Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 41

[p. 278]

Naar aanleiding van Hooft's Galathea, siet den dach comt aen.

‘Lux mea, quo tam mane? Mane! Nondum orta refulsit

Diva polo in rutilis Leucothoë rotulis’,

Sic ego. Sic mea lux: ‘Abeo. Iam praescia lucis

Clarisono cantum gutture dat volucris.

Haec monet Auroram Tithoni abscedere lecto,

Nos Aurora torum deseruisse monet’.

Tantum ait exsiliitque toro, simul aequore ab alto

Aurora uvidulas visa referre genas.

Ast ego: ‘Sis Aurora aliis, sis aurea lucis

Mater, mi noctis flebilis es genitrix.

Lucem aliis Aurora feras, Aurora tenebras

Fers mihi, dum lucem cogis abire meam’.

Dit elegante Nieuwlatijnsche kabinetstukje is gedicht door Valens Acidalius (1566-95), een ook na zijn vroegtijdigen dood vermaard gebleven Duitschen philoloog-dichter¹⁾. Het is te vinden in een bundeltje: Poëmatum lani Gulielmi, Iani Lernuti, Valentis Acidali, Nova editio. Lignici 1603²⁾, p. 380; waaruit het is overgenomen in de bloemlezing: Lateinische Lyriker des sechzehnten Jahrhunderts, ausgew. u. hrsg. v.G. Ellinger (Heft 7 der Latein. Literaturdenkm. d. XV. u. XVI. Jahrh., hrsg. v.M. Herrmann u. S. Szamatólski), s. 29. In de beoordeeling dezer bloemlezing door V. Michels in den Anz. f. deut. Alt. XXI (1895) 97-100 trok dit ‘interessante tagelied’ vanzelf mijn oog en aandacht³⁾. Allereerst natuurlijk

1) Allgem. deutsche Biographie i.v.; Ellinger, a.w., Einl. XXXIX.

2) Aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

3) Hier, voor zooveel interpunctie en aanhalingsteekens betreft, in hoofdzaak afgedrukt naar Michels, maar met hoofdletters, door mij meerendeels naar den ouden druk van 1603 hersteld. Deze heeft geen aanhalingsteekens; achter r. 2 een (.), in r. 1 achter het tweede Mane en in r. 3 achter ego een (:), en na dit laatste, zonder hoofdletter: sic mea lux. Abeo. jam etc. Maar de (:) had, naar men weet, toen nog ongeveer de waarde van onze (;), b.v. ook achter toro 7, Mater 10; terwijl een (;) staat na lecto 5, feras 11, hier ter onderscheiding van twee leden cener tegenstelling, en een (.) achter lux 3, ego 9, d.w.z. vóór de aangehaalde woorden van een spreker, dus waar wij thans een (:) plaatsen. Ellinger heeft in zijn herdruk eigenmachtig achter het tweede mane in 1 en aan het slot van 2 een (?) geplaatst en de vier eerste regels door aanhalingsteekens zóó verdeeld, dat de jongeling eerst vraagt: Lux mea quo tam mane?; waarop zij vragend herhaalt: mane (‘vroeg?’) en daaraan hare vraag vastknoopt: ‘is de dageraad nog niet aangebroken?’ (d.w.z.: is 't dan niet reeds laat?); hetgeen de minnaar dan beantwoordt met: ‘ja’ (lat. sic > it., sp., fr. si), ‘ik ga heen’ waarna zij besluit met: ‘de ochbtendbode verkondigt den dag enz.’ Deze interpunctie en rolverdeeling is niet alleen ongeoorloofd wegens de twee toegevoegde vraagteekens, maar stuit ook aanstonds af op de door E. verwaarloosde onderscheiden quantiteit der twee woorden mane; te recht verwijt Michels hem dat hij ‘das für die manier des Acidalius...sehr charakteristische wortspiel mānè ‘fruh’ und mănē ‘bleib’ nicht verstanden, in dem zweiten mane nur eine widerholung des ersten geschen und es dem mädchen in den mund gelegt (hat), unbekümmert darum, dass der sinn dabei völlig in die brüche gieng.’ Dat dit laatste inderdaad het geval is blijkt duidelijk o.a. uit de tegenspraak tusschen r. l, waar, naar zijne lezing, het meisje, en r. 3, waar de minnaar degene is die heengaat; voorts uit de verwarde situatie en rolverdeeling. - Naar M.' lezing daarentegen worden r. 1-2 geheel, evenals r. 9-12, gesproken door den minnaar-dichter (ego); in r. 3 volgt na het sic ego, dat de twee eerste, door hem gesproken regels samenvat, als weerslag daarop een sic mea lux, aankondigende wat er in r. 3-6 door het meisje gezegd staat te worden.

[p. 279]

om de in 't oog vallende gelijkenis zoowel met Hooft's beroemden beurtzang als met het nog beroemder afscheid in Shakespeare's Romeo and Juliet. Maar toch ook om de eigenaardige versmelting van - of tegenstelling tusschen - twee verschillende wijzen van voorstelling eener dergelijke nachtelijke samenkomst en scheiding van twee gelieven. Immers het lijdt wel geen twijfel of wij hebben hier een laten, zestiendeeuwschen, in classieken toon en vorm getransponeerden naklank voor ons van het wijd en zijd verbreide middeleeuwsche dageliedmotief; en wel van de jongere soort¹⁾, waarin de ‘wachter’ als waarschuwer verdwenen is, maar de minnaar zelf ‘den lichten dach’ door ‘die wolcken claer’ ziet ‘opdringen’ en daarom wil scheiden, terwijl het meisje den dageraad niet ziet of niet wil zien, en daarom hem wil terughouden en doen blijven (zie b.v. Van Duyse, Het oude Nederl. Lied I, blz. 330,

1) Zie Kalff, Hooft's Lyriek 57.

[p. 280]

341, 349 e.e.). Alleen zijn, wonderlijk genoeg, de rollen omgekeerd: hier is 't het meisje dat zelf tot den minnaar gekomen is en, den dag aangebroken ziende, heen wil gaan, maar door hem weerhouden wordt! Vanwaar die verwisseling, die het meisje weliswaar een minder hartstochtelijk-verliefd temperament of een meer bedachtzaam-verstandig overleg geeft, maar haar anderzijds eene rol toebedeelt, die tegen al onze zoowel middeleeuwsch- als modern-westersche gevoelens, zeden en traditiën indruischt en ons, ronduit gezegd, tegen de borst stuit¹⁾. Is dit niet hieraan te wijten, dat den dichter naast het oude dagelied een ander model voor den geest stond: de erotische poëzie van Ovidius, Horatius, Catullus, Tibullus, Propertius e.a.? Dat hij die inderdaad veel gelezen had mogen wij van te voren bij dezen dichter-philoloog wel aannemen; en het blijkt ook zonneklaar uit verschillende uitdrukkingen, ontleend of althans herinnerende aan die vereerde classieke voorbeelden. Reeds aanstonds ‘lux mea’ (1, 3) als benaming der geliefde; zie b.v. Ovidius, Amores I 4, 25; 8, 23; Catullus LXVIII 132, 160; Propertius II 14, 29; 28, 59; 29, 1: ‘mea lux’. Op de overeenkomst met Ov., Am. I 13 (‘Iam super oceanum venit a seniore marito Flava pruinoso quae vehit axe diem etc.’), vooral van: ‘Quo²⁾ properas, Aurora? mane’ (3)³⁾ met Ad Venerillam 1, en van: ‘Et liquidum tenui gutture cantat avis’ (8) met Ad Ven. 4, heeft reeds Michels t.a.p. gewezen, die te recht zegt: ‘vielleicht hat grade das ovidische gedicht

1) Ik weet wel dat in middeleeuwsch-hoofsche ridderromans de voorbeelden van zulke nachtelijke bezoeken, door jonkvrouwen aan hare geliefden gebracht, niet zoo heel zeldzaam zijn: zie b.v. onzen Ferguut 1419-1532, en verder Jonckbloet's Aant. op Walewein, dl. 2, blz. 301, 342; Schultz, Höf. Leben I 594-5 enz. In de dageliederen echter zijn 't, zoover ik weet, steeds de minnaars die de meisjes bezoeken, en niet omgekeerd; verg. ook het befaamde latere ‘kweesten’ enz. Zie ook in 't algemeen Frantzen, Ov. d. ontwikkelingsgang der erotische lyriek bij de Germaansche volken.

2) Michels: cur. Maar zestiendeeuwsche edities, zooals Acidalius gebruikt heeft (b.v. Venet. 1515, Lugd. 1536, Basil. 1544), hebben, evenals trouwens die van Merkel 1859, alle: quo, dus letterlijk met A. overeenstemmende.

3) Verg. ook 8: ‘surgere mane puellas’, 38: ‘surgis ad invisas a sene mane rotas’.

[p. 281]

zur anknüpfung an die volkstümliche tradition geführt’. Inderdaad zullen wij het ons aldus hebben voor te stellen, dat de dichter, Duitsch humanist uit den tijd, toen de inheemschmiddeleeuwsche en de vreemd-antieke denkbeelden en voorstellingen elkaar in het Noorden ontmoetten en samensmolten of botsten, te gelijker tijd het oude Duitsche dagelied en het classiek Latijnsche minnedicht in het hoofd en in het oor had; uit de verbinding dier twee ongelijksoortige voorstellingen werd dit hybridisch gedicht geboren, waarin ons, aanstonds herinnerd aan de dageliederen, dit nachtelijk bezoek van het meisje aan den minnaar als een vreemd element stoort. Immers dat zóó. de voorstelling bedoeld, en dienovereenkomstig te lezen en te interpungeeren is blijkt, afgezien nog van de boven, blz. 278, noot 3, uiteengezette bezwaren tegen eene andere opvatting¹⁾, ten overvloede duidelijk uit de kennelijke, vernuftig volgehouden en voortgezette vergelijking, in r. 5-12, van ‘Venerilla’, die van haren minnaar wil scheiden, met Aurora, die haren gemaal Tithonus verlaat; en wel denkelijk is ook exsiliitque toro, van het meisje gezegd, weer een herinnering aan plaatsen als Ov., Am. III 7, 81 (‘Nec mora, desiluit tunica velata soluta’), Catullus LXV 22 (‘dum adventu matris prosilit excutitur’), Propertius II 29, 40 (‘prosilit’), waar overal van eene vrouw sprake is²⁾. Kortom, het met verlangen den jongeling verbeidende meisje uit het dagelied is hier eene Romeinsche ‘puella’, eene ‘amica’ geworden, die na een nachtelijk bezoek haren minnaar weder verlaat, evenals weleer ‘Ecce Corinna venit, tunica velata recincta’ (Ov., Am. I 5, 9): wij worden onzes ondanks verplaatst in de weelderig-zwoele atmospheer der prachtige erotiek van den Romein. Wel een

1) Verg. trouwens in de verte over eene dergelijke weifeling of wijziging in de rolverdeeling bij Hooft: Kalff, a.w. 6-7.

2) Zie ook boven, blz. 280, noot 3. Daarentegen bij Claudianus (4de eeuw na Chr.), Fescennina in nuptias Honorii IV 28: ‘tum victor madido prosilies toro nocturni referens vulnera proelii’, dus van een man. - De meeste der hier en boven aangehaalde Latijnsche plaatsen ben ik verschuldigd aan de vriendelijke hulp van mijn ambtgenoot F. Muller Jz.

[p. 282]

voor dien tijd en dien kring karakteristicke verandering van denkbeeld en voorstelling! Had trouwens zelfs de kuische Luna met hare nachtelijke bezoeken aan Endymion niet een classiek-goddelijk voorbeeld gegeven, dat in de literatuur dan ook getrouwelijk, bij ons nog door Poot, nagevolgd werd!

Intusschen wekt dit Latijnsche gedichtje bij ons Nederlanders toch vooral belangstelling, omdat het ons aanstonds herinnert aan Hooft's Galathea¹⁾. Vanzelf vraagt men: is deze overeenkomst, te treffend om bloot toevallig te zijn, ook het gevolg eener rechtstreeksche ontleening? Acidalius' sterfjaar, 1595, toen Hooft 14 jaar was, maakt zulk eene ontleening van den eerste aan den laatste - op zich zelf reeds onwaarschijnlijk²⁾ - onmogelijk. Het omgekeerde zou echter, chronologisch, niet gansch ondenkbaar zijn. De Latijnsche bundel van 1603 is eene ‘nova editio’; wanneer de eerste, oudste of althans oudere is verschenen heb ik niet kunnen opsporen, evenmin of die oudere uitgave ook dit vers bevat heeft³⁾. Doch die van 1603 zou Hooft misschien nog juist gekend kunnen hebben, toen hij zijn beroemd geworden beurtzang schreef. Immers deze staat in zijn eigen handschrift tusschen den ‘Chanson à Madame. In Venetia 1601’ en de verzen op Ida Quekels, waarvan één is gedagteekend 23 Nov. 1603; gedrukt is hij (voor 't eerst?) in den bundel Apollo (1615)⁴⁾. En dat de jonge Hooft, pas uit Italië terug, naast zijne Fransche, Italiaansche, Spaansche en classiek-Latijnsche lectuur ook wel reeds Nieuwlatijnsche dichters van zijn eigen tijd gelezen, bewonderd en vertaald of nagevolgd heeft zal men in 't algemeen zeker wel mogen aannemen, vooral met het oog op den

1) Gedichten, ed. Stoett, I 16-7.

2) Ook al heeft b.v. Opitz Hooft's sonnet ‘Leitsterren van mijn hoop’, dat hij waarschijnlijk tijdens zijn verblijf in Holland uit den bundel Bloemhof van de Nederl. Jeught (1602) heeft leeren kennen, in 't Hoogduitsch vertaald: ‘Leitsternen meines Haupts’ (!); zie ed. Stoett I 336.

3) Wel heb ik het ook gevonden in de verzameling: Delitiae poëtarum Germanorum huius superioris aevi illustrium, I 140; maar dit is een jongere uitgave (Francof. 1612).

4) Zie Ged. I 11, 16, 32.

[p. 283]

toenmaligen bloei der Nieuwlatijnsche poëzie hier te lande en op de betrekkingen tusschen de humanistische philologendichters der Europeesche ‘respublica literarum’¹⁾. Trouwens, evenals de middeleeuwsch-Latijnsche poëzie in vele gevallen de achter- of ondergrond, ja het eigenlijk substraat is gebleken van een groot deel der gelijktijdige of jongere literatuur in de landstaal, ook zelfs van veel gewaande autochthone zgn. ‘volkspoëzie’, niet alleen dus van geestelijk lied en drama, maar ook van minnelied en heldenepos²⁾, evenzoo zal allicht in meer gevallen dan wij nu nog vermoeden een Nieuwlatijnsch voorbeeld achter menig Nederlandsch, maar ook Fransch en Duitsch gedicht der 16^de en 17^de eeuw verscholen staan³⁾. En zeker zal dit typisch, in zijn soort voortreffelijk staaltje van kunstige, sierlijke, geciseleerde Renaissance-poëzie, zwaar van overtalrijke en oververnuftige woordspelingen tusschen de verschillende beteekenissen van mānĕ en mănē (1), lux (3, 11-2), sic (3?), Aurora (5, 8, 9, 11), tenebrae (11), de tegenstellingen lucis mater × noctis genitrix (10), lucem feras × tenebras fers × lucem cogis abire (11-2), de klankspelingen rutilis - rotulis (2), Aurora - aurea lucis mater (9-10)⁴⁾, door Hooft - indien hij 't gekend heeft - reeds in zijn jeugd veel meer bewonderd zijn dan door ons, die het niet veel verder brengen dan tot eene hoogachting der knapheid en vaardigheid van den Duitschen dichter in een vreemde taal.

Toch acht ik 't niet waarschijnlijk, ja nauwelijks mogelijk

1) Vóór den bundel van 1603 staat o.a. een Latijnsche brief van Justus Lipsius uit Leuven van 1593 aan Valens Acidalius.

2) Zie de onderzoekingen van W. Meyer, Traube, Strecker, Bédier enz., en hier te lande Salverda de Grave in Versl. d. Kon. Ak., Afd. Letterk., 5de Reeks I 464-515, Frantzen in Neophilologus IV 358-71, V 58-79, 170-81, 357-9.

3) Zoo zal ook Hooft's telkens herhaalde aanspraak zijner geliefden met mijn licht (ed. Stoett I 45, 50, 77, 88, 102, 266, 269 e.e.) eenerzijds zeker wel een herinnering zijn aan het boven, blz. 280, genoemde classieke mea lux, al speelt hierbij ook H.'s zonnevereering stellig een groote rol.

4) Herinnerende aan de door Dr. E. Slijper gegiste ‘geleerde volksetymologie’ van Aurora, quia aurum in ore, als voorbeeld voor het Nederlandsche (en Duitsche) spreekwoord: De morgenstond heeft goud in den mond (De nieuwe Taalgids VI 202-3).

[p. 284]

dat het Latijnsche gedichtje aan Hooft bekend geweest is en hem tot voorbeeld gestrekt heeft. Immers, afgezien van de omstandigheid, dat de Galathea, naar de plaats in het hs. te oordeelen, eigenlijk toch eer in 1602 dan op 't eind van 1603 gedicht schijnt en althans de ‘nova editio’ van 1603 van den Latijnschen bundel dus kwalijk in 's dichters handen geweest kan zijn, betreft de overeenkomst tusschen beide verzen, hoe treffend ook, ten slotte slechts enkele trekken. En wij zouden ons, alles wel beschouwd, ook moeten verwonderen dat Hooft, indien hij 't gekend had, geenerlei gebruik had gemaakt van de ‘praescia lucis volucris’ (3): Hooft, die later althans den nachtegaal in dergelijk verband zoo fraai te pas weet te brengen (‘De Min met pricken van zijn' strael Weckt op den fieren nachtegael enz.’ I 86).

In allen gevalle, hetzij hij Acidalius' gedicht al dan niet gekend en er enkele trekken aan ontleend heeft, zijn Galathea is gedicht in nog niet stijfgeregen vorm en gezongen op een Hollandsche ‘wijze’ door den jongen Hooft, die ons 't liefst is, die wel de Renaissance-poëzie kent en hoogelijk waardeert, maar het oor toch niet sluit, integendeel wijd open houdt voor de oude liederen, gelijk zij in zijn tijd nog in Holland gehoord werden. Verscheidene trekken in Hooft's beurtzang zullen afkomstig zijn uit die middeleeuwsche dageliederen; zoo het gewag van ‘de maen’ (3), verg.: ‘Ic en weet van gheenen daghe, noch van geenen maneschijn’ (V. Duyse I 333), ‘ten is noch ghenen lichten dach, die mane schijnt door die wolcken claer,... die middernacht en is noch niet voorbi’ (I 346: beide door het meisje gezegd); zoo het ‘Waerom duirt de nacht tot t' avont niet?’ (13), verg.: ‘Waer mi Virgilius conste cont Den lichten dach soude ic vertrecken’ (a.w. I 332), ‘waer den nacht noch eens so lanc’ (I 336), en omgekeerd: ‘hoe is die dach so lanc’ (I 345); verg. nog met r. 21 ‘ic come noch tavont weder’ (I 329) enz.¹⁾

1) In dit verband wil ik even wijzen op den bij Ovid., Am. I 13, 39 voorkomenden naam Cephalus, die ons herinnert aan Hooft's graeco-italianiseering van zijn eigen naam Cephalo (ed. Stoett I 32, 35), over welks verband met Deiphilo, Daifilo men zie V.d. Bosch vóór Granida XLII, maar ook Kluyver in Neophilogus I 134-5.

[p. 285]

Doch ook al bestaat er slechts eene uit gelijke herkomst verklaarbare overeenkomst, geen eigenlijke rechtstreeksche verwantschap tusschen de Nieuwlatijnsche en Nederlandsche verzen dezer twee tijdgenooten, die overeenkomst scheen mij merkwaardig genoeg om er hier de aandacht op te vestigen.

Ten slotte slechts een enkel woord over de vraag, in welk verband een van beide bovengenoemde gedichten zou kunnen staan tot het beroemde afscheidstooneel in Shakespeare's Romeo and Juliet (III 5), waarin de ‘praescia lucis volucris’, de leeuwerik, wèl voorkomt, naast den nachtegaal, vanouds den ‘minnebode’ der gelieven¹⁾. Waar Shakespeare ‘lark’ en ‘nightingale’ in dit verband heeft leeren kennen schijnt nog onbekend; in de stukken zijner voorgangers, die vóór hem dezelfde stof in 't Engelsch behandeld hebben, is bij het afscheid van R. en J. niets van dien aard te vinden, noch in A. Brooke, Romeus and Juliet, a^o. 1562 (vs. 1703-28), dat Sh.'s voornaamste, zoo niet éénige eigenlijke bron, voorbeeld of zegsman schijnt te zijn geweest, noch in W. Painter, Rhomeo and Julietta, a^o. 1567 (blz. 120)²⁾. Dat Shakespeare het Latijnsche stukje gekend en nagevolgd zou hebben, schijnt echter om chronologische redenen (de editio princeps van R. and J. is van 1597), en in 't algemeen wegens zijn, naar men meent, geringe kennis van 't Latijn³⁾ onaannemelijk. Ik begeef mij niet verder op dit voor mij vreemde veld, en volsta met 1^o. te wijzen op de woordspelingen met dark en light aan het slot van Sh.'s afscheidstooneel, vergeleken met die tusschen lux en

1) Zie b.v. Kalff, Het lied in de ME. 355-64.

2) Van den herdruk (van beide stukken) door P.A. Daniel, 1875. Het eerste is onlangs opnieuw herdrukt door R. Fischer, Quellen zu Romeo und Julia. Bonn 1922, waarover zie Dr. B.A.P. van Dam in Museum XXIX 272-3 (Aug.-Sept. 1922). Volgens vriendelijke mededeeling van laatstgenoemde, wien ik ook de aauwijzing van bovenstaande herdrukken verschuldigd ben, bevat ook dit jongste geschrift niets omtrent een bijzonder voorbeeld voor het afscheidstooneel.

3) Zie echter P.J. Enk, Shakespeare's ‘Small Latin’, in Neophilologus V 359-365.

[p. 286]

nox of tenebrae bij Acidalius 9-12, en 2^o. op te merken dat de nachtegaal wèl te vinden is in het overeenkomstig afscheidstooneel van het Italiaansche drama La Hadriana van L. Groto (1578), waarin, al schijnt Shakespeare het niet rechtstreeks gebruikt te hebben, meer overeenkomsten met zijn R. and J. opgemerkt zijn: ‘S' io non erro, è presso il far del giorno. Udite il rossignuol, che con noi desta etc.... Ecco incomincia a spuntar l'alba fuori Portando un' altro sol sopra la terra, Che però del mio Sol resterà vinto’¹⁾.

Over de vraag ten slotte, of Hooft, toen hij zijn beurtzang dichtte, wellicht Shakespeare's (ouder) stuk gekend kan hebben, b.v. door een vertooning van ‘Engelsche comedianten’, ware nog wel een en ander te zeggen, in verband met sommige plaatsen in Hooft's dramatische poëzie, die aan Shakespeare schijnen te herinneren. Tegen het aannemen van zoodanigen invloed zou men in allen gevalle, evenals boven, blz. 284, kunnen aanvoeren, dat het kwalijk denkbaar is dat Hooft het zoo dankbare motief van den leeuwerik en den nachtegaal geheel verwaarloosd zou hebben²⁾. Maar ik laat dit thans verder rusten.

Alles bijeen mogen wij dus waarschijnlijk in deze Latijnsche, Nederlandsche en Engelsche gedichten slechts drie gelijktijdige, doch verschillende en van elkaar onafhankelijke bewerkingen van hetzelfde motief zien, denkelijk te verklaren uit de gemeenschappelijke bekendheid met een of meer oudere redacties van dat motief.

Leiden, Augustus 1922.

j.w. muller.

1) Zie de inleiding voor den boven, blz. 285, eerstgemelden herdruk, p. XXVII. - Ook Michels noemt t.a.p. de verwantschap met Sh. slechts schijnbaar. Het door hem genoemde geschrift van Fränkel over dit afscheidstooneel, dat trouwens geen oplossing gebracht schijnt te hebben, heb ik niet te zien kunnen krijgen.

2) Zie Kalff, Hooft's Lyriek, 57-8.