Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 42

[p. 25]

Gotisch fitan.

In PBB 15, 547 zegt Feist: ‘Zu got. fitan “gebären” stellt sich air. idu “geburtswehen”: idg. wzl. pid -’; in zijn Et. Wb. vindt men er bij opgegeven gen. idan, pl. idain; in Fick⁴ heeft Whitley Stokes hetz. als afkomstig van oerkelt. *(p)idôn, gen. *(p)idenos. Maar het Iersche woord wijst voor het got. niet op de algemeen aangenomen bet. ‘baren’, ben. te bespreken gm. woorden nog minder, de gri. tekst allerminst. Ons woord staat Gal. IV 19, 27. In 27 is τίκτω vertaald met bairan, ὠδίνω met fitan; dit gri. woord staat ook in 19; fitan is dus ‘weeën hebben’. Ik acht verwantschap waars. met ags. fitt ‘conflict, struggle’ bij Caedmon, in on fitte; scherp bepalen laat zich echter de bet. niet. In 't me. komt het blijkens NED sedert ± 1325 voor als ‘a position of hardship, danger, or intense excitement; a painful, terrible, exciting experience’; maar ‘in quot. 1550 there is an apparent re-development of the OE. use’. Niet alleen dit mag men houden voor inderdaad oud, maar ook de bett. ‘a mental crisis; a bodily state that betokens death’ (16^e E) en ‘a paroxysm, or one of the recurrent attacks, of a periodic or constitutional ailment’ (reeds vóór 1547); slechts zal de bet. algemeener zijn geweest, zoodat andere eng. bett. niet uit een zoo speciale behoeven afgeleid. NED wil een ja- of jô-st.; misschien verdient een andere onderstelling overweging. Me. fit(t) heeft fitte naast zich; zulk een facultatieve -e hebben ook schip(p), spick (speck), waarin men -os/-es-stammen ziet. Bij zulke stammen komt daarenboven r-suffix voor (ags. siʒor ‘zege’, salor ‘zaal’), -e (ags. siʒe), en afwezigheid van suffix (ags. soel). Daarom ligt vergelijking voor de hand met fri. fiter enz. naast fyt (naar ndl. spelling fiet) en met mnl. en wvl. vite, vijt of naar ndl. spelling viet (dit door apocope?). Wegens het laatste en wegens ouder nnl. fits ‘heftig’ is mogelijk, dat de ben. te noemen nholl. en gron.

[p. 26]

woorden geen fri. zijn; geographisch is dat evenwel onwaarschijnlijk. [Wvl. fijts (volk. i), en verder zafr. fiets, komen denkelijk van fra. vite.]

Neemt men voor den wortel de bet. ‘(sterk) trekken’ aan, tr. en intr., dan is het got. en het eng. gebruik te begrijpen. Maar trek, treek is ‘list’; ik neem dus ook verband aan met ohd. fizzus (met affric.) ‘sluw’ en nwfri. fits ‘bits, vinnig’ (vgl. bov. ndl. fits), ‘tuk op winst, gierig’, ‘schrander’. Trouwens de ndl. adjj. tuk, en tuik (m.m. ook fri. en gron.) met verwanten vereenigen ook de bett. van schranderheid en van stekende pijn (ook schrander is in ouder ndl. tevens ‘bits’), en behooren bij ww. met de bet. ‘trekken, steken’ (Ts. 41, 197, '8); mnl. tuc is ‘forsche trek of ruk’ en ‘trek, treek, streek, list’, en behoort bij tucken ‘trekken’, dus bij genoemde familie. De ohd. affricata doet denken aan weliswaar ongewoon suffixaal -nús-; maar bij elke onderstelling is fizzus vrijwel geïsoleerd.

‘Snel’ en ‘krachtig’ gaan veelal samen, zoodat tr. en intr. ‘sterk trekken’ grenst aan ‘[zich] snel bewegen’. Maar eveneens gaan ‘vlug’ en ‘slim’ in elkaar over (zooals ook ndl. gauw de bet. ‘listig’ heeft ontwikkeld). Daarom acht ik de volgende vormen met î verwant; een vocaaltrap die bij os/es-st. evengoed als ĭ mogelijk is, al moet ags. fitt op ĭ teruggaan indien het geen j-suffix bevatte. Bij Molema is fietern ‘snel loopen’, ook ‘snel schaatsen’, der op om fietern ‘er op los ranselen’, oetfietern ‘hard wegloopen, zich met snelle vaart van een plaats verwijderen’. In 't Westerkw. zegt men van planten die snel groeien dat er fieter in zit. In 't nholl. kent men fijter (Bouman); ‘de beteekenis is doorgaans levendig, vlug, bevallig, opgeruimd, net’. In W.-Frsl. is fijter (Gids 1904 I 325) ‘gezond’ (zooals in Gron. vlug de bet. ‘gezond’ heeft aangenomen). In Frsl. beteekent fiterje ‘instigare, drijven, aan-, voortdrijven; drillen, aanzetten’, ook ‘stoeiend of worstelend iem. afmatten’, ‘snellen’ (in aanh.: elkoar foarby of efternei (achterna) fiterje), ‘verdragen, doorstaan, volhouden’; op 'e fiter

[p. 27]

‘uit, op weg, aan den haal’ is allicht uit het ww. afgeleid; het bijna niet uit te roeien, snel en krachtig groeiend kweekgras (inz. de wortel, die den strijd het meest vol moet houden) heet fiter. Maar de -er-afl. kent ook het begrip sluwheid. Het Fri. Wb. vermeldt to fiter ha ‘voor den gek houden; teleurstellen, bedriegen’, ik ha dêr raer to fiter west ‘ben bedrogen uitgekomen, in ongelegenheid geraakt’. In 't Westerkw. is te fiter zetten of hebben ‘te pakken krijgen’ (in verschillende toepassing). Hetzelfde is er iem. 'n fiet ofzijn (afzien). In overeenstemming hiermee is in Fri. Wb. fyt ‘bedrijf, daad, veelal: een slechte daad’, ‘grap, guitenstuk’. De Bo geeft vijte (wvl. vite) f., alleen in korte vijte ‘haastig en in korten tijd (iets doen, sterven, enz.), waarbij ik de beperkte toepassing aan fra. vite zou wijten; hij vergelijkt Kil. vite flandr. j. treke, treck. Mnl. Wb. zegt bij vite 6: ‘Minder voor de hand ligt de beteekenis streek’; inderdaad zal men die voortaan van de voorafgaande hebben te scheiden. In 7 staat enen ene vijte (vijt) doen; de eenige aanh. is uit M. Loop: iem. rechte vijt doen, wat blijkens den samenhang moet opgevat als ‘iem. behandelen zooals hij verdient’, en dus goed aansluit bij fri.-gron. fiet.

Bij Teirlinck vind ik een andere verklaring van zovl. fiet (‘zeer verkorte ie’), enkel in op ne - ‘in een oogwenk’; een woord dat moeilijk van het wvl. is te scheiden. ‘Het woord is wellicht eene klanknabootsing. Als men fijntjes den adem tusschen de lippen blaast, brengt men dat geluid voort. Op ne fiet duurt dus niet langer dan zulk geblaas’. Wegens de andere hier besproken woorden acht ik deze etymologie min waars.

F.-V.W. noemt de, het fijt, vijt (fri. fyt, oostfri. westf. fît) een opvallenden bijvorm naast fijk. [Het door Berkhey als fri. genoemd fik (v. vee) staat niet in Fri. Wb.] Zou niet een inlandsch woord met t verenging van bet. hebben ondergaan door invloed van het klankverwante vreemde met k? Vgl. den invloed van legere op lesan en van scrîbere, later -vere, op skrîban (Ts. 40, 94).

Groningen.

w. de vries.