Meyer. Antwerpen-Amsterdam [1921]. Bl. 29: ‘Pietjen op den Pereboom^2).

A. Joos, Vertelsels van het vlaamsche Volk 1-4. Brugge, 1889-'92; 1, 57: ‘Van Smidje Smee’ en 3, 13: ‘Van Boer Andreas’.

A. Vermast, Vertelsels uit West-Vlaanderen. Gent, ± 1892. Bl. 163: ‘Smidje-Smee’.

J. van Landschoot, Volksvertelsels. Gent, 1895. Bl. 15: ‘Van Nobus’.

J. Teirlinck, Contes flamands. Bruxelles, 1896. Bl. 46: ‘Maréchal-petit maréchal’.

Pol de Mont en A. de Cock, Dit zijn Vlaamsche Vertelsels. Gent, 1898. Bl. 289: ‘Van Smidje Verholen’ en bl. 300: ‘Van Vrouwken Miserie’. Het laatste vertelsel ook in Volkskunde IX, 51.

Volkskunde XV, 34: ‘Van den smid die niet sterven wilde’. (in twee redakties medegedeeld door Dr. G.J. Boekenoogen).

Een middeleeuwse bewerking was tot nog toe onbekend; de oudste Duitse, die van Hans Sachs (het Meisterlied ‘Der Tod auf dem Stühllein’) dateert van 1551, terwijl een Italiaanse van 1525 dagtekent. Het esbatement dat hier wordt afgedrukt dateert waarschijnlik van omstreeks 1500. Het vertelt de sage in een der eenvoudigste vormen, waarin deze voorkomt. Hier is het Jezus alleen die, onder de naam van ‘Ons heer God’

1) Ook in het Letterkundig Leesboek van De Vooys, Van den Bosch en Tinbergen, II, bl. 211.

2) l.c. bl. 213.

[p. 168]

- met de gewone middeleeuwse verwisseling van de eerste en tweede persoon der drieëenheid - de pereboom zijn wonderdadige kracht verleent. Terwijl dit wonder meestal een beloning is voor bewezen gastvrijheid, is het hier een beloning voor het vertrouwen in God, ondanks alle tegenspoed. Behalve Dood en Duivel klimmen ook een marskramer, een jongeling en een meisje in de boom; het esbatement kreeg zodoende zijn vereiste lengte. Het onsterfelikheidsmotief is verdwenen; met veertig jaar uitstel te geven komt de Dood al vrij.

Taal en stijl van het esbatement doen terstond zien, dat het werk van een Middeleeuwer is. Wel zijn rederijkersinvloeden merkbaar, maar toch betrekkelik schaars. De oorsprong moet ongetwijfeld in de zuidelijke gewesten worden gezocht; hollandse taalvormen komen blijkens het rijm¹⁾ op rekening van de Haarlemse afschrijver.

In vs. 490 wordt de naam genoemd van de rederijkerskamer, in wier midden het spel ontstaan is, n.l. de Corenbloemkens. Schotel noemt vijf kamers die de korenbloem tot blazoen hadden: een in Holland, De Korenbloem, te 's Gravenhage; een in Zeeland, De drije corenbloemkens, te Reimerswaal; een in Vlaanderen, De Korenbloem te Waesmunster; en twee in Brabant, De Coorenbloem, te Brussel, en De Korenbloem (Flos frumentarius) te Thienen. Uit een der laatste vier kamers moet het esbatement dus afkomstig zijn²⁾, maar uit welke is onzeker. Noch de geschiedenis van deze kamers, die we meestal slechts uit schaarse berichten kennen, noch de taal van het spel geven hieromtrent voldoende aanwijzingen. Alleen het woord wuijtken, dat driemaal in het esbatement genoemd wordt (vs. 31, 33 en 41), kan misschien een leiddraad zijn. Dit merkwaardige woord, dat geen der Noord- en Zuidnederlandse dialektwoordenboeken noemt, schijnt alleen in

1) B.v. strick: gebreck (64); schoort: verheurt (294).

2) Tenzij er nog een andere kamer bestaan heeft, die hetzelfde blazoen voerde. In vs. 491: So spruijt de jonst, dacht ik de zinspreuk te vinden, maar geen enkele bekende kamer voerde deze.

[p. 169]

Zeeland bewesten Schelde bekend te zijn. De Verenaar Valerius gebruikt het in de Zeeusche Nachtegael (1623) (3de deel, bl. 60: weutjen; de eu is hier, blijkens het rijm op fleutjen, het teken voor de ui) en blijkens Verschuur ‘Klankleer van het Noord-Bevelandsch’ (bl. 9: wùite) is het woord nog op Noord-Beveland bekend¹⁾. Op beide plaatsen betekent het lam (agnus) en dezelfde betekenis heeft het in het esbatement. Om deze reden acht ik het niet onwaarschijnlik dat het spel uit Reimerswaal afkomstig is. Men lette ook op de deminutiefvorm in de naam van de Reimerswaalse kamer, in verband met vs. 490.

Uit de geschiedenis van de Reimerswaalse rederijkers is ons weinig bekend, maar uit dit weinige blijkt dat ze nog al aktief waren. In 1496 waren ze te Antwerpen, waar ze een prijs wonnen; in 1507 gaven ze zelf een rederijkersfeest, waarop zeven Zeeuwse kamers verschenen. In 1530 begon de ondergang van Reimerswaal, die in weinig jaren voltooid was en een einde maakte aan haar omstreeks 1490 begonnen bloeiperiode. Indien het esbatement inderdaad uit deze stad komt, zou de datering waarschijnlik wel tussen deze jaren kunnen worden gesteld. Taal en stijl wijzen inderdaad op deze tijd, wat een reden te meer is om aan te nemen dat in dit esbatement een der zeer weinige rederijkersstukken van Zeeuwse bodem is bewaard.

Het esbatement van de Appelboom staat in hs. B. van ‘Trou moet blijcken’, fol. 119^r tot en met 126^r, en telt 499 regels²⁾. Het is geschreven met dezelfde hand die de meeste stukken in deze hss. heeft gekopieerd. De namen der ‘personages’, die meestal afgekort zijn, heb ik aangevuld. Waar de afschrijver de ‘meersman’ met de naam ‘Onversaecht’ betitelde,

1) In de 16de eeuwn leefde in Zierikzee een familie Wenyte, die twee eeuwen later haar naam als Wuite spelde. Zie echter Tschr. XL (1921), 168.

2) Volgens het onderschrift 515, maar deze berekeningen, waarschijnlik van de afschrijver, zijn meermalen foutief.

[p. 170]

heb ik dit in ‘Onversadige’ verbeterd. De interpunktie van de tekst heb ik gemoderniseerd; in het hs. komen leestekens zoo goed als niet voor. Hoofdletters staan telkens waar een der personen begint te spreken, maar ook wel midden in een zin, waar ik ze in kleine letters heb veranderd. De v wordt zowel door v als u aangeduid, in de tekst heb ik de eerste spelling regelmatig doorgevoerd. Verder zijn alle wijzigingen in de tekst tussen vierkante haakjes geplaatst of in de voetnoten verantwoord.¹⁾

Utrecht.

p.j. meertens.

1) Tenslotte een woord van dank aan Prof. De Vooys, die mij op dit esbatement opmerkzaam maakte en mij bij de uitgave voortdurend behulpzaam was, en aan Prof. Schrijnen, die mij enkele volkskundige inlichtingen gaf.

⁺Hier begint een fraaij esbatement van den Appelboom genaempt.

Volgen de personages daervan.

1	Goet Ront, een man schamel gecleet.
2	Deuchdlijck betrouwen, twijff.
3	Ons^2) heer God.
4	Donversaedige, een meersman.
5	Ongereet Leven, een jongelinck.
6	Jonge Lustige, een joffrou.
7	De doot.
8	Die duvel.

Goet ront eerst

Ou Deuchdlijck betrouwen.

Deuchdlijck betrouwen

Wadt segdij Goet rondt?

Goet ront

Compt voort, mij en was noijt so wee te moe.

+ Hs. B. fol. 119^r.

2) Hs. Oons.

[p. 171]

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Weest niet vervaert, ick come.

 

Goet ront

5

Ou¹⁾ Deuchdlijck betrouwen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Wadt seght ghij Goet rondt?

 

Goet ront

 

Tis al rampspoet ‖ dat Godt ons doet ‖ en jont.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Jac lieff man hoe?

 

Goet ront

 

Ou Deuchdlijck betrouwen.

 

Deuchdlijck betrouwen

10

Wadt segdij Goet rondt?

 

Goet ront

 

Antwoort, mij en was noijt²⁾ so wee te moe.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Wadt let u, lieff man?

 

Goet ront

 

Al dat ik doe

 

gaet mij voorwaerts so gelucken schrapt³⁾.

15

⁺ alst in droeffheden. Wadt baetet geclapt?

 

Mij dunckt mij den moet geheel ontsoncken ‖ is.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Wacharmen, waerom?

 

Goet ront

 

Om dat ons geijttgen verdroncken ‖ is.

 

Lieff wijff, ick wel [mach] claegen en carmen.

 

Deuchdlijck betrouwen

20

Verdroncken segdij?

1) Hs. Oou.

2) Hs. noch.

3) Sic.

+ fol. 119^v.

[p. 172]

 

Goet ront

 

Jae lacen wacharmen,

 

sij is verdroncken met onse jonge kalve

 

inde gracht int velt.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ons harten salve

25

is dan verdroncken en ter neder geworpen.

 

Eijlaecij, men en vandt in geenen dorpen

 

sulck melcxkcn als ons geijttgen brochte.

 

Goet ront

 

Eij geijtken, u melcxken wast datmen sochte.

 

Ghij sult so beclaecht sijn.

 

Deuchdlijck betrouwen

30

Dats goet om weeten.

 

Goet ront

 

Ende¹⁾ wuijtken²⁾ met de belle is oock gegeten

 

vanden wolff, ick en was noijt dus ontstelt.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Is wuijtken gegeten?

 

Goet ront

 

Jae hij.

 

Deuchdlijck betrouwen

35

Eijlacij, mijn hert dat smelt.

 

Ick en hoore³⁾ noijt van sulcken abuse.

 

Goet ront

 

Jae, en ons ganse is in een vadt met gruse

 

versmoort, dus ben ick halff tenden⁴⁾ rade.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Godt segen ons! Eijlacij, dats groote schaede.

40

Is aelken versmoort? ghij sout mij verlenen⁵⁾.

 

En wuijtken verbeten? daer moet ick om wenen

1) Hs. Eende.

2) lammetje. Zie de inleiding.

3) Lees: hoorde.

4) Hs. tendim.

5) door lenen helpen (in satyrieke zin)? (Mnl. Wdb. VIII, 2009).

[p. 173]

 

dat ons beesten dus verliesen tlijff.

 

Ochharmen, ocharmen.

 

Goet ront

 

Och verkooren wijff,

45

wij sijn pladt tot ongeluck geboren.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Wij moeten verduldich sijn.

 

Goet ront

 

⁺Tis al verloren.

 

Wij moeten eeuwichlijck van deuren tot deuren

 

om ons broot gaen.

 

Deuchdlijck betrouwen

50

Eij wilt niet treuren,

 

wij hebben noch goets genoch te wensche.

 

Goet ront

 

Wij sijnt al bijster.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ke swijcht, arm mensche.

 

Godt en sal sijn vriendenkens niet vergeten.

 

Goet ront

55

Maer wadt sullen ons kindekens eeten

 

als metken doot is die dat soet melckxken gaff?

 

Sij sterven van hongere.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ja wadt segdij hier aff?

 

Godt en maeckte noijt mont hij en gaffer ‖ aes¹⁾ ‖ toe

60

en verleent godt broot hij verleenter kaes ‖ toe.

 

Dit moetmen vast in uwer herte houwen.

 

Goet ront

 

Ick ben Goet rondt.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ende ick Deuchdelijck betrouwen.

+ fol. 120^r.

1) Hs. aex.

[p. 174]

 

Al mocht u quade fortuyne in strick¹⁾ ‖ hebben,

65

daer ick ben en suldij geen gebreck ‖ hebben.

 

Godt salt al beteren, slaet dies wel goom.

 

Wij hebben noch eenen schoonen appelboom,

 

die schoonste die verre off naer ‖ is,

 

met appelen gelaeden.

 

Goet ront

70

Ick kenne dattet waer ‖ is.

 

Tgemacht²⁾ elcker een luste diet siet,

 

de schoonheijt des booms.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

En treurt doch niet.

 

Onsen boom sal ons de cost wel waert ‖ sijn,

75

want sijn³⁾ appelen van elckeen begaert ‖ sijn

 

om dat sij soo deuchdlijck sijn van smaecke.

 

Hij sal ons rijck maecken.

 

Goet ront

 

Maer een saecke

 

meshaecht mij, daer ick druck in vaete,

80

dat onsen appelboom hangt over straete.

 

Dan comen die lieden die achter wegen gaen

 

als sij⁴⁾ die appelen daer op sien staen

 

en climmen op den boomen heel onzedelijck

 

en nemen die appelboom⁵⁾.

 

Deuchdlijck betrouwen

85

Dat is onredelijck.

 

Goet ront

 

⁺Sij breecken onsen tuijn geheel en al

 

ende schudden den appelboom,

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Dats groot ongeval⁶⁾.

 

Goet ront

 

Dan comen die verckens diet al doorlopen

1) Lees om het rijm: streck.

2) Lees: tgenaekt of tmaekt?

3) Hs. sij.

4) Hs. hij.

5) Lees: appelen.

+ fol. 120^v.

6) Hs. ongual.

[p. 175]

90

ende eeten ons appelen met grooten hopen

 

die ons kinderkens wel eeten souwen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Sijt verduldich Goet ront.

 

Goet ront

 

Jae Deuchdlijck betrouwen

 

ist¹⁾ dat goet om lijden?

 

Deuchdlijck betrouwen

95

Ghij sult genoch behouwen ‖ troost u an godts redene.

 

Goet ront

 

Troost op, troost nedere!

 

Daer mee en crijch ick mijn appelen niet wedere

 

dat sij mij steelen met grooter sommen.

 

Daer wast lastent²⁾ een trawant op geclommen

100

en had sijn maele vol appelen gesteecken.

 

Met dat hijder op sadt quam ick gestreecken

 

ten angangen³⁾, ende als hij mijns werde gewaere

 

so vil hij vanden boom van vaere

 

en sijn wijff riep deerlijck door dese noot,

105

als die beschaemde, mijn man is doot.

 

Doen liep ick wech en was oock beschaempt

 

en liet hem dappelen. Al ben ick vergraempt,

 

ist wonder? Tis al ongeluck

 

dat ons ancompt.

 

Deuchdlijck betrouwen

110

Leeft sonder druck

 

in pacientie als van desen.

 

Goet ront

 

Eij appelboom, eij appelboom.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Wilt danckbaer wesen

 

den heere almachtich int eeuwich leven.

1) Lees: is.

2) Lees: was lestent.

3) Lees: ten angange.

[p. 176]

115

Verliessdij een appel, hij salder u weer thien geven.

 

Hebt¹⁾ goet gelove

 

Goet ront

 

Thien appelen voor eenen?

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Jae Goet rondt.

 

Goet rondt

 

Woude Godt die verlenen,

120

ick soude pacient [sijn] in allen saecken.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

⁺Jae hij, certeijnlijck, off wijt so maecken

 

dat onsen appelboom schoon int behaegen

 

winter en somer mochten²⁾ vruchten draegen,

 

wadt souder aff seggen?

 

Goet ront

125

Dat waer een vreucht

 

mochtet alsoo geschien.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

U seluen verheucht!

 

Ghij sulter off winter en somer appelen eeten.

 

Goet ront

 

Winter en somer?

 

Deuchdlijck betrouwen

130

Ja, ich wils mijn vermeten.

 

Die Godt betrout, hij ons is gejonstich

 

ende ock almachtich.

 

Goet ront

 

Is hij so constich

 

dat hij winters en somers doet appelen wasschen,

135

so is hij seer abile.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Hij soude veel meer bij een passen.

1) Hs.: het.

+ fol. 121^r.

2) Lees: mochte.

[p. 177]

 

Hij soude van twee wanten van cleender waerden

 

wel maecken twee jonckers rijende te paerden,

 

ende van een melcktest gescheurt van buijten

140

een joffer te waegen met lange tuijten,

 

ende dat appeltaertgens soude regenen

 

al daer wij gaen souwen.

 

Goet ront

 

Godt moet mij segenen!

 

Is Godt al machtich sulcken dinck te doen

145

so sal hij winter en somer eeven groen

 

met sijnder gratien den appelboom houwen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Dat is waerachtich.

 

Goet ront

 

Deuchdlijck betrouwen,

 

ghij maeckt mij recht verheucht van geeste.

 

Deuchdlijck betrouwen

150

Hoort Goet ront, dit is noch tmeeste.

 

Daermen van Gode vermaent vuijt deuchden,

 

daer is hij selve.

 

Goet ront

 

Noijt meerder vreuchden!

 

En off [wij] vermaenden van Godt sinlijck

155

zou hij bij ons comen?

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Jae hij also minlijck

 

als die vader bij sijnen kinderen doet.

 

Goet ront

 

⁺Wel moet hij vaeren rasch met der spoet.

 

Ick wil hier een stoeltgen gaen setten.

 

Deuchdlijck betrouwen

160

So doet, Goet rondt.

 

Goet ront

 

Nu rasch sonder letten,

 

wilt hem daer een cussen in leggen.

+ fol. 121^v.

[p. 178]

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Godt en geert geen cussen.

 

Goet ront

 

Neen, laet u seggen,

165

leght hem een cussen een voor al.

 

Sou Godt sonder cussen sitten? Neen, hij en sal,

 

hij is waerdich dat hij geeert ‖ is.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Hij is daer alle salicheijt vermeert ‖ is

 

ende daer menschen en beesten bij leven.

170

Men mach hem wel minnen.

 

Goet ront

 

Wilt hij slechs veel appelen geven,

 

ick sal hem lieff hebben over zeere.

 

Ons heer godt

 

Wel wadt begeeren de kinderen?

 

Goet ront

 

Wellecom lieve heere,

175

ghij sijt doch aller eeren waerdich.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

O Godt genaedich.

 

Goet ront

 

Ghij en sijt niet hoovaerdich,

 

ghij sijt minsaem alsomen siet.

 

Deuchdlijk betrouwen

 

Ghij en schaempt u der armen lieden niet,

180

die dickwils lijden druck en pijne.

 

Goet ront

 

Dat gelooff ick wel, hij plach oock arm te sijnne.

 

Te beter kent hij der armen luden staet.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

O goedertieren Godt.

[p. 179]

 

Goet ront

 

O toeverlaet,

185

wij roepen op uwe genadicheijt.

 

Denchdlijck betrouwen

 

Aensiet ons mensche[n] sonder versmaedicheijt.

 

Goet ront

 

Wij bidden u om een bede met gebogen knien.

 

Godt

 

⁺Bidt dat ghij wilt, het sal u geschien.

 

Goet ront

 

Loff heer almachtich van uwer gracijen.

190

So bid ick u nu minlijck tot deser spacijen

 

dat ick bij uwer genaden ontfaen ‖ mach

 

dat mijnen appelboom schoon staen ‖ mach,

 

winters en somers met appelen geladen,

 

en wije dat op compt en climt tot mijnder schaeden

195

dat hij opten appelboom blijven sitten ‖ sal

 

tot mijn selffs seggen.

 

Godt

 

Ick consenteert sonder listen al

 

door u deuchdlijck betrouwen, dus sijt blije.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Loff heer der gracien.

 

Goet ront

200

Noijt meerder melodije.

 

Nu naeckt ons alle geluck en zegen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Waer is ons heer?

 

Goet ront

 

Hij is van de wegen

 

sonder oorloff, men vanttet noijt beschreven.

 

Deuchdlijck betrouwen

205

Dats quaelijck bedreven.

 

Had hem toch eens te drincken gegeven,

+ fol. 122^r.

[p. 180]

 

den heer almachtich, vuijten vollen bekere.

 

Goet ront

 

Jae dats waer, seeckere.

 

Hij hadde so goeden bueraensicht, ick belijt.

210

Maer wij sullent verbeteren tot op een ander tijt,

 

dat nu versuijmpt is.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Dat moet oock wesen.

 

Goet ront

 

Laetse nu comen die d'appelen lesen

 

van mijnen boom. Al swijch ick stille,

215

sij en sullender niet aff coomen tot haeren wille

 

al consten sij noch so schoone practijcke.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Tis also onse.

 

Goet ront

 

Wij sijn eeuwelijck rijcke.

 

Gaen wij eeten en drinken, solaes vueren seeren!

220

Tis geneuchgelijck solacelijck te bancketeeren.

 

Donversadige, als een marsman met een marsche om den hals

 

Aij mij, hoe moede ben ick van slaven.

 

Tis grooten arbeijt achter lande te draven.

 

⁺Ick hadde liever te lavene mijn stortgadt.

 

Onder weech heb ick menigen hort ‖ gehadt.

225

Hij is¹⁾ gecort ‖ wadt²⁾ ‖ Aen mij noijt meer leets,

 

so gae ick geladen. Wadt sweet ick al sweets!

 

Dese marse weecht medallen swaer.

 

Wadt, ou wadt schoonder appelen staen ‖ daer!

 

Ick wil mij pijnen opten boom te³⁾ gaen ‖

230

en eeten van dappelen om den dorst te verslaen,

 

Daar stel ick mijn marse, ick wil terstont

 

opten boom, mij[n] buijcxken eeten al ront,

 

want dese appelen, wed ick, wel smaecken.

+ fol. 122^v.

1) Hs. isl.

2) Mijn strot is enigszins te kort gedaan, hij heeft niet gekregen wat hem toekwam?

3) Hs. ten.

[p. 181]

 

Goet ront

 

So, ghij en sult niet aff geraecken

235

off ghij en sult mijn appelkens wel betaelen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Men sal hem leeren appelkens haelen.

 

Laeten wij eeten van onsen gewasse.

 

Goet ront

 

Den baes is inden casse!

 

Hier neemick zijnen maers voor mijn schaede.

 

Donversadige

240

Wadt leckerder appelen! heer God, genaede!

 

ick slocke dat mij die tanden croocken.

 

Daer heefter wel vijftich den hals gebroocken

 

vanden appelen. Mijn buijck die rommelt.

 

Ick heb oock mijn boesem vol gestommelt.

245

Tis best dat ick nu mijnen bijser¹⁾ gae steecken.

 

Ontbeijt, ick en mach niet aff, wat mach mijn gebreecken?

 

Hoe sidt ick dus, noch noijt so verlagelt²⁾.

 

Wat, ben ick aen desen boom genagelt?

 

Mijn dunckt ja ick! ick blijff hier voort van gelt.

 

Goet ront

250

Is hij nu niet wel bestelt?

 

Ick wets, hij sal een ander liedeken singen,

 

eer hij van mijnen boom sal springen.

 

Ongereet Leven, een jongelinck

 

Ou Jonge lustighe.

 

Jonge Lustige, een joffrouw

 

Ou Ongereet leven.

 

Ongereet leven

255

Ou siet, wadt schoonder appelen staen daer!

1) Cf. De Bo op den bijs steken: driftig aan 't loopen gaan gelijk een kot die de bremzen hoort ronken, snel vluchten, aan 't bijzen gaan. - Is hieruie misschien de uitdr. ‘zijn biezen pakken’ ontstaan?

2) verlagelen schijnt hier hetzelfde te betekenen als verlagen = foppen, verleiden (Joos).

[p. 182]

 

Jonge lustige

 

Heer God, wie mocht ons appelen geven?

 

Ongereet leven

 

Ou Jonge lustige.

 

Jonge lustige

 

Jae Ongereet leven.

 

Ongereet leven

 

Noijt schoonder appelen.

 

Jonge lustige

260

⁺Mijn hert moet sneven

 

van luste der schoonder appelen voor waer.

 

Ongereet leven.

 

Ou Jonge lustige.

 

Jonge lustige

 

Jae Ongereet leven.

 

Ongereet leven

 

Ou siet toch wadt schoonder appelen staen daer.

 

Jonge lustige

265

Wij moeten daer aff hebben.

 

Ongereet leven

 

Dat toocht hem claer.

 

Wij moeten van dees appelen eeten.

 

Jonge lustige

 

On siet, daer is een marsman op geseten.

 

Hij slockt al waer hij vuten velle.

 

Ongereet leven

270

Ou marsman, ou.

 

Jonge lustige

 

Wadt ou, dats een geselle.

 

Suldij d'appelen op eeten tot inden top?

 

Ongereet leven

 

Deijlt ons oock wadt.

+ fol. 123^r.

[p. 183]

 

Onversadige

 

Climpt op, climpt op, sonder quellagie

275

en eet appelen halve¹⁾.

 

Ongereet leven

 

Siet daer mijnen tabbaert.

 

Jonge lustige

 

Siet daer mijn faelgie.

 

Ick moet appelen eeten, dats verloren.

 

Ongereet leven

 

Climpt op de ledere.

 

Jonge lustige

280

Neen, climpt ghij vooren,

 

ick sal u wel volgen opten voet.

 

Ongereet leven

 

Wadt leckerder appelen!

 

Jonge lustige

 

Sij sijn seer soet,

 

beter dan soeteneven²⁾ oft niuschirlingen³⁾.

 

Ongereet leven

285

Ja, oft claptaertgens⁴⁾ oft pippingen.

 

Ick en proeffse⁵⁾ mijn dagen noijt beter sap.

 

Jonge lustige

 

Slock in, slock in!

 

Ongereet leven

 

Hout uwen clap!

 

Tis mijnder herten een medecijne.

 

Goet ront

290

Slockt vast, den tabbart is mijnne,

 

en die falgie⁶⁾ blijft voort gelach.

1) Sic.

2) Een soort appels Kii soet-nefkens. Knoop, Pomologia (1758) noemt zoete neven als synoniem voor witte zoete jopen.

3) sic. Misschien: nieuwschierlingen?

4) Ook dit schijnt een appelsoort te moeten zijn.

5) Lees: proefde.

6) Hs. falijgie.

[p. 184]

 

Ongereet leven

 

⁺Eet vromelijck, lieff.

 

Jonge lustige

 

Ick en mach,

 

mij dunckt dat mij den pen[s]sack schoort.

 

Goet ront

295

Ontbeijt gesellen, ist goet al verbeurt

 

dat ghij mijn appelen aldus schent?

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Aij appeldieven!

 

Goet ront

 

Ghij sijt hier qualijck belent,

 

het sal u noch berouwen hier naer.

 

Jonge lustige

300

Eijlacij, wacharmen! die man is daer

 

die desen appelboom toebehoort.

 

Laat ons wech loopen.

 

Ongereet leven

 

Ick en can niet voort.

 

Ick moet betovert sijn, vaet mij orconden.

 

Jonge lustige

305

Al waer ick aen desen boom gebonden

 

so stae ick, ick en can mij niet verroeren.

 

Ongereet leven

 

Wij moeten daer blijven.

 

Noijt quaeder cueren!

 

Wij blijven gevangen binnen den stricke.

 

Onversadige

310

Mij waer leet voer hij beter dan icke.

 

Ick en can huppelen noch gestooten.

 

Ongereet leven

 

Wij sijn al met eenen sope overgooten.

 

Hij en weetet dan diet hier thans prooft ‖ snel.

+ fol. 123^v.

[p. 185]

 

Onversadige

 

Dats waer, ick gelooft ‖ wel.

315

Ick en darff niet vraegen, want ick gevoelt ‖ wel.

 

Maer niet te min, gemenen rou coelt ‖ wel.

 

Wij sijnder inne, wij moetender deure.

 

Nae voorspoet compt dikwils en nae¹⁾ aventeure.

 

Goet ront

 

Aij mij, wadt sieckten! heer Godt genade!

320

Mijn leden faelgeren, mijn hert dat beeft.

 

Den wellust verkeert nu heel int quade.

 

A[ij] mij, wadt sieckten! heer Godt genade!

 

Ick bin pladts tonder en tenden rade

 

als mij den moet mijnder jeucht begeeft.

325

Aij mij, wadt sieckten! heer Godt genade!

 

Mijn leden faelgeren, mijn hert dat beeft.

 

Tlichaem verflaut dat nu leeft.

 

Tsal, ducht ick, van deser sieckten bederven.

 

⁺De doot

 

Bereijt u, Goet ront, ghij moet sterven.

 

Goet ront

330

Sterven, eijlacij, noijt sulcken dangier.

 

Doot

 

Jae sterven, want uwen tijd is hier.

 

Haest u ende vreest u voorden slach.

 

Goet ront

 

Ontbeijt noch lieff doot.

 

Doot

 

Neen, ick en mach.

335

Ghij [sult] op daerde u schult betaelen.

 

Goet ront

 

Om Gods wil, wilt mij doch eerst haelen²⁾

 

een appel, tis hertelijck mijn begeeren,

 

op mijnen appelboom.

1) Lees: een quae?

+ fol. 124^r.

2) Hs. haerlen.

[p. 186]

 

Doot

 

Ghij moet mij deeren,

340

dus sal ick u gaen haelen den appel blijelijck.

 

Goet ront

 

Ick storve anders met quader herten vrijelijck.

 

Gaet darwaerts met haesten, wilt u versnellen.

 

Doot

 

Ick most oock appelen eeten met die gesellen.

 

Weest onvertsaecht, het is nu noot.

 

Onversadige

345

Wel wie compt daer?

 

Jonge lustige

 

Lacen, tis de doot!

 

Die cracht Godes wil ons allen beschermen¹⁾.

 

Ongereet leven

 

Ick sterff van vaeren, eijlacen wachermen,

 

ick wildick saete int gadt van Trismaroen²⁾.

 

Jonge lustige

350

Wadt nu ten raede?

 

Ongereet leven

 

Ick en weet wadt doen.

 

Mijn hert crimpt gelijck een slecke.

 

Jonge lustige

 

Mijnen pols slaet mij inden necke,

 

dat mij van pijnen die ogen staeren.

 

Doot

355

Ick heb eenen appel, nu wil ick verhaeren

 

tot den sulcken dier mij bevel aff gaff.

 

Ontbeijt, wadt sal dit sijn? ick en can niet aff.

 

Ick ben bedrogen, dit machmen wel schrijven.

1) Hs. berschermen.

2) sic. Blijkbaar de naam van een of andere boze geest. Wellicht versmelting van Trismegistus en Mascarocn?

[p. 187]

 

Goet ront

 

Ghevangen visch, goet vis, ghij moeter blijven.

360

Ten baet niet dat ghij veel sprinckt oft hapert¹⁾.

 

Doot

 

Noij[t] sulck bedroch!

 

Goet ront

 

Tis verloren getapert²⁾.

 

ghij moet mij nu subjeckt wesen.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

⁺Ghij blijfter, appeldieff.

 

Goet ront

365

Ick ben al genesen

 

dat ick der doot dus ben ontgaen.

 

Doot

 

Laet mij toch aff!

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Neen, dats gedaen,

 

ghij en sult noch ons claerlijck niet ontspringen.

 

Goet ront

370

Ghij en sult niemant ter doot meer bringen.

 

Wij sullen eeuwelijck leven voortan.

 

Doot

 

Laet mij aff om Goods wille!

 

Goet ront

 

Neen, ick en can.

 

Blijft daer opten boom, ghij zijter wel.

375

Wij willen gaen maecken jolijt en spel.

 

Die duvel

 

Borra, waer mach die doot ‖ sijn?

1) In het Zeeuws betekende haperen: waggelen, wankelen (bij Cats, 2, 74, in Wdb. der Nederl. Taal V, 2137, 2138). In dit verband zou men eer denken aan de betekenis: kibbelen, twisten, die o.a. nog in Bontekoe's reizen voorkomt.

2) taperen = spartelen (Mnl. Wdb.).

+ fol. 124^v.

[p. 188]

 

Na haer moet mijn verlangen groot ‖ sijn.

 

Mach sij vander alven op gesopen ‖ sijn,

 

off in een muijsenhol gecropen ‖ sijn

380

datter geen menschen ter werrelt en sterven?

 

Luijcefer¹⁾ sal van toorne bederven

 

blindt volck, levende in allen hoecken.

 

Dus wil ick die doot al omme gaen soecken.

 

Waer sal ickse vinden, help Luijcefers sweet!

385

ick doorkijck all omme verre en breet

 

al dat hier staet als modeces²⁾ droom.

 

Ontbeijt, wadt sie ick inden appelboom?

 

Het is die doot, dat merck ick claer.

 

Ou doot, wadt duijvel maecktij daer?

390

Wildij gaen leeren fruijtieren?

 

Doot

 

Laet mij met vreden.

 

Duyvel

 

Suldijt dus bestieren

 

om die menschen ontlijvich te maecken?

 

Doot

 

Ick en sie vanden boom niet te geraecken.

 

Duyvel

395

Ick sal u wel affhaelen, ick weet die treecken,

 

en al dier op sitten sal ick den hals breecken.

 

Doot

 

Dat en mach niet wesen, vermaeledijt geest.

 

Onversadige

 

Noijt so verschrickt!

 

Ongereet leven

 

Noijt so bevreest!

400

Wij moeten sterven door dat dangier.

1) Hs. luijcerfer.

2) Lees: modecex of modecax; vgl. vs. 414. Modicac is de naam van een boze geest (Mnl. Wdb.).

[p. 189]

 

Jonge lustige

 

⁺O God, vertroost ons.

 

Onversadige

 

Eijladij, die vijant is hier.

 

Ick sal bij na mijns sinnen gemissen.

 

Ongereet leven

 

Veni Creator.

 

Jonge lustige

405

Ick sal mij bepissen

 

van vare die mij die leden doorbluwelt¹⁾.

 

Onversadige

 

Mijn hert beswijckt mij.

 

Ongereet leven

 

Noijt so vergruwelt!

 

Ave, credo, salus, mach ick wel callen.

410

Mijn hert sal mij inden brouck ontvallen²⁾.

 

Noijt en geschiede mij meer ongevals.

 

Duvel

 

Haer doot hangt hier aen mijnen hals.

 

Ick sal u aff draegen, wient is lieff off leet.

 

Wadt sal dit worden? helpe modecax sweet!

415

Ick en can verhuppelen noch verharen

 

van desen boom.

 

Doot

 

Ick heb oock so gevaeren,

 

helsche vijant. Ten baet cracht noch viertuijt.

 

Goet ront

 

Ou Deuchdlijck betrouwen.

 

Deuchdlijck betrouwen

420

Jae Goet ront?

+ fol. 125^r.

1) Freq. van bluwen, blouwen = slaan. ‘Blouwelen’ kent Van Dale als hennep braken.

2) In Limburg zegt men: het hart zinkt hem in de broek; in Antwerpen: - in de onderbroek. - Stoett, 799.

[p. 190]

 

Goet ront

 

Kijckt vuijt, kijckt vuijt,

 

daer is noch een radt boven den valle.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ist wadt proffijtlijckx?

 

Goet ront

 

Jaet meed alle,

425

tis den vijant, compt, ghij en saecht noijt sulck abuijs.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Ick vervare mij, lacen.

 

Goet ront

 

Maeckt dan een cruijs

 

voor u, so en mach u niet misschien.

 

Deuchdlijck betrouwen

 

Helsch geest, wadt mach dit bedien?

430

Wadt hebdij op onssen boom verloren

 

dat ghij er dort op comen?

 

Duyvel

 

Eij, wilt u niet stooren

 

heer waert, laet mij gaen henen schadden¹⁾.

 

Doot

 

Laet mij doch aff om Gods willen.

 

Goet ront

435

Neen, dat zijn cladden²⁾.

 

Ghij doot, hoe³⁾ lange suldij mij spaeren

 

op daerde levende?

 

Doot

 

⁺Vrient, XL jaeren

 

moechdij leven noch vrij onbevreest,

1) Slechts eenmaal aangetroffen (Spiegel der Minnen, 140). Klaarbl.: snel gaan, zich haasten. (Volgens Wdb. XIV, 187: een niet nader vast te stellen wijze van gaan).

2) De bet. ‘praatjes’ die het woord hier klaarblijkelijk heeft, is voor het Mnl. niet opgetekend.

3) Hs. hoet.

+ fol. 125^v.

[p. 191]

440

wildij mij afflaeten.

 

Goet ront

 

Ende ghij, vermalendijt geest,

 

tot wadt saecken wildij u verweren?

 

Duyvel

 

Ick en sal u niet meer tot sonden tempteren¹⁾.

 

Laet mij vervliegen te mijndre straeten.

 

Goet ront

445

En ghij maersman?

 

Onversadige

 

Ick wil u geernne laeten

 

mijn maersse, lost mij vuijt de travaelge.

 

Ongereet leven

 

Ende ick mijnen tabbaert.

 

Jonge lustige

 

Ende ick mijn faelge.

450

Lieff heerwaert, wilt mij oorloff geven.

 

Ick ben halff doot.

 

Ongereet leven

 

Mijn leden beven.

 

Ick en was noijt in so groot verdriet.

 

Allegaer gelijck

 

Laet ons aff, lieve vrient!

 

Goet ront

455

Off ick u aff liet,

 

soudij u beloften wel houwen

 

die ghij belooft hebt?

 

Alle gader

 

Jae wij, trouwen.

 

Onversadige

 

Lieve heer waert wilt ons in genaed ontfaen.

1) In 't hs. is alleen duidelik te .. teren.

[p. 192]

 

Goet ront

460

Ick geve u oorloff, ghij wel moocht gaen

 

tot allen plaetsen daer ghij begaert,

 

maer quijt u belofte.

 

Duyvel

 

Danck hebt heer waert!

 

Borra, hach, hach, ha, ick steecke mij deure¹⁾.

 

Doot

465

Ick danck Gode der aventeure

 

dat ick vanden boom dus ben geraeckt.

 

Jonge lustige

 

Al ist dat ick verschrickt ben en missmaeckt,

 

ick belooffs mij²⁾ dat ick behouwen hebbe tleven.

 

Maer immers isser mijn faelge gebleven.

470

Ramp heb den appelboom!

 

Ongereet leven

 

⁺Amen in trouwen.

 

Hij heeft mijnen tabbaert behouwen

 

voort .... gelt³⁾, twelck ick mij wel beclagen mach.

 

Onversadige

 

Mijn maersse blijft oock voort gelach.

 

Jonge lustige

475

Die onredelijcke leven nacht en dach,

 

sijn wercken comen tot quaden loon.

 

Ongereet leven

 

Al schijnt somtijts int beginsel schoon,

 

het strijckt wel naemaels sijnen staert

 

Onversadige

 

Het blijck⁴⁾ bij ons lijen, wij sijnt wel waert.

480

Tis een exempel aen ons om kinnen.

1) hem doresteken = zich haasten, zich wegpakken (Mnl. Wdb).

2) hem beloven = zich verhengen over (Mnl. Wdb.).

+ fol. 126^r.

3) Hier moet een woord gestaan hebben dat betekent: vergoeding voor het genotene. De plaats is moeielik leesbaar. Vóór gelt staat misschien luerij.

4) Lees: blijckt.

[p. 193]

 

Jonge lustige

 

Die op die bomen plegen te climmen

 

ent fruijt noch stelen bij dagen bij nachten,

 

voeren sij so dus¹⁾ zij soudent hem wel wachten.

 

Maer tmijn is mij ten minsten leet.

 

Onversadige

485

Gemeen rou coelt wel.

 

Ongereet leven

 

Nu sijt gevreet,

 

daer mede so laeten wijt heenen gaen.

 

Jonge lustige

 

Nemet toch danckelijck die de redene heb verstaen.

 

Vaet doch ons meninge²⁾ wel voor de const

490

vuijt ons corenbloemkens.

 

Ongereet leven

 

So spruijt de jonst

 

die wij u allen hier bewijsen.

 

Jonge lustige

 

Cleen is ons macht.

 

Ongereet leven

 

Al dat wij prijsen

495

is met geneuchten sonder discordatie.

 

Onversadige

 

Neempt danckelijck.

 

Jonge lustige

 

Godes eeuwige gratije

 

wil u allen, groot met den cleenen,

 

salicheijt en gesontheijt en deuchtsaemheijt verleenen.

Fynis. Het spel is lang in dicht 515 reg.

Par Trou Moet Blijcken.

1) dus moet waarschijnlik geschrapt worden.

2) Hs. menige.
Verbetering. Blz. 181, noot 1), r. 1, staat kot, lees koe; r. 2, st. hieruie, l. hieruit.