Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 42

[p. 20]

Ndl. den - Nhd. tenne.

Onder Tenne is bij Kluge, Et. Wb.⁸ te lezen, dat het woord in de nhd. betekenis ‘innerhalb der verwandten germanischen Dialekte unbezeugt ist’ (behalve ags. oden?). Over de etymologie van het woord laat Kluge zich voorzichtig uit; hij denkt aan verwantschap met ags. denu ‘dal’ en ags. denn engl. den ‘wildleger’, mndd. denne ‘kuil als legerplaats’. Als grondbetekenis van Tenne wordt aangenomen ‘bretterner Fussboden’.

Bij 't lezen hiervan rijzen bezwaren, allereerst al wat de genoemde grondbetekenis ‘planken vloer’ betreft. Voor zover mij bekend is, zijn dorsvloeren altijd van gestampt leem; daarmee stemt overeen, wat Paul in zijn D.Wb. onder Tenne zegt: ‘nur deutsches Wort, hie und da auch Hausflur, überhaupt fest gestampfter oder gepflasterter Boden’. De geplaveide vloer zullen we hierin als een modernere vorm van de vloer van aangestampte aarde mogen opvatten; een planken vloer als Tenne kent Paul niet.

Een tweede bezwaar zit in de betekenissen van de woorden, die als met Tenne verwant worden opgevat. Ik laat ags. denu ‘dal’ nog even ter zijde; maar het is mij niet recht duidelik, hoe ags. denn ‘wildleger, hol’, mndd. denne in dezelfde betekenis, waarbij met Falk-Torp, Wortschatz der germanischen Spracheinheit, onder danna nog te voegen is mecklenb. denn ‘wildleger, neergetrapte plaats in 't koren’, in woordinhoud te verenigen zijn met Tenne, indien dit een planken vloer moet aanduiden.

In een folkloristies boekje: Zeden, gewoonten en gebruiken in de provincie Groningen door Joh. Onnekes (Kuilenburg 1885) stuitte ik nu op een plaats, die dunkt me, een goede

[p. 21]

blik geeft op de oorspronkelike betekenis van Tenne en op de samenhang met woorden, die ‘wildleger’ betekenen. Er wordt daar op blz. 28 vlg. een korte beschrijving gegeven van 't koolzaaddorsen in Groningen. De landbouwers besteden dit aan bij een zogenaamde ‘kleedbaas’ d.w.z. een eigenaar van een dorskleed met toebehoren. In de tijd van het dorsen hoort men reeds in de vroegte in de dorpen het geluid van de hoorn, waarmee de baas zijn volk te zamen roept. Gezamenlik trekt men nu naar het land, waar gedorst moet worden. ‘Op een vooraf gereedgemaakte plek op 't land (in 't Noordwesten der provincie den, in 't Oldambt legerstee genoemd) wordt het dorskleed uitgespreid. Vroeger geschiedde het dorsen met vlegels, tegenwoordig door middel van een met twee paarden bespannen dorsblok. De bestuurder van de bespanning zit op een stellage boven het blok of staat in 't midden van de kringloop der paarden; hij heet de koning’.

Van andere zijde, uit Uithuizen, vernam ik nog, dat daar de plekken op 't koolzaadland, waar 't dorsen plaats vindt ‘leger’ werden genoemd; ter vergemakkeliking van 't werk werd alleen uit de onmiddellike omgeving aangedragen en trok de ‘legerkoning’ met het volk weer naar een volgend ‘leger’ verder, als het eerste stuk van het land afgewerkt was. Ongevraagd voegde mijn zegsman er aan toe, dat de naam ‘leger’ heel passend is, omdat zo'n plek, waar gedorst is, er op 't land net uitziet als 't leger van een haas in 't groot; op dezelfde wijze is de plek neergetrapt. - Tegenwoordig gaat 't dorsen meest machinaal, hoorde ik.

Het vermoeden ligt voor de hand, dat dit Groningse den ‘dorsplek op 't land’ hetzelfde woord is als nhd. Tenne ‘dorsvloer’; bij het bovengenoemde mecklenb. denn ‘niedergetretene Stelle im Korn’ had Falk-Torp al bijgevoegd ‘vgl. nhd. Tenne’, blijkbaar echter zonder de spesiale aard van die neergetrapte plekken op 't land te kennen, want direkt daarop volgt, dat het ook mogelik is, dit mecklenb. denn met Tanne ‘dennenboom’ te verbinden. Ik geloof, dat de bovenstaande

[p. 22]

korte beschrijving van het koolzaaddorsen ons volkomen het recht geeft 1^o. om voor Tenne van een oorspronkelike betekenis ‘plek aangestampte aarde’ uit te gaan, 2^o. om de samenhang van Tenne en wildleger als vaststaand te beschouwen.

Intussen is ook al gebleken, dat de mening van Kluge en Paul, als zou Tenne een alleen-Duits woord zijn, onjuist is. Uit Verdams Wb. blijkt, dat het mndl. al denne ‘vloer, ook dorsvloer’ kent, waarbij verder naar het W.Vlaams verwezen wordt, dat dem, den, dent, dein heeft (de Bo). Eindelik kent het Ndl. Wb. den in niet minder dan zeven betekenissen, nl. 1) als denneboom en verder als 2) hol, verblijf van een roofdier, 3) ruim v.e. schip, 4) dek daarvan, 5) luik en balk waarop dit rust, 6) bergzolder, spesiaal voor zout en eindelik 7) dorsvloer. Aan het eind van dit artikel wordt gezegd, dat bij deze zeer uiteenlopende betekenissen slechts vermoed kan worden, dat we in alle gevallen hetzelfde woord voor ons hebben.

Ik zou twee woorden den willen aannemen. Wel zijn de betekenissen 2-7 vrij goed met elkaar te verenigen; als men uitgaat van ‘ligplaats van een wild dier’ komt men gemakkelik tot ‘dorsplek’, ‘dorsvloer’; in de betekenis ‘vaste bodem’ is het woord overgegaan op de ‘planken bodem in een schip’, dan ook op 't ruim onder die bodem; verder op ‘bergzolder’. (Een ontwikkeling, die in vele punten parallel loopt met die van deel (I) en verwante woorden, waarvoor Franck-van Wijk te vergelijken is.) - Het schijnt mij echter, dat wij goed doen nhd. Tanne als den (II) hiervan te scheiden, een mogelikheid, die Falk-Torp onder danna al overweegt; dit laatste zou met 't oog op de daar genoemde verwante woorden, o.a. skr. dhanvana ‘een zekere vruchtboom’, (gr. ϑάμνος ‘struikgewas’ wel niet verwant volgens Muller, Gr. Wb.) op idg. *dhonwā terug kunnen gaan met germaanse nn uit nw.. Den (I) daarentegen schijnt w.germaanse n- verdubbeling te hebben met het oog op vulgairlat. danea Reich. gloss., ags. dene ‘leger’

[p. 23]

naast denn. In tegenstelling tot Falk-Torp zou ik ags. denu ‘dal’ tot den (I) willen brengen, omdat de overgang ‘hol’, ‘kuil als leger’ tot ‘dal’ zo voor de hand ligt; vgl. nhd. Tal, ndl. dal en nhd. Dalle ‘deuk, inzinking’.

Ten slotte nog een folkloristiese opmerking. Volgens de beschrijving van Onnekes werd vroeger, toen men nog met vlegels dorste, het kooldorsen besloten met 't haasdorsen. Men maakte een haas van stro, omwonden met bont papier en opgesierd met linten, die onder hoorngetoeter in het dorskleed werd gebracht en met de vlegels werd stuk geslagen; dit heette het hazebloed er uit slaan. Ieder beijverde zich een stuk machtig te worden en trok daarmee naar de boer, waar men bij aankomst getrakteerd werd. Mijn Uithuizer zegsman kende dit gebruik ook en had spesiaal herinneringen van de tocht van 't land naar de boerderij, die - bij de zo weinig zingende Groningse bevolking - door gezang begeleid was; wat gezongen werd, was hem echter ontschoten; de ‘haas’ was, naar hij meende, met stekels en bloemen versierd. Het is duidelik, dat wij hier ‘het vangen van de koorndemon’ voor ons hebben, de personifikatie van de groeikracht, die als haan of bok of haas of zeug in het veld zit en in de laatste schoof of bundel gevangen kan worden. Met het oog op wat we boven over het overeenstemmende woord den voor wildleger en dorsplek vonden, is het wel verleidelik, de dorsplek of den als ‘leger van de haas’, de vegetatiedemon, op te vatten -. Ook de weidse naam ‘koning’ of ‘legerkoning’ zal wel met de oude oogstgebruiken samenhangen en wijzen op de rol, die deze aanvoerder bij het dorsen oorspronkelik in het oogstfeest speelde. Eigenaardig is ook wat Onnekes vermeldt, dat op enige afstand van de den een gat gegraven is, op welks rand een biervat ligt, terwijl in het gat zelf de jeneverfles wordt bewaard. Nu natuurlik om de dorst van de arbeiders te lessen; maar vergelijking met plaatsen in Wuttke, Der deutsche Volksglaube der Gegenwart, 433 ff., waar het feest voor de arbeiders ‘Wodelbier’ heet en waar melk of bier op de akker

[p. 24]

uitgegoten wordt, doet vermoeden, dat het bier en het gat bij de den oorspronkelik betrekking hadden op een plengoffer.

Rotterdam.

h.w.j. kroes.

Naschrift.

- Nadat het bovenstaande al gezet was, kreeg ik de 9e druk van Kluges Etym. Wb. (1921) in handen. Onder ‘Tenne’ wordt daar tans naar vla. den ‘Dreschplatz auf freiem Felde’ verwezen, verder naar mndd. denne ‘Lagerstätte’ en ags. den ‘Höhle’. De verbinding van ‘Tenne’ en ‘Tanne’ is opgegeven.

K.