Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 37

[p. 279]

De oudste Nederlandsche vertaling van Epictetus' Enchiridion en haar auteur.

Een der wegen, waarlangs in de 16^e eeuw en elders en in ons land de kennis der klassieke literatuur zich heeft verbreid, is die der vertalingen. Mogen sommige vertalers, gelijk van Ghistele en Coornhert, naam hebben gemaakt, anderen zijn anonymi gebleven of over hun werk ligt het waas der vergetelheid uitgespreid. Toch zijn er, die, misschien wel huns ondanks, en niettegenstaande de in onze oogen geringe waarde hunner prestaties, verdienen, dat, wegens den invloed hunner vertalingen bij volgende geslachten, op hen zelven en hunne geschriften een lichtstraaltje wordt geworpen. Onder zulke vertalers valt m.i. te rangschikken de zoo goed als onbekende Antwerpenaar Marcus Antonius Gillis.

Drie werkjes zijn van hem bewaard, alle drie versiones principes van Grieksche moraalphilosophische auteurs, welke alle in 1564 te Antwerpen bij Jan van Waesberghe zijn verschenen¹⁾:

1^o zijn vert. van de 1^e - apocriefe - rede van Isocrates, de zgn. Demonicea²⁾ ‘Isocratis vermaninghe tot Demonicum, leerende met claren ende verstandighen sententien hoemen eerlyck ende wijsselyck leuen sal: weert om van allen Iongers van buyten geleert te wordene’. - Deze vert. wordt nog gevolgd door Isocratis Leven, nae tschrijuen van Plutarcho, d.w.z. een uittreksel uit de vita Isocratis in Plutarchus' vitae X oratorum. Dit stukje is de oudste Ned. vert. van een der Moralia van Plutarchus; men vgl. mijn artikelen over de Nederlandsche vertalingen der Moralia van Plutarchus, in ‘Het Boek’ V. 1916 p. 1 vgg., waar ook p. 230 de pagina, waarop het begin der vita voorkomt, is afgebeeld.

1) Een ex. van alle drie vert. bezit de Kon. Bibl.

2) Vgl. over dit geschrift o.a. mijne opm. Tijdschr. XXXIII p. 89.

[p. 280]

2^o zijn vert. van het Enchiridion van Epictetus: ‘Epictetus Hantboecxken, leerende na der Stoischer Philosophen wyse hoe elc in sinen roep gherustelyck leuen sal’. ‘In nederduytsch ouergesedt deur M.A.G.’¹⁾ (kl. 8^o. 128 ongen. pag.). Hierover wordt in dit opstel in het bijzonder gehandeld²⁾.

3^o zijn vert. der Tabula Cebetis: ‘Cebetis des Thebaenschen Philosoophs Tafereel, waerinne na Philosophische wyse claerlyck geleert wort, wat smenschen leuen aldersalichts (sic) maect’. Met twee toelichtende versregels van ‘M.A.G. totten goetwillighen Leser’, welke betrekking hebben op de zich op het titelblad bevindende voorstelling van het Tafereel. Over de vert. heb ik gesproken in mijn onlangs verschenen art. ‘de Nederlandsche Cebes-literatuur’ in ‘Het Boek’ VII, 1918 p. 11-28, waar het titelblad op p. 14 gereproduceerd is.

Den volledigen naam van den auteur, wiens initialen in de beide laatste boekjes op het titelblad voorkomen, vindt men in alle drie boven den opdrachtsbrief (resp. van 8 Nouem. 1562, 21 Meerte 1563, xviij Mey 1564).

Van deze drie vert. is in onze wetenschappelijke literatuur

1) ‘Met eenen Brief des seluen ouersetters, waerin int corte verhaelt worden sommighe dingen weerdich om t'aenmercken allen Lesers van dusdanighen boecken’. Deze brief, met het opschrift ‘den Eersamen ende verstandighen M. Peeter Heyns, wenscht Marcus Antonius Gillis S.’ behandelt in de eerste plaats over het ontstaan van Gillis' vertaling (zie ben. p. 298) en dan over onderwerpen (p. 2): ‘als namelyck, wat dat Philosophie is, waer toe sy nut is ende dient, wat volck het gheweest is, die men Philosophos ghenoemt heeft, ende wat ghelijckenisse dat die Philosophie heeft met onse Christelycke Religie, ende waer inne sy diuersch is ende verschilt’. Hij hoopt, dat hij iemand zal opwekken deze kwestie beter uiteen te zetten dan hij zelf vermag: ‘Ja ick soude mij laten duncken als dan wat profijts ghedaen te hebbene, waert dat ic saghe dat deur mijn schrijuen yemant verwect ware wat beters hier af te schrijvene’.

2) Op het eind van het boekje bevindt zich nog na een enkel woord tot den Lezer ‘Een disputatie ende tsamencovtinge des Keysers Hadrianus ende des Philosoophs Epictetus (de vaak gedrukte altercatio Hadriani Aug. et Epicteti Philosophi (o.a. bij Wolf. vol. II p. 336. vgg.) en ‘De vraghen die de Keyser Hadrianus den Philosophe Secundo voerghehouden heeft, soomen seyt, met desseluen Philosoophs solutien’, die wegens de overeenkomst van inhoud hier volgen. Zij zijn aan een ander boek ontleend.

[p. 281]

ternauwernood sprake. Tydeman, Lijst van Ned. vert. van Gr. auteurs (Symb. Litt. III. 1839. Bijv. p. 41) nam slechts één ervan op, en dan nog als tweedehands-citaat. Ledeboer, in zijn boek over de van Waesberghes (1859), bleven deze uitgaven van Jan van Waesberghe zelfs geheel onbekend. In Kalffs Gesch. der Ned. Lett. III (1907) wordt Gillis' Epict.- en Cebes-vert. alleen vermeld in een bibliographische noot, eerst in verband met Spieghels Hertspieghel p. 508.

Met de vermelding van Gillis' persoon is het nog slechter gesteld. Noch in Valerius Andreas' Bibliotheca Belgica, noch in de (Belgische) Bibliographie Nationale, noch in de totdusver verschenen stukken der nieuwe Bibliotheca Belgica wordt ook maar ergens van hem gewag gemaakt.

Moge aan zijn eerste vertaling, die van de Demonicea, al geen lang leven beschoren zijn geweest¹⁾, zijn Epictetus- en Cebesvertalingen daarentegen zijn tot in de tweede helft der 17^e eeuw de authentieke geschriften geweest, waaruit het groote publiek zijn kennis omtrent Stoicische levenswijsheid putte²⁾. Meermalen werden zij, vooral in verband met de postume verschijning in 1614 van Spieghels Hertspieghel, herdrukt, zij 't ook zonder vermelding van den naam des vertalers op het titelblad³⁾; daarna werden zij gemoderniseerd, omgewerkt, en ‘verbreed’⁴⁾, in een conglomeraat, dat voor het eerst in 1637 verscheen en naar het eerste er in opgenomen geschrift met den verzamelnaam ‘Hantboekje van

1) Voor zoover ik zie bestaat van dit werkje geen herdruk. Of het onvindbare boekje ‘Oratio ad Demonicum. Cum Epicteto et Cebete 1632 Amst. 12^o’ dat Hoffmann, Lex. Bibliogr. II p. 636 als een Nederlandsche vertaling vermeldt, werkelijk een vertaling (van Gillis) bevatte, is de vraag. Vgl. Het Boek V. 1916 p. 234.

2) Het vaak herdrukte boek ‘'t Gulden Boeck van het Leven ende Seyndbrieven van den Keyzer M. Aurelius’, waarvan de Amst. Bibl. onlangs een Antwerpschen druk reeds van 1565 verwierf (door C. van Beresteyn), wordt door Hoffmann en Tydeman (p. 45) ten onrechte voor een vert. van de Commentarii gehouden.

3) Vgl. Het Boek VII. 1918. 17.

4) Vgl. Het Boek V. 1916 p, 233, VII. 1918 p. 17 vg.

[p. 282]

Epictetus’ wordt aangeduid. Dit boekje oorspronkelijk, naar het heet, herkomstig van zijn eersten uitgever, den dichter D. Pzn. Pers, werd weer nagedrukt in 1644 en 1660¹⁾, en eindelijk heeft de bekende vertaler Glazemaker in 1658 wederom deze verjongde vertaling bij zijn Epictetus-bewerking gebruikt.

Zooals ik boven reeds vermeldde, ben ik zelf in de laatste jaren tweemaal met het werk van Gillis in aanraking gekomen en wel met zijn 1^e en met zijn 3^e boekje. Het behoeft dus geen verwondering te wekken, dat ik verlangend was nader met het middelste werkje, zijn vert. van het Enchiridion van Epictetus, kennis te maken en een onderzoek in te stellen naar den aard en den oorsprong zijner vertaling. Eenige actualiteit mag zelfs aan dit onderwerp niet ontzegd worden, nu er in ons land een tastbare belangstelling voor Epictetus bestaat: twee verschillende nieuwe vertalingen van het Handboekje zijn in de laatste jaren verschenen, die ieder zelfs binnen eenige jaren een herdruk beleefden, in 1904 die van een ongenoemde in ‘Stoische Wijsheid’ van dr. J.H. Leopold (herdrukt 1907, 1916), in 1915 die van dr. D.F. Scheurleer (herdr. 1917)²⁾.

2. Voor onze 16^e eeuwsche vertalers maakte het nauwelijks eenig onderscheid, of zij een Latijnschen dan wel een Griekschen auteur onder handen namen; hun werk immers was tweedehandsch: zij vertaalden niet naar het Grieksche origineel, maar meestal naar Latijnsche versies, hetzij der huma-

1) Vgl. Het Boek V, p. 232, waar het titelblad der ed. van 1644 gereproduceerd is; VII, 1918 p. 17.

2) Ook in deze beide vertalingen wordt geen melding van Gillis gemaakt. In het boekje van dr. Leopold lag dit voor de hand, daar het dezen uitsluitend om een vertaling zonder verdere inleiding te doen was. Maar in dat van dr. Scheurleer was voor de vermelding van Gillis plaats geweest, immers hij spreekt in zijn voorrede p. 66 over de eerste vert. van het Ench. ‘in het Nederlandsch in 1564 bij Jan van Waesberge’ verschenen. Maar volgens een zeer eigenaardige bibliographische methode worden bij Scheurleer alleen de uitgevers genoemd en de namen der bewerkers weggelaten.

[p. 283]

nisten, hetzij van oudere vertalers. Zoo ontstonden o.a. de 16^e-eeuwsche vertalingen der met de bijbelsche geschiedenis verband houdende auteurs Flavius Josephus¹⁾ en Eusebius²⁾; Coornhert vertaalde eveneens naar het Latijn b.v. zijn Herodianus naar de vert. van den straks meermalen te noemen humanist Angelo Politiano³⁾. Gillis vormde op dien regel geen uitzondering. Door zijn eigen getuigenis weten wij, dat zijn vertaling der Demonicea berust op de Latina interpretatio van Rudolf Agricola⁴⁾; voor zijn leven van Isocrates ‘nae tschrijuen van Plutarcho’ heeft hij zelfs niet de moeite genomen een Plutarchus-editie op te slaan: hij zet zijn lezers een vertaling - en dan nog wel in uittreksel - voor van de Latijnsche parallelvertaling tot Plutarchus' vita van Isocrates, die zich bevond achter in de Isocrates-editie (1550) van den 16^e-eeuwschen philoloog Hieronymus Wolf (vgl. Het Boek V p. 230). Met zijn derde boekje, de Tabula Cebetis, volgde hij geen anderen weg. Zijn vert. is een haast letterlijke reproductie van de Latijnsche versie van denzelfden Wolf (vgl. Het Boek VII p. 15). Deze vert. bevindt zich achter diens Lat. vert. van het Enchiridion van Epictetus. Deze Epictetus-uitgave was kort te voren (1560-1563) te Basel bij Oporinus in 3 deelen verschenen⁵⁾.

1) Over de Ned. vert. van Josephus (de oudste: Antw. 1552) zie C.P. Burger Jr. in het Sertum Nabericum 1908 p. 57 vgg.

2) Eusebius naar de 5^e-eeuwsche Lat. vert. van Rufinus: ‘Die Historie diemen heet Ecclesiastica. Bescreuen doer den gheleerden Eusebium / bisschop tot Cesarien in Palestina / inhoudende tregiment vander Christenheyt / ende wonderlijcke geschiedenissen van vele heylige Martelaren ende andersyns / beghinnende vander hemelvaert ons heeren Christi an / totten tyden des keysers Theodosii / dat is ontrent den Jaren Christi / CCCXC. - Eerst ghetranslateert wten Griexsche doer den priester Ruffinum / Ende nv (tot ghemeynen oirbore) ouerghesedt in onser duytscher spraken. (Antw. 1534, Govaert vander Haghen)’. [Ex. te Leiden].

3) Ook Plutarchus' Vitae zijn voor het eerst naar 't Latijn vertaald (eerst in de 17^e eeuw, 1601), daarna in 1602 naar Amyot. Vgl. Het Boek V, p. 1 n.l.

4) Vgl. Het Boek V, p. 231 en n.l.

5) Vol. I voorn. Epicteti Ench. en Cebes (Gr. en Lat.), II voorn. Wolfs Lat. vert. van Simplicius' Comm. op het Ench., III voorn. Wolfs Lat. vert. van Arriani Comment. Epicteteae. - Een ex. o.a. op de U. Bibl. te Gron. en in mijn eigen bezit.

[p. 284]

Lag het nu niet voor de hand den ondergrond van Gillis' vert. van Epictetus eveneens te zoeken in deze uitgave van Wolf, waarin Cebes maar een door het gebruik geijkt toevoegsel tot Epictetus was en Epictetus de kern vormt? Zij vangt immers aan met den Griekschen text van Epictetus, van paragraaf tot paragraaf begeleid door Wolfs interpretatio Latina. En toch, al kunnen zelfs nog eenige argumenten ter verdediging dezer voorstelling worden aangevoerd, in hare algemeenheid zou zij onjuist wezen. De behandeling van den oorsprong van Gillis' vert. heeft daarom behalve eenig actueel, ook eenig methodologisch belang: al wordt de philologischhistorische methode toegepast in corpore vili eener vertaling, ons onderzoek zal alweer leeren, dat wat op den eersten aanblik de juiste toedracht eener zaak schijnt, die het daarom nog niet altijd is.

3. Men zou de voorloopige opvatting, dat het uitsluitend Wolfs Lat. vert. is geweest, naar welke Gillis zijn Ned. vert. bewerkstelligde, met klemmende argumenten, zelfs met een drietal, kunnen staven.

1^o. Gillis heeft in den titel - wel niet zooals die op het titelblad prijkt, maar gelijk die als opschrift boven den aanvang der vert. zelf te lezen staat ‘Epictetus Hantboecxken oft Poignart’, een element opgenomen, dat het eerst zich vertoont in den Latijnschen titel ‘Epicteti Enchiridion hoc est Pugio’ in de bovengenoemde uitg. van Hier. Wolf. Deze had in aansluiting aan den door hem zelf in deel II in Lat. vertaling uitgegeven commentator op Epictetus, Simplicius - ‘enchiridion porro inscribitur, quod ut pugio militibus, ita hic libellus iis, qui recte vivere student, paratus atque in promptu perpetuo esse debeat’¹⁾ -, het woord ἐγειρίδιον niet in de jongere beteekenis ‘handboekje’ maar in de oudere ‘dolk, zwaard’ opgevat; en die symbolische bet., eenigszins in afwijking

1) Wolf vol. II, p. 17.

[p. 285]

van den commentator, toegelicht in den bijtitel ‘sive ars humanae vitae correctrix’. Ook in de latere Hollandsche vertalingen keert die eigenaardigheid terug: in de verjonging van 1637 heet het in de inleiding dat ‘dit boecxken, dat Enchiridion in het Griex, ende in Latijn Pugio (poocxken of mesken) ghenaemt wordt’.

2^o. Het Handboekje overschrijdt in de vert. van Gillis den omvang van het origineel of van de toenmaals bestaande Lat. versies¹⁾ met een nieuw ‘derde²⁾ deel dees hantboecxkens van Epictetus, inhoudende leeringhe ende gheboden van steedslyk te leuene, dwelck ghenomen is wt de Griecsche Collectaneen van Ioannes Stobeus’. In het Anthologion van Stobaeus (5^de eeuw) bevinden zich - naast een aantal citaten uit het Ench. - verscheiden verspreide - meest zeer apokriefe - spreuken op naam van Epictetus³⁾, die het eerst daaruit verzameld zijn en achter het Ench. als daartoe behoorend uitgegeven zijn in een uitg. van Hieronymus Verlenius, Leuven 1550: ‘Ench. Epicteti ... cui accessit magna pars ex Graecanicis Ioannis Stobaei collectariis (sic).⁴⁾ Hieruit echter heeft Gillis zijn Stobaeus-spreuken niet vertaald, want de text van Verlenius was uitsluitend in het Grieksch, zonder Lat. vert. En evenmin kan hij ze ontleend hebben aan de Baseler ed. van 1554, een der mijlpalen in de geschiedenis

1) Zie ben. p. 291 vgg.

2) Zonder dat het opschrift van het eerste hfdst. dit zou doen verwachten, begint bij Gillis met zijn cap. 14 (= e. 22) willekeurig ‘dat tweede deel van desen Boecke, waer in de ghene die nu wat voorts ghegaen is, onderwesen ende gheleert wort’ (cap. 15-34). Het Stobaeus-gedeelte wordt daaraan toegevoegd als cap. 35-42. Elk willekeurig gevormd hoofdstuk heeft Gillis van een inhoudsopgave voorzien b.v. Het eerste Capittel: het rechte onderscheyt van alle dinghen te wetene, is eenen Wysen man grootelycken van noode; dat xiiij Cap.: Hoe hy hem moet bereyden ende wapenen die een beter leuen begheirt aen te nemene.

3) Vgl. H. Schenkl, die epiktetischen Fragmente (Wiener Sitz. Ber. 115. 1888, p. 443-546), A. Elter, Epicteti et Moschionis sententiae, Lpz. 1892.

4) Deze vroeger slechts uit een bibliographisch citaat bekende uitg. is beschreven door R. Asmus, Quaestiones Epicteteae, Freib. i.B. Diss. 1888 p. 2. Hieraan is ontleend, wat ik er omtrent meedeel.

[p. 286]

der Epictetus-uitgaven, waarin de sententies uit Verlenius zijn overgenomen¹⁾; immers het Latijnsche gedeelte bevat het eigenlijk Enchiridion alleen en wel in de vert. van Angelo Politiano. Maar wel heeft hij ze vertaald naar de eerste Latijnsche versie ervan, die alweer van Wolf afkomstig is, en wel in diens 2^de deel p. 367-385, dat blijkens den colophon eerst mense Martio 1563 gedrukt was: Epicteti sententiae aliquot ex Ioannis Stobaei collectaneis, echter alleen p. 367-377, reg. 9²⁾. Wel een treffend bewijs, dat Gillis Wolfs editie en wel eerst heel kort na haar verschijnen in handen moet hebben gehad. - Dat hij de uit Stobaeus verzamelde sententies als een aanhangsel tot het Handboekje beschouwde - in tegenstelling tot Wolf³⁾ - was een vergissing, die hem door het gebruik van de thans haast verdwenen Leuvensche ed. van Verlenius gesuggereerd is.

3^o. Op vele plaatsen bestaat een innerlijke overeenstemming

1) Uitg. door Jacob Schegg. Ex. o.a. Kon. Ak. v.W.

2) Waarom juist tot zoover? Dit wordt verklaard door een eigenaardigheid der ed. van Verlenius, welke Asmus heeft opgemerkt. Na de door Verlenius zelf verzamelde spreuken begint in de oorspr. uitgave een nieuw gedeelte met nieuwe sententies bijeengebracht door een Fries, Gerard Loppersum. Dit nieuwe gedeelte is in de ed. 1554 en bij Wolf onmiddellijk achter het door Verlenius bewerkte gedrukt. Gillis heeft nu alleen dit gedeelte, dat aan Verlenius zijn ontstaan dankt, vertaald en heeft dus naast Wolf deze Leuvensche uitg. in handen gehad. Ook de willekeurig door Verlenius tot groepen vereenigde sententies keeren evenzoo bij Gillis terug. Ook dankt hij aan deze zelfde bron het woord ‘Griecsche’ in het opschrift, dat gelijk de capittelindeelingen bij Wolf ontbreekt.
Het laatste hfdst. - in welks begin Gillis bij vergissing een stuk overslaat (een sententie van Pyrrho) -, hetwelk handelt over leven en dood, is door Gillis op eigen gezag en zonder eenige aanwijzing vermeerderd met de sententie ‘Maar nu ist tijt dat wij beyde vertrecken, ick om te steruen, ende ghylieden om te leuene: wie van ons beyden tot beteren state comt, is elcken onbekent, dan God alleene’, de slotwoorden van Plato's Apologie (‘Socratis woorden als hij steruen soude’; Randnotitie). Hij heeft deze passage toegevoegd blijkbaar als pendant van de woorden van Socrates (Crito 43 D, Apol. 30 C), waarmede het eigenlijke Handboekje eindigt.

3) Deze voegde er nl. - gedeeltelijk juist - aan toe: ‘ex iis ut conjicimus Arriani commentariis reliquae, quibus ille, ut autor est Simplicius, vitam et obitum Epicteti copiose descripsit’.

[p. 287]

tusschen de vert. van Gillis en den text van Wolf. Eén voorbeeld reeds uit den aanvang I, 4:

Ist dan dat ghy aldusdanighen goeden¹⁾ begheirt, soo en meugdhy niet slappelycken daer toe aerbeyden: ende van de andere moeten wij sommige geheelyck verlaten, sommighe by wylen wtstellen. want ist dat ghy dese dingen wilt hebben, ende oock daer by heerlycheden ende rijckdommen vercrijghen, ende helpen dat die v aenghaen oock floreren, so en suldy dese by auonturen niet connen ghecryghen, want ghy dandere begheirt te hebbene²⁾, daer ghy oock gheheelycken af berooft sult worden, deur de welcke alleenlycken de mensche gheluckich ende vrij wordt.

De gecursiveerde woorden vallen geheel buiten de gedachte en ontbreken inderdaad in het Grieksch. Bij Wolf staan ze wel, echter alleen in de Latijnsche interpretatio: et tuos florere volueris³⁾. Wolf had nl. bij een zijner voorgangers, Angelo Politiano (vgl. ben. p. 291) een zindeel aangetroffen, waarvoor geen aequivalent in het Gr. bestaat; in stede van dit te schrappen had hij het door een verandering aan den bestaanden text trachten aan te passen. De reproductie er van door Gillis is wel een treffend bewijs voor zijn - althans gedeeltelijke - afhankelijkheid van Wolf.

4. Ware ons nu van Gillis vert. slechts de titel, een bericht omtrent de indeeling - ik bedoel hiermee omtrent het aan Stobaeus ontleende aanhangsel - en een enkel fragment, b.v. het bovenstaande, bewaard, - gelijk dit met het werk van talrijke fragmentarisch bewaarde antieke auteurs het geval

1) Bedoeld worden de groote, te voren genoemde, voordeelen die men verkrijgt, wanneer men de door Epictetus verkondigde scheiding der dingen in diegene, welke in onze macht staan en welke niet, steeds indachtig is (tantas res Wolf, die vertaalt gr. τηλιϰούτων, dat hij uit Simplicius in den noot citeert, in den text zelf heeft hij met de Vulg. -του = tantae rei Naog.).

2) De zin is alleen te begrijpen als men na hebbene een zware interpunctie plaatst. Gillis heeft hier evenzoo geinterpungeerd als bij Naog., die echter dan voortgaat: certe (γε μὴν) illa omnino non consequeris. Duidelijker had Wolf: .... cupiditatem: iis certe omnino excides.

3) Een geliefde wending van Wolf: c. 14 si in id studes, ut liberi tui, uxor, amici, perpetuo vivant et floreant (gr. ζῆν), stultus es. Gillis: leven ende floreren.

[p. 288]

is -, wij zouden dan gereedelijk en zonder veel kans op tegenspraak de stelling kunnen verkondigen, dat Gillis' vert. van 1564 slechts een verdietsching was van Wolfs in 1563 verschenen Latijnsche bewerking. En toch kunnen wij thans tegen die schijnbaar onomstootelijke bewijsvoering tweeerlei argumenten mobiliseeren.

1. Vooreerst een chronologisch bezwaar. Gillis' vert. moge al in 1564 zijn verschenen, gelijk niet alleen het titelblad, maar ook de colophon vermeldt, en Wolfs 2^e deel, waaraan door Gillis de Stobaeus-sententies ontleend zijn, moge al gedateerd zijn mense Martio 1563, de speling tusschen deze beide data wordt tot nihil teruggebracht door het feit, dat Gillis' opdrachtsbrief¹⁾, reeds gedateerd 21 Meerte 1563, ons omtrent het ontstaan der vertaling alsvolgt inlicht: ‘Hier hebt ghy nu ... het gheheele Hantboecxken des alderstandvastichsten Philosoophs Epictetus, dwelck van my ouer langhen tijt beghost is gheweest over te settene ..... maer ouermits dat ic aldusdanighe dinghen niet ghedoen en can, dan op sekere uren, die ic van mynen daghelycschen wercke neme, ende (soo te segghene) stele, ..... so heeftet dus langhe onvolmaect blyven ligghen’. Volgt hieruit niet, dat Gillis zijn vert. van Epictetus op het touw zette geruimen tijd, voordat de Baseler-ed. van Wolf van de pers was gekomen?

2. De vertaling van Gillis miskent op talrijke plaatsen bijzondere eigenschappen van Wolfs a) interpretatie en b) text²⁾. Evenals van zijn speciaal aan Wolf eigene lezingen (bov. p. 287), geef ik nu ook van beiden een enkel sprekend voorbeeld.

a) Op het eind van cap. 5³⁾ staat bij Wolf in een zin een

1) Zie bov. p. 280, n.l.

2) Bij Wolf komen text en interpretatio Latina niet steeds overeen. Meestal wordt de afwijking door een marginaallezing verklaard of door een noot toegelicht. Er zijn echter ook enkele eigen lezingen van Wolf reeds in den text, waarop hij zelf nagelaten heeft de aandacht te vestigen. Een zoodanige lezing is beneden bij b) behandeld.

3) Daar de oude uitgaven (Politiano, Naogeorgus, zie ben. p. 291, Wolf) en ook Gillis een onderling afwijkende capittelindeeling volgen, die bovendien zeer verschilt van de thans gebruikelijke, heb ik overal naar deze geciteerd.
De nieuwste uitg. van den Gr. text is van H. Schenkl (Lpz. Tbn. 1894, 2^e ed. 1917): Epicteti Dissertationes ab Arriano congestae .... Acc. Fragmenta, Enchiridion ex rec. Schweighaeuseri, Gnomologiorum Epictetcorum reliquiae.

[p. 289]

wending, die vrij maar juist het Gr. weergeeft: alios accusare in calamitate sua (= ἐϕ᾽ οἷς αὐτὸς πράσσει ϰαϰῶς) hominis est ineruditi, se ipsum, eius qui erudiri coepit: nec se nec alium, eruditi. Bij Gillis:

Het is een sot ende ongheleert mensche, die andere beschuldicht als hy selue qualycken doet. Maer die hem seluen accuseert, ende zijn schult bekent, die beghint nu wat gheleerder ende wyser te wordene. Ende die hem also wacht dat hy niemanden noch eenen anderen noch syseluen en accuseert, die is veurwaer wijs ende wel gheleert.

In de beide Lat. vert. van Wolfs voorgangers, nl. Angelo Politiano en Thomas Naogeorgus (zie ben. p. 291), is de Gr. zegswijze ϰαϰῶς πράσσειν, waarin het verbum intransitief gebruikt is, gelijk Wolf het in zijn vrije vert. in calamitate sua ook begrepen heeft, misverstaan en letterlijk weergegeven door male agere. Het is duidelijk, dat een dezer beide versies (Pol. cum quid male agat, Naog. in quibus ipse male agit) door Gillis wordt weergegeven, en niet de vert. van Wolf.

b) Cap. 32 handelt over het raadplegen van waarzeggers; aan het slot lezen we bij Gillis:

Gaet dan totten Prophete ghelijck als Socrates seyde, alleenlyckən om te vraghene van dyen dinghen daer van daenmercken in de fortuyne gheleghen is, ende diemen deur gheen ander middel oft conste gheweten en can. Want indyen ghy met uwen vrient oft met v vaderlandt in eenich perijckel moet comen, en wilt daer af niet vraghen, oft ghy alsulcke perijckelen aenveerden sult: want hy soude v segghen dattet ongheluckich soude wesen, dat ghy v leuen verliesen soudt, oft eenich lidt verliesen, oft gebannen worden.

Segghen beantwoordt aan dixerit, (Pol. Naog. = gr. προσείπ), maar Wolf¹⁾ had de juiste - later door handschriften bevestigde - lezing reeds gegeven: προείπ = praedixerit.

1) Op deze Wolfiaansche afwijking heeft Schenkl gewezen. Het is merkwaardig, dat bijv. de talrijke Hollandsche Epictetus-uitg. der 17^e en 18^e eeuw hier de lezing der vulg. hebben, maar in de aan Wolf ontleende Latijnsche parallelvertaling naar dezen: praedixerit.

[p. 290]

Zijn afwijkingen van Wolfs interpretatio (a) vrij talrijk; verschillen, die tegelijk een anderen Gr. text veronderstellen (b), zijn veel zeldzamer. Wolf immers heeft meestal, ook waar hij een conjectuur voorstelt, naar den in zijn tijd geldenden vulgaat of naar een randvariant afkomstig van een zijner voorgangers vertaald, zelfs in gevallen, waar de correctie hem door den correspondeerenden text van Arrianus werd aan de hand gedaan¹⁾.

Met het oog op de omstandigheid, dat Gillis' vert. der Tabula Cebetis geheel naar Wolf is bewerkt, en dat uit de voorrede tot die vert. van 18 Mey 1564 blijkt, dat de Epictetus-vert. toen nog niet gedrukt was (‘dwelck ick metter hulpen Gods corts hope wt te geuene’), mogen wij besluiten, dat Gillis' aandacht eerst op Wolfs vert. van het Enchiridion gevestigd is geworden, toen hij diens boek in 1564 voor Cebes heeft gebruikt. De wordingsgeschiedenis der Epictetus-vert., zooals Gillis die in de voorrede tot Epictetus van 1563 meedeelt, heeft dus betrekking op een vert. naar de Lat. versie van een van Wolfs voorgangers. Deze zijn voorvertaling heeft hij evenals den titel, nadat Wolfs ed. hem in handen was gekomen, naar diens versie herzien en omgewerkt, en er bovendien de sententies uit Stobaeus aan toegevoegd. Zoo verklaart zich het tweeslachtig karakter der Epictetus-vert. tegenover het in zekeren zin harmonische van die van Cebes.

5. De beide Latijnsche vertalingen, die vóór Wolf verschenen waren en ook door dezen zijn geraadpleegd²⁾, waren de wijdverbreide van den humanist Angelo Politiano (1479) en de weinig bekende van den lutherschen theoloog Thomas Nao-

1) Een zeer treffend voorbeeld is 29, 4 waar de naam Euphrates in εὖ Σωϰράτης is gecorrumpeerd, gelijk uit Arr. Diss. III, 15 blijkt. Dit was door Wolf het eerst bemerkt, toch luidt zijn vert.: recte dicit Socrates.

2) Zie Wolfs adn. tot het begin van het Ench.

[p. 291]

georgus (eig. Kirchmair, 1511-1563), die in 1554 te Straatsburg verscheen. Die van Angelo Politiano geniet reeds daardoor een zekere vermaardheid, dat door haar het Manuale Epicteti, geruimen tijd voor de publicatie van het origineel, in den tijd der renaissance algemeen bekend is geworden.¹⁾ Opgedragen aan Lorenzo dei Medici, is zij vaak herdrukt, zelfs nog, toen Wolfs vert. reeds burgerrecht verworven had. De vertaling van Naogeorgus²⁾ is geheel vergeten³⁾, zoozeer dat niemand minder dan Erich Schmidt, zijn bio- en bibliograaf in de Deutsche Biographie (XXIII p. 245 vgg.), van zijn Epictetus-editie, vertaling en commentaar onkundig is gebleven.

De vertalingen van Politiano en Naogeorgus staan als meer letterlijke tegenover die van Wolf, waarin de color Latinus in veel hooger mate heerscht; en zij gelijken ook onderling op elkander, doordat Naog. sterk van Pol. heeft partij getrokken. Vandaar, dat voorshands niet gemakkelijk te beslissen valt, wie van beiden door Gillis in eersten aanleg is gebruikt. Van ons retrospectief standpunt zou men allicht de herhaaldelijk herdrukte vert. van Pol. eerder binnen het bereik van Gillis achten dan de slechts eens verschenen Naog. Maar ook voor vertalingen geldt het woord van den dichter, dat dat onderwerp de menschen het meest bekoort, hetwelk hun als het nieuwste in de ooren klinkt. Gillis' vert. immers is vervaardigd na de eenige jaren te voren (1554) verschenen Moralis philosophiae medulla van Thomas Naogeorgus, ja zelfs op den alombekenden Epictetus van den Italiaanschen humanist heeft hij ternauwernood acht geslagen.

1) Politiano was niet de eerste geweest onder de humanisten, die zijn krachten aan het Ench. had beproefd: hij had een voorganger in Niccolo Perotti, die reeds op last van paus Nicolaas V het Ench. had vertaald. Vgl. Voigt, Wiederbelebung 2. A. II. 136, 192. Doch deze vert. is door die van Politiano geheel in de schaduw gesteld en alleen nog in handschriften bewaard gebleven.

2) Een ex. bezit de Univ. Bibl. te Utrecht. (W. Oct. 163).

3) Vgl. Goedeke II 99, 134, 333; Vogt und Koch, Gesch. d. deutschen Lit. I 1913, p 316: ‘Verfasser der heftigsten und wirksamsten lutherischen Streitdramen, hat sich ausschliesslich der lat. Sprache bedient’.

[p. 292]

Het bewijs hiervoor wordt - naast de talrijke overeenstemmingen in den tekst, ook reeds in de boven medegedeelde plaatsen - vooral geleverd door een passus uit cap. 6:

En wilt v niet verheffen om die weerdicheyt, ende excellentie van eenich dinck dat v niet toe en behoort. Want als ghy hoochmoedelycken segt: Ick heb een schoon fraey peert, soo weet dat ghy v in v herte verheft om een goet peert. Welck is uwe dan? tghebruyck van uwer fantasyen.

Deze pericoop doet geen recht wedervaren aan het origineel, en zooals ze thans luidt, is zij zoowel door onjuiste vertaling niet te begrijpen als door de omstandigheid dat Gillis een gedeelte heeft overgeslagen. Epictetus verdedigt nl. den raad, dat men zich niet op de deugden van een ander moet beroemen, aldus: ‘[Als een paard zich zou beroemen en zeggen, ik ben mooi, dan zou dat nog te dulden zijn] maar wanneer gij u beroemt en zegt: ik bezit een mooi paard, weet dan wel, dat gij u beroemt op de voortreffelijkheid van uw paard. Wat is dan alleen van u? Het gebruik der verschijnselen’¹⁾. Nu treft het juist merkwaardig, dat de gedachte, die Gillis overspringt, bij Naog., in den Latijnschen text, maar niet in den Griekschen, door een vergissing van den zetter is uitgevallen: ‘Si equus super] - (en hiermede eindigt pagina 64 en tevens de katern F) - [biens, pulchrum habeo equum, scias te propter bonum equum superbire’. De zetter is op de nieuwe pagina van het eene woord superbiens naar het gelijkluidende woord dat iets verder voorkomt afgedwaald: ‘si equus super - [biens²⁾ dicat, pulcher sum, ferendum esset, tu vero cum dicis super] - biens, pulchrum habeo equum etc.’

Elders is een uitlating bij Gillis alleen te verklaren, door-

1) ‘De uiterlijke omstandigheden staan niet in onze macht, maar wel ons gedrag in die omstandigheden. Indien dus zelfverheffing in het geheel te pas komt, dan komt zij te pas, wanneer wij ons verstandig in die omstandigheden gedragen’. Verklarende aanteekening tot deze plaats van Dr. D. Burger Jr. in diens vert. van het Handboekje (Amst. 1850) p. 7.

2) De ontbrekende woorden zijn aangevuld uit de vert. van Politiano.

[p. 293]

dat hij precies één regel van den Latijnschen text van Naog. overgeslagen heeft (c. 10):

(p. 85) (p. 86)

In singulis quae accidunt memento, conuersus ad teipsum quęrere, quā vim habeas ad eius usum. Etc.

‘In alle dinghen wat v ghebeurt oft te veuren comt, weest ghedachtich ‖ wat sterckten ende cracht ghy daer toe ghebruycken moet: etc.’

En dat Gillis Politiano's vert. vermoedelijk niet gekend heeft, bewijst o.a. een plaats, waar Naog. hem voor een moeilijkheid plaatste en Wolf hem niet helpen kon. Epictetus (cap. 12) leert, dat wij bij al onze handelingen de plicht op den voorgrond moeten stellen en daarbij alle kleine verdrietelijkheden des levens voor niets moeten achten. ‘Incipe igitur a parvis’¹⁾, begin dus met u over allerlei kleinigheden heen te zetten: ‘effunditur oleolum? furto aufertur villum? dicito: tanti emitur affectionum vacuitas, tanti perturbationum remotio; gratis autem nihil acquiritur’. ‘Is uw olie verspild? Is uw ... villum gestolen? Zeg dan zooveel kost de gemoedsrust en de onverstoorbaarheid; niets echter krijgt men cadeau.’ ‘Villum’, dit woord kende Gillis blijkbaar niet. Wolf had het zoowaar ook. Toen wierp onze vertaler een blik op het Grieksch: οἰνάριον. En hij loste de moeilijkheid op: ‘Isser wat olyen ghestort? is uwen esel ghestolen? segt, om soo vele wort vercocht die onberuerlycke gherustheyt des herten, maer men en can gheen dinck om niet ghecoopen.’ In der haast had hij οἰνάριον, het verkleinwoord van οἶνος²⁾, voor ὀνάριον³⁾,

1) Vert. van Naogeorgus.

2) Οἰνάριον, het verkleinwoord van οἶνος, had Naogeorgus met zekere pedanterie door villum vertaald en Wolf was hem hierin gevolgd. De schrijver der theologische drama's herinnerde zich dit zeldzame deminutivum uit Terentius (Adelphi 786), waar het roes beteekent.

3) Dit woord heeft gaandeweg in de volkstaal het karakter van deminutivum verloren. Het is natuurlijk toeval, dat Gillis geen verkleinwoord gebruikt. In de jongere versie heeft men gemeend hem ook in dit opzicht te moeten corrigeeren (zie ben. p. 297).

[p. 294]

een ezel, aangezien. Politiano, die vinum heeft, zou hem voor den misstap hebben behoed.

Hier krijgen wij tevens een aanwijzing, dat Gillis af en toe zijn licht opstak bij het Grieksch. Ook enkele andere dergelijke¹⁾ plaatsen bewijzen dit.²⁾

6. Door deze laatste opmerking zijn wij van zelf gekomen tot nog eenige bijzonderheden betreffende Gillis' werkmethode.

Legt men zijn vert. zoowel naast die van Naog. als die van Wolf, dan ziet men dadelijk, dat hij oorspronkelijk Naog. volgt, maar daarna nu eens in meerdere dan weer in mindere mate in zijn vertaling elementen uit Wolf heeft opgenomen. Hiervan een enkel voorbeeld (c. 16).

1) Epictetus gebruikt het woord ἰδιώτης meermalen in tegenstelling tot wijsgeer (cap. 29, 46 [3 ×], 48, 51), eens tot magistraat (cap. 17). Naog. geeft het behalve op de laatstgen. plaats (privatus) weer door indoctus, ineruditus, eens behoudt hij idiota (c. 29). [Wolf heeft c. 46 imperitus, anders plebeius]. Gillis volgt Naog.: 17 een ghemeynen man, 29 einde ‘ghy moet een Philosophe, oft eenen ydyoot zijn’, 46 ongeleerd, 51 ongeschikt, maar 48 dat begint met de woorden ‘ineruditi status et forma haec est’ luidt bij Gillis: ‘het teecken ende merck van eenen ydioot is dit enz.’ Hier heeft hij op het eerste woord van de pericoop in het Grieksch ἰδιώτου στάσις ϰαὶ χαραϰτὴρ etc. gelet. - Evenzoo geeft hij cap. 29 gr. πένταθλος (Naog. luctator, Wolf quinquercio) door pentathlus weer, vergezeld van een verklarende noot in margine. Vgl, ook het bov. p. 286, n. 2 opgemerkte over zijn gebruik van de - uitsluitend Grieksche - uitgave van Verlenius.

2) Een eigenaardige kwestie is verbonden aan de vert. van c. 19: men moet rijken of aanzienlijken niet terstond gelukkig achten ‘want ist dat die rijckdommen ende goeden der sielen vrij van alle begheirlyckheden ende affectien in ons ghelegen sijn, so heeft haet, nyt en jaloersheyt gheene plaetse’. Hier heeft G. twee lezingen gecombineerd, de vulgaatlezing, die zoowel bij Naog. staat ‘nam si indolentiae substantia in iis est, quae sunt nostrae potestatis’ als bij Wolf ‘nam si in rebus nostrae potestatis subjectis vis tranquillitatis constiterit etc.’ (gr. ἡ οὐσία τοῦ ἀπαθοῦς), en de echte lezing, reeds aan Politiano bekend (substantia boni) en door Wolf als variant in den margo bij den Gr. text vermeld (ἡ οὐ. τ. ἀγαθοῦ): het wezen van het goede, vgl. Arr. IV 10, 8, natura boni, Wolf III p. 422. Hier heeft G. òf Politiano gebruikt - wat ik niet waarschijnlijk acht - òf hij heeft van den randvariant bij Wolf willen partij trekken.

[p. 295]

Gillis c.X.	Naogeorgus p. 130.	Wolf p. 30.
Als ghy yemanden siet schreyen ouer eenen dooden, oft als synen sone verre wten lande reyst, oft deur tverlies van synen goeden, wacht v dan dat ghy v niet en laet duncken dat die selue ghestelt is in eenich quaet om die wtwendighe dinghen: maer terstont suldy by v seluen discerneren ende onderscheyden^1) [die dinghen die in ons ende die buyten ons ghelegen sijn], ende dan suldy terstont wel connen gheseggen, dat alsulcken niet en quelt tghene datter ghesciet, (want tselue en quelt. eenen anderen niet) maer sijn eyghen opinie die hy heeft van dyen dinghen die hem gebeurt zijn. Ende alsdan so moechdy v wel met woorden tot hem voeghen, ende comet te passe oock mede versuchten, maer wacht v dat ghy niet inwendelycken metter herten met hem en schreyt ende versucht.	Quum flentem aliquem videris in luctu, quod aut filius peregre absit, aut sua perdiderit, ne te uisum corripiat, quasi ille in malis sit propter externa,	Cum eiulantem quempiam uideris in luctu, siue peregre profecto filio, siue rebus amissis: caue ne te uisum illud moueat, ut existimes uersari eum in malis ob externa.
	sed statim discerne apud teipsum, & dicere promptum tibi sit, hunc non macerat id quod accidit	sed statim ipse tecum distinguito, sitque in promptu ut dicas: Istum affligit non casus ille
	(alium enim non macerat) sed decretum de his.	(alium enim non affligit) sed concepta de eo opinio.
	Vsque ad sermonem quidem, non te pigeat una cum illo circumagi, & si forte res ferat, simul ingemiscere, attende autem ne simul & intrinsecus ingemiscas.	Ac oratione quidem tua eius perturbationi subseruire, ne dubita: atque adeo, si res ita tulerit, congemiscere. Cauebis autem, ne intrinsecus etiam congemiscas.

1) Bepaald noodig is het niet deze woorden uit Wolfs ‘distinguito’ af te leiden. Doubletten komen vaak bij Gillis voor: b.v. cap. 2 ghij wilt sonder twijfel bedroghen ende gefrustreerd worden (te frustrari necesse est Naog., frustrari necesse erit Wolf, gr. ἀτυχεῖν ἀνάγϰη); c. 12 ist dat ghy perfecter worden wilt ende voorder ghaen (= proficere), soo moetty aldusdanige ghedachten verlaten ende wechjagen (dimitte). Enz.

[p. 296]

De tusschen [ ] geplaatste woorden zijn een voorbeeld van eigen toevoeging - hier zelfs onjuiste - van Gillis; daarentegen zou men zelfs in de tegelijk gespatieerde en gecursiveerde woorden in één opzicht een nauwere aansluiting aan het origineel geneigd zijn te bespeuren (συμπεριϕέρεσθαι, dat letterlijk door Naog. circumagi cum illo, sierlijk door Wolf eius perturbationi inservire wordt weergegeven), ware het niet dat Gillis hier reproduceert de letterlijke vertaling, waarmee Wolf onder den text af en toe zijn eigen vert. toelicht: verbotenus illi te accommodare ne dubita.

Het zal na het vorenstaande niet noodig zijn uitvoerig nog andere bijzonderheden in Gillis' vertaling en nader haar verhouding tot de origineelen (Naog., Wolf) te bespreken. De aandacht zij nog hierop gevestigd, dat Gillis meermalen een eigen toelichting laat doorgaan voor den text van het oorspronkelijke werk¹⁾. Eigenaardig is ook dat hij enkele termen moderniseert: gesprekken over gladiatoren, wedrennen (equorum cursus Naog.) en athleten (c. 33) handelen bij hem over ‘schermers, camerspeelders oft andere worstelaers’; vgl. c. 29, 7: ‘siet wel toe, dat ghy niet ghelijck de kinderen, nu een Philosophe sijt, daer nae een Tollenaer, dan een Aduocaet, daer nae eenen Procureur (= procurator Caesaris), [ende ten lesten eenen Coster] en wordt’. De woorden [ ] zijn een vrije toevoeging.

Maar wanneer hij imperator c. 30 (gr. στρατηγός) door keyser

1) B.v. Cap. 3: ‘In alle dinghen, die v behaghen, oft gherieflyck ende oirhoirlyck zijn, oft diemen andersins bemint, soo weest gedachtich hoedanich dat dat is, van tminste beghinnende. Ist dat ghy den [beter ware geweest: eenen] Pot bemint, soo segt dat ghy eenen Pot lief hebt, soo en sult ghy niet bedroeft worden als hy ghebroken is: Ist dat ghy uwen sone, oft v huysvrouwe lief hebt, soo segt dat ghy eenen mensche bemint, als dan een van beyden ghestoruen is, soo en sal v dat oock niet verturberen: want ghy van te voren wel wist, dat dese van naturen sterffelyck waren, ende deerste brekelyck was’. Dit laatste is vrije toevoeging van Gillis.

[p. 297]

weergeeft, dan is het een gevolg van zijn gebrekkige kennis van het Latijn. En deze komt op nog tastbaarder wijze voor den dag (c. 24), waar betoogd wordt dat zonder eer te leven geen kwaad is. Een der tegenwerpingen, die een denkbeeldigen tegenstander in den mond worden gelegd, wordt aldus bij Gillis ingeleid:

Maer het lant (segt ghy) en sal van v gheen profijt hebben. Nu vraghe ick v wederomme: Wat profijt meynt ghy? En salt gheen hauenen oft andere costelycke baden hebben deur my? wat ist dan? ten sal oock gheen schoenen of wapenen van my hebben, want ick gheenen schoenmaker noch smit en ben. Maer het sal ghenoech zijn, dat elck zijn werck doet.

Naog. p. 173.	Wolf p. 41.
At patria (quantum in me est inquit) auxilio carebit. Rursum, quali hoc auxilio? An porticus non habebit per te, neque balneas? Quid tum? Nonne habet calceos per sutorem? nonne et arma per fabrum? Satis est autem si quisque suum ipsius opus impleat.	Atenim patriae per me nihil affertur adiumenti? Cuiusmodi quaeso adiumentum? Porticus per te non habitura est, non balnea. Istuc vero quid est? Neque enim calceos habet per fabrum ferrarium, neque arma per sutorem. Satis autem fuerit suo quemque fungi munere^1).

Nog afgezien van de volslagen verkeerd begrepen en daarom zelfstandig verwrongen slotgedachte, levert Gillis hier een waardigen tegenhanger van οἰνάριον - ὀνάριον en nu nog wel in het Latijn: hij heeft porticus (στοαί), waarmede eerzuchtige Grieken of Romeinen hunne steden versierden, voor portus (havens) aangezien.

Het is merkwaardig, hoe dergelijke vergissingen in de verjongde vert. van 1637 wel worden opgemerkt, maar toch met zekeren schroom geëerbiedigd en naast de juiste vertaling gehandhaafd worden. Hier figureert het ‘wynken’ naast het ‘eselken’, de ‘galeryen’ naast de ‘hauenen’. Het is de moeite waard in dit laatste geval de jongere vertaling ter vergelijking

1) De vergelijking van deze beide passages toont duidelijk het stijve in de vert. van Naog. en het sierlijke in die van Wolf aan.

[p. 298]

aan te halen; men kan dan zien hoe Gillis' vert. eenerzijds verbeterd, anderzijds ‘verbreed’ is (druk 1660 p. 27):

Maer het land, seggen sy, en sal van u geen hulp, nuttigheydt of baet genieten. Nu vraegh ick u wederom: Wat nuttigheyt meent ghy? En sal 't gheen kolommen, pilaren, of galeryen, havenen, of andere kostelijcke baden hebben door mijn toedoen? (Want met dusdanighe prachtige en kostelijcke bouwselen plegen de machtige lieden hun vaderlant te vereeren ende te vercieren). Wat ist dan? Mijn vaderlant en sal oock gheen schoenen hebben van den koperslager of harnasmaker; noch geen wapenen van den schoenmaker. Want het is genoeg, dat elck sijn werck doet: en zijn beroepinghe wel bedient.

7. Gillis heeft ons in zijn voorrede tot de Demonicea een verklaring nagelaten omtrent de aanleiding tot zijne vertaling van dit geschrift, en, mogen wij dus wel zeggen, omtrent het uitgangspunt van zijn werkzaamheid als vertaler in het algemeen. Hem was in handen gekomen - onder welke omstandigheden zullen wij aanstonds zien - ‘het cleyn ende welbekent Latijns boecsken Catonis Disticha de Moribus genoemt, dwelck ouermits zijn goede leeringhe ende suyuerheit der Latijnscher spraken met rechte der Ioncheyt om van buyten te leerene in de Latijnsche Scholen veurghehouden wort.’ En in die uitgave - d.w.z. in de Cato-uitgave van Erasmus - vond hij o.a.¹⁾ ‘aengehangen dese vermaninghe Isocratis tot Demonicum int Griecsche gheschreuen, maer van Rudolpho Agricola int Latijn seer curieuselijcken ouerghesedt, ende synen broeder toegeschreuen, ouermits dat hij niet bequamers en wiste (so hy selue betuycht) om hem die noch ionck was tot wysheit ende deucht te verweckene.’ Hij verwonderde zich er over ‘tselue boecsken noch in onser spraken niet ouergesedt te syne, na dyen wij nu ter tijt so wel van geleerden lieden (God hebbe lof) veursien ende begaeft

1) Vgl. Tijdschr. XXXIII, p. 89. Tusschen Cato en Isocrates bevinden zich de Dicta sapientum, de sententies van Publilius Syrus, een aantal losse sententies van beroemde mannen en Erasmus' Christiani hominis institutum. De Erasmus-edities worden opgesomd Bibl. Erasmiana II, p. 14-18.

[p. 299]

zijn.’¹⁾ En daarom besloot hij - maar laat mij liever wederom zijn eigen woorden aanhalen, zij verdienen het wegens de frissche en treffende beeldspraak: ‘Maer denckende dattet nu metten Letteren te wercke gaet, gelijck als in eenen ouervloedighen oogst mettet maeyen: waerinne al ist dat de gheordineerde mayers, die met grooter vlijt nacht ende dach arbeyden, veel ende groote menichte van coren in der schueren brenghen, nochtans ondertusschen wel sommige arenen, die hun ontrysen, achterlaten, die niet ergher en zijn dan dandere die sij inveuren ende opdoen, waeromme die selue oock van andere schamele aerme menschen vergaert ende nerstelyck bewaert worden: So hebbe ick lieuer desen hier inne willen ghelijck sijn (na dyen ick vanden eersten niet en can gesyn) dan dat dese aerne langer onbekent, ende daer deure oock onprofytelyck veur ons volck soude blyuen ligghen.’

Is het nu niet belangwekkend, dat Gillis den aandrang tot het overbrengen van Grieksche zedenkundige schrijvers in zijn moedertaal ontving van een Cato-boekje? Evenzeer als wij den invloed van Gillis' vertalingen konden vervolgen in later tijd, zoo kunnen wij de verbindingslijnen ook naar boven doorteekenen en Gillis' werkzaamheid betrekken binnen de sfeer der Cato-literatuur.

8. Hoe hem nu het Cato-boekje en wel in het zgn. Erasmus-type in handen gekomen is, vertelt hij ons eveneens in de voorrede tot de Demonicea, en daarmede stelt hij ons in staat ten deele de sluier op te lichten, waarin zijn overigens onbekende persoon gehuld is. ‘Onder vele ende diuersche schriften’, zegt hij dan in zijn voorrede tot ‘den eersamen ende welghemanierden Iaques van Wissenborch’²⁾, ‘daer ick dagelycx soo

1) Coornherts vert. van Cicero de officiis (1561) vermeldt Gillis reeds in dezelfde voorrede tot de Demonicea (1562).

2) Blijkbaar nog een jongmensch; aan het slot der voorrede spreekt Gillis van diens ‘lieve ouders’. Het is fijn gevoeld, dat Gillis zijn vert. der Demonicea, gelijk Cato, ‘weert om van allen Iongers van buyten geleert te wordene’ aan een jongen vriend opdraagt.

[p. 300]

van mijnder officien wegen, al wt liefden der Letteren, mede besich ben, - soo is onlancx gheleden ons te drucken ghecomen (gelyck ons dagelycx diuersche dinghen te voren comen) het cleyn ende welbekent Latyns boecsken Catonis Disticha de Moribus genoemt etc.¹⁾ Hieruit volgt dus dat Gillis aan het boekdrukkersbedrijf verbonden was. Als boekdrukker? Onmogelijk is het niet. Maar bij Fr. Olthoff, de Antwerpsche drukkers 1891, is een boekdrukker van dien naam geheel onbekend. Of men moest - met het oog op 's mans humanistisch klinkende voornamen - aan een pseudoniem denken voor den drukker van het boekje Gillis van Diest, over wien natuurlijk wel de noodige gegevens bij Olthoff te vinden zijn. Maar Gillis' eigenaardige eruditie, zijn verklaring ‘gelyck ons dagelycx diuersche dinghen te voren comen’ (bov. p. 300) en zijn vermelding van de ‘sekere uren die ic van mynen dagelycschen wercke neme, ende soo te segghene stele (bov. p. 288) wijzen er veeleer op, dat het Catoboekje hem - of liever ‘ons’, gelijk hij zegt - in een andere qualiteit ‘te drucken ghecomen’ is: Gillis - ik dank deze oplossing aan Dr. W.F. Tiemeyer - was aan de drukkerij verbonden als Corrector.

Ook een dergelijk arbeider in den wijngaard der letteren heeft, beschouwd te midden zijner omgeving en in verband met de behoeften, die hij trachtte te bevredigen, zelfs ondanks zijn talrijke feilen en misgrepen, wel aanspraak op een vleugje waardeering. Ook voor iemand bedeeld met forscher krachten en ruimer kennis dan Gillis zou de verdietsching van het Enchiridion naar de gebrekkige, droge en den gedachtengang meermalen verduisterende versie van Naogeorgus, een werk van belang zijn geweest. De - gemaklijkere - Demonicea en Tabula, waarvoor buitendien hem dadelijk vloeiende vertalingen ten dienste stonden, stelden lagere eischen.

In een tijd, waarin ‘Heydensche philosophen boecken ... dagelycx meer in onser talen ouergheset worden, ende van

1) Ten onrechte zei ik Het Boek V, p. 231, dat Gillis zelf Cato vertaald had.

[p. 301]

vele seer groot geacht worden’¹⁾, ontveinsde Gillis zich de nederigheid van zijn werk niet; slechts ‘op dat ick daer deur noch meer²⁾ lieden dienst doen soude’ besloot hij zijn vertalingen te doen drukken. Deze gedachte ligt, gelijk wij zagen, reeds ten grondslag aan zijn sierlijke vergelijking der arenlezers; van hetzelfde bewustzijn legt M.A.G. verder getuigenis af in de regelen, waarmede hij zijn ‘onconstiche’ vertaling der eerste Oratie van Isocrates bij den ‘goetwilligen Leser’ rechtvaardigt:

Segdy, waerom en hebdy dan sulcx niet gespaert
Veur eenen anderen bequamer in desen,
Die alsulcx gedaen mocht hebben onveruaert
Soo dat hyer deur soude worden ghepresen?
Dats, om dat sy my so vol vruchten docht wesen,
Dat al waerse van woorden slecht en ongeciert,
Nochtans weert soude sijn veur elcken gelesen,
Om deuchdelyck te worden en wel ghemaniert.
Neemt danckelyc dan dat ic v scenck ongeviert,
Al ist cort, denct dat cort is ons memorie,
Ende leuen: corts moesten wij sijn gestiert
Tot Deuchden, willen wij comen tot glorie,
want int volbrengen der Deucht leyt de victorie.

Amsterdam, Febr. 1918.

m. boas.

1) Uit de voorrede tot de vert. van het Handboekje, p. III.

2) Nl. dan de persoon, die zijn vert. van het Handb. in manuscript gelezen had en wien het is opgedragen. T.a.p. p. II.