Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 36

[p. 163]

De Nederlandse plaatsnamen op -ik

Over het gehele Keltiese gebied vindt men het suffix -ācoter vorming van adjectiva en substantiva, b.v. oudiers iress-ach ‘gelovig’ (bij iress ‘geloof’), middelkymr. coed-awc ‘bossig’ (bij coed ‘bos’), oudiers marc-ach = middelkymr. marchawc, corn. marrek ‘ruiter, ridder’ (bij oudiers marc, middelkymr. march ‘paard’)¹⁾. Ook vormt het, vooral in 't Iers, persoonsnamen, b.v. gall. Dumn-acus = middelkymr. Dyfn-awc, gall. Calg-acus = oudiers Calg-ach²⁾. Daarnaast kon het plaatsen aanduiden, b.v. oudiers fás-ach ‘wildernis’ (bij fás ‘leeg’), bretons kaol-ek ‘moestuin’³⁾. Maar, vooral in 't Gallies, diende het tot vorming van plaatsnamen, vooral sedert de Romeinse heerschappij zich over Gallië had uitgebreid; tot de oudste voorbeelden behoren Gaesoriacus (nu Boulogne-sur-Mer) bij Mela en Chersiacus (pagus in Belgica) bij Plinius⁴⁾. Hoe veelvuldig ze later voorkomen, kan men zien aan de talrijke voorbeelden bij Holder⁵⁾. Men heeft zich het ontstaan wel zo te denken, dat in plaats van de lange komposita, waarvan het eerste lid in de regel een persoonsnaam was, kortere namen ontstonden, bestaande uit die persoonsnaam plus het achtervoegsel. Zo heet Atrecht eerst Nemetocenna (Hirtius b.G. VIII 46, 6), later Nemetaco (Νεμεταϰόν reeds bij Ptolemaeus). Op dezelfde wijze zal Eburaco (nu York) aan een ouder Eburo-dunon beantwoorden, Turnaco (nu Doornik) aan b.v. Turno-duron⁶⁾. In vervolg van tijd werd dan, ook zonder dat zo'n oud kompositum aanwezig was geweest, het suffix achter persoonsnamen gevoegd om dezelfde verhouding van bezit uit te drukken, die in 't Latijn door -ānus (Claudianus,

1) Pedersen, Vergl. Grammatik der kelt. Sprachen II § 377.

2) Holder, Alt-Celtischer Sprachschatz I 21.

3) Pedersen t.a.p.

4) Holder s.s.v.v.

5) I 21 v.v.

6) Dottin, Manuel pour servir à l'étude de l'antiquité celtique² (1915), blz. 119

[p. 164]

Cassianus, Quintianus, Roscianus enz.) wordt weergegeven; het was dus dan oorspronkelik een adjektief, gevolgd door fundus, praedium, villa, en gaf de bezitting te kennen van de persoon, van wiens naam het woord was afgeleid. Met fundus Sabinianus (ital. Savignano) was gall. Sabiniacus (fr. Savignac, Savigny) volkomen identies¹⁾. Uit die landgoederen ontstonden dan vaak kleinere plaatsen en daarmee hangt het samen, dat we ook in Nederland vooral naar de dorpen en gehuchten zullen moeten zien om de resten van deze vormingen terug te vinden.

Wat de vorm van het suffix betreft, gall. -ācos, -ācon, gelatiniseerd -ācus, -ācum, werd al spoedig niet meer als adjektief gevoeld; de vormen versteenden, meest tot -acum, -aco, zodat men b.v. zelfs schreef: in villa Brinnacum, of met nieuw afleidingsuffix: domus Icciacensis, castrum Lauriacense e. dgl.²⁾ Toen de namen op -aco produktief werden, dus in het Gallo-Romeinse tijdvak, werden ze ook vaak achter io-stammen gezet, en zo ontwikkelde zich een nieuw achtervoegsel -iaco, dat op zijn beurt produktief werd; zie de lange lijst bij Holder³⁾. En daarmee ging gepaard, dat het eerste element niet meer een Galliese persoonsnaam behoefde te zijn, maar zeer vaak een Romeinse (b.v. Anicius: Anisiaco, Calvinius: Calviniacus, Cassius: Cassiaco) of soms zelfs een Germaanse (b.v. Childerik: Childriciaecas (-iagas), Chrod[o]mar: Hrotmariacus, Theodebert: Teodeberciaco) naam werd.

Dergelike vormingen leven nog voort in vele Franse en Duitse plaatsnamen, de eerste meest op -y of -ac uitgaande, de tweede meest op -ich, b.v.

1) Schulze, Zur Geschichte lateinischer Eigennamen (1904) 12. Vgl. ook bij Holder II 298: Locellum qui appellatur Lucianus, naast: Locellus qui appellatur Luciacus.

2) Gröhler, Über Ursprung und Bedeutung der französischen Ortsnamen I (1913), 184. Behalve de werken van d'Arbois de Jubainville (vooral diens Recherches) noem ik nog Glück, Die Bisthümer Noricums (WSB. XVII [1855] 107 v.v.), die reeds de hoofdzaken juist uiteengezet heeft.

3) I 22 v.v.

[p. 165]

Iulius: Iuliaco(-um) = Juilly, Juillac - Jülich.

Latinius: Latiniaco = Lagny, Laigny, Ladignac, Lagnac - Lessenich.

Martinius (Martinus): Martiniaco = Martigny, Martignac - Merzenich.

Sabinius: Sabiniacus (Saviniacum) = Savigny, Savignac - Sevenich.

Sterpinius: Sterpiniaco = Sterpigny - Sterpenich.

Vitellius: *Vitelliaco = Villy, Villac - Wittlich.

Zeer talrijk zijn deze plaatsnamen in Frankrijk (vooral in het zuiden), in Boven-Italië (Gallia Cisalpina) en in de Duitse Rijnstreken, zeldzaam in Spanje en Groot-Britannië¹⁾. Voor de verspreiding in België en Noord-Frankrijk raadplege men het voortreffelike werk van Kurth²⁾, waarop prof. Muller welwillend mijn aandacht vestigde³⁾. Men vindt de bedoelde namen dus overal, waar eens de gallo-romaanse kultuur overheerste, en als in Nederland dergelike namen voorkomen, dan moeten ze in historiese tijden onder dergelike invloeden ontstaan zijn; om praktiese redenen beperk ik mij bij mijn onderzoek tot de tegenwoordige grenzen van ons vaderland. Zoals de Nederlandse vorm van 't bovengenoemde Jülich Gulik is, zo beantwoordt dus aan -(i)aco- in onze taal -ik (-ək). Maar natuurlik berusten niet al onze op -ik uitgaande plaatsnamen op dergelike vormingen, en het is dus nodig eerst de op andere wijze ontstane -ik-namen buiten onze beschouwingen te sluiten, n.l.

a) -ik uit -wijk: Betsik uit en naast Bitswijk⁴⁾, Hezik (Heesik)

1) Gröhler 185 v.; Dottin 444 v.; Cramer Römisch-germanische Studien (1914) 130 v.v.

2) La frontière linguistique en Belgique et dans le nord de la France, 2 voll, (Mémoires publiés par l'académie royale, Tome XLVIII, Bruxelles 1895 et '98. Terloops bespreekt hij ook verschillende Nederlandse namen. Alléén historiese waarde heeft het werk van Hoeufft, Taalkundige Bijdragen tot de naamsuitgangen van eenige, meest Nederlandsche plaatsen (1816).

3) Tevens zij hem hier dank gebracht voor enkele andere aanvullingen.

4) Voor de ligging van de hiervolgende plaatsen en plaatsjes zie men - behalve Van der Aa - het aardrijkskundig woordenboek van Pott² (1913).

[p. 166]

uit en naast Heeswijk, Kattik = Katwijk, Odik = Odijk uit ouder Odewij(c)k, Rizik = Rijswijk, Sluipik = Sluipwijk, Walik = Waalwijk, Westrik = Westerwijk; ook wel Oosterik uit Oosterwijk en wellicht Noortik = Noordwijk.

b) -ik uit -dijk: Schorik = Schoordijk.

c) -lik = -lijk: Ketlik (fri. Kjetlik) = Katlijk, Middelik = Middelijk. Hierbij ook wel Puiflik, ouder Puflicke (a. 1176), Pueflic, Puyflic¹⁾. Ook Sallik²⁾, een andere vorm voor Zalk (O.), heeft dit -lik, vgl. de oudere vorm (a. 1213) Santlike³⁾.

d) -spik = spijk: Enspik = Enspijk (Elspijk).

e) svarabhaktiese i: Pierik (De) = Park of Perk⁴⁾.

f) uit -ink (-ing): Brunik naast Bruininck, genoemd naar vroegere eigenaar⁵⁾. Zeer twijfelachtig is het, of hierbij Bunnik (a. 960: Bunninc-hem)⁶⁾ behoort.

g) oorspronkelike appellativa, b.v. Hamrik, Hemrik⁷⁾; vgl. met namen als Havik, Hanik, Haandrik, Hoendrik ndl. havik, hgd. Kranich, mnd. wedik e.a.⁸⁾.

h) -rik misschien in Nift(e)rik, maar de oudste vorm is Nifterka⁹⁾ (a. 1117); vgl. voor het eerste lid (pagus) Niftarlake. Wellicht ook in Demmerik¹⁰⁾?

i) -beek misschien in Woezik¹¹⁾, vgl. de Wöseke (Rgbz. Hildesheim) en zie voor dgl. vormen Witt, Beiträge zur Kenntnis der Flussnamen Nordwestdeutschlands (1912) blz. 49.

Wanneer wij nu overgaan tot het onderzoek van de overige plaatsnamen op -ik, dan beginnen wij met die enkele, waarvan de vormen op -(i)aco werkelik oudtijds zijn overgeleverd.

1) Nom. geogr. neerl. III 217 v.

2) V.d. Aa s.v. Zalk.

3) Van den Bergh, Handboek der mnl. geographie² 249.

4) Tijdschr. XXXI 39.

5) V.d. Aa s.v.

6) Förstemann II 1, 625.

7) Ndl. Wd. s.v. hamrik.

8) Kluge Nomin. Stammbildungslehre § 61b.

9) Later (a. 1230) Nichterich e.a.: Nom. geogr. neerl. II 136; III 197.

10) Zie over deze naam Van der Aa s.v.

11) Ouder (sedert de 12de eeuw) Wousick, Wosike e.a.: Nom. geogr. neerl. III 285.

[p. 167]

I. Blariaco, volgens de Tab. Peut. liggend ten Z. van de fl. Patabus = Waal, dus zonder twijfel identies met Blerik¹⁾ (ten Z.W. van Venlo). Dezelfde naam vindt men waarschijnlik terug in 't Gooise Blaricum, zonder umlaut, want - evenals Arnhem (zie ben.) - uit *Blaraco: de i stelt de onduidelike klinker voor. In de tijd, dat de namen op -um (-heim) produktief waren, kon het bij Hilversum en Bussum gelegene *Blarik gemakkelik Blaricum genoemd worden, zoals aan de andere kant onder invloed van Laren ook de uitspraak Blaren ontstond²⁾. Met Blerik en Blaricum staan fr. Bléré en Bléry op één lijn; de ten grondslag liggende Keltiese persoonsnaam is Blarus³⁾; een verdere afleiding *Blariniacum is bewaard in Blaregnies (in Henegouwen)⁴⁾.

II. Arenacum, reeds bij Tacitus, en bezwaarlik hiervan te scheiden Arenatio (Tab. Peut.) en Harenatio (Itin. Ant.)⁵⁾ - met -atio in plaats van -aco, is niet *Arnik geworden, maar vernederlandst tot Arnhem⁶⁾ op dezelfde wijze als Blaricum. Opmerkelik is evenwel, dat de k - onder volksetymologiese invloed? - is uitgevallen in *Arnik-heim. Het is een afleiding van de persoonsnaam Arenus⁷⁾.

Meermalen wordt -iāco- verkort tot -io-, b.v.

Lentium (hgd. Linz, fr. Lens) is ontstaan uit Lentiaco (fr. Lanzac).

Sentium (hgd. Sinz) berust op *Sentiacum (hgd. Sinzig).

1) Ouder Blaricge (v.d. Bergh Handboek² 211).

2) Een dergelike vervorming komt vaak voor, vooral juist naar de namen op -heim; vgl. Kurth I 254 v.v.

3) Gröhler 195.

4) Kurth I 495. Ik scheid hiervan dus Bleereghem (Belgies Brabant) en Blaringhem (Dép. Nord: Frankrijk; ouder Bladringhem [a. 1069]: Forstem. II 1, 477).

5) De plaatsen alle bij Holder I 204 v.

6) Reeds a. 893 Arn(eh)eym: Nom. geogr. neerl. III 24 v.v. Zie voorts Kern Tijdschr. Aardr. Gen. Tweede Serie XXI, 783 v., die evenwel in 't midden laat, of Arenatio hiervan te scheiden is; velen (o.a. Miller Itineraria Romana blz. 42) zien in laatstgenoemde naam het tegenwoordige Rindern bij Kleef.

7) Holder I 205.

[p. 168]

Mainz gaat terug op Magontia, Moguntia, een jongere vorm van Mogontiacon.

Titiaco (fr. Tizac, Thizy) heeft een kortere vorm *Titium (hgd. Titz, Tetz)¹⁾.

In Nederland vindt men van deze soort:

I. Lauri (als lokatief van *Laurium), volgens de Tab. Peut. een plaats in 't Batavenland. De volle vorm Lauriaco is meermalen overgeleverd voor het Oostenrijkse Lorch²⁾. Identies hiermee zijn meerdere plaatsen hgd. Lorch, Lorich, voorts fr. Loiré, Lauriac, waarnaast Laurac uit Lauracus³⁾; alle behorend bij de Keltiese persoonsnaam Laurus⁴⁾.

Daar Lauri tussen Nigropullo⁵⁾ (ter hoogte van Zwammerdam) en Fletione (= *Fectione = Vechten bij Utrecht) ligt, zou men geneigd kunnen zijn Loerik⁶⁾ (buurtschap onder de gem. Houten: Utrecht) als een voortzetting van de volle vorm te beschouwen. Dit kan echter niet wegens de vokaal (oe i.p.v. o); Loerik berust, evenals fr. Lorris (Loiret), op Loriacum⁷⁾, bij de Latijnse naam Lorius⁸⁾; ook hierbij komt een korter Lorium⁹⁾ voor.

II. Caspingio, ook in 't Batavenland, gelegen tussen Tablis en Grinnibus (Tab. Peut.), waarschijnlijk in plaats van *Caspinio, een verkorting van het in fr. Chaspinhac voortlevende

1) Meer vbb. bij Holder I 31 en II 62.

2) Holder II 160 v.

3) Holder II 159.

4) Holder II 162.

5) Nigropullo is vermoedelik een latinisering van *Zwarte pol (pol zeer veel in plaatsnamen); men vindt dezelfde naam bij Sloet Oorkondenboek n^o. 837: Henricus Niger Pullus (a. 1260). In de regel houdt men Nigropullo voor een Latijnse naam; oorspronkelik zou het dan de naam van een herberg geweest zijn, die een niger pullus op het uithangbord had (zo o.a. Kern Tijdschr. Aardr. Gen. Tw. Serie XXI 773), maar de naar uithangborden genoemde stationes der Itineraria komen steeds met ad voor (zie de vbb. bij Pauly-Wissowa II 2559 en Miller Itineraria Romana XLVIII noot 1).

6) Ouder Lorech, Luriche: Van den Bergh, Handboek der mnl. geographie² 168.

7) Gröhler 213.

8) Schulze 182.

9) Holder II 288.

[p. 169]

*Caspiniaco¹⁾; de ten grondslag liggende persoonsnaam is een afleiding van de Latijnse eigennaam Caspius²⁾. Onjuist is Holders identificering van Caspingio met tegenw. Waspik (N.Br.), welks oudste vorm Waspyc (± 1300)³⁾ reeds de anlautende w vertoont en dat zelf veeleer met -spijk (zie boven) is samengesteld⁴⁾.

Groter is de groep van namen, waarvan de oudste vormen niet rechtstreeks zijn overgeleverd.

I. Berik (buurtschap in de gem. Buggenum, ten N.v. Roermond), = hgd. Berich (vorstendom Waldeck; ouder Beriche [12^de eeuw]⁵⁾, fr. Boiry en Barjac; uit ouder Bariaco⁶⁾, bij de persoonsnaam Barus⁷⁾.

II. Doornik (gem. Bemmel) en Indoornik⁸⁾ (gem. Heteren), sedert de 10^de eeuw bekend; het in de 11^de eeuw voorkomende Tornacum⁹⁾ bevat natuurlik niet meer 't oude -acum, maar is een latinisering of staat op één lijn met Blaric-um (z. boven); het later nu en dan opduikende Doornijnck, Dornynck staat onder invloed van de vele Gelderse namen op -ink; men scheide dus van Doornik Deuringen (buurtschap onder Denekamp; a. 1323: Dorninge¹⁰⁾, dat een echt Germaanse afleiding is van germ. þorn¹¹⁾.

Doornik = hgd. Dornick (Kr. Kleve) = belg. Doornik (fr.

1) Holder I 823. De verklaring van Schütte PBB. XLI 35 (c Aspingium uit Askiburgium) schijnt mij onaannemelik.

2) Schulze 270.

3) Nom. geogr. neerl. II 145.

4) Eerste lid was- (vgl. Förstemann II, 2, 1250 v.v.)? De een enkele maal opduikende vorm Waesbeek (a. 1559) zal wel op volksetymologie berusten, eerder dan dat men - met 't oog op de nog in zwang zijnde uitspraak Wasbek (Pott 465) - omgekeerd -spik als onoorspronkelik moet beschouwen. In elk geval, met -iaco heeft dit -ik niet te maken.

5) Förstemann II 1, 406.

6) Holder I 350.

7) Holder I 354.

8) Uit in Doornik; vgl. b.v. Indijk naast Dijk(en): Pott 95.

9) Nom. geogr. neerl. III 81.

10) Nom. geogr. neerl. I 88 v.

11) Zie voor dit woord in namen Förstemann II 2, 1067 v.v.

[p. 170]

Tournai), welke laatste plaats reeds op oude reiskaarten (Tab. Peut. e.a.) als Turnaco, Turnacum¹⁾ verschijnt; vgl. ook fr. Tornac e.a. Zoals we reeds zagen, is de naam wel in de plaats getreden van b.v. Turno-duron; de ten grondslag liggende persoonsnaam is Turnus. Gröhler²⁾ wil - deels tegen de overlevering in - Tornaco (bij de persoonsnaam Tōrnos) lezen, maar ook 't Nederlands vokalisme wijst op een oude u, tenzij men invloed van doorn zou willen aannemen. De ndl. d in plaats van t berust op een uit Tornaco gegermaniseerd *Thornaco³⁾.

III. Covik (buurtschap in de gem. Steenderen: Geld.). Wellicht uit *Coviaco, waarvan een afgeleide vorm schijnt overgeleverd in Coviacense castrum⁴⁾, bij de persoonsnaam Covius⁵⁾. Vgl. ook Kovike (polder: ged. gem. Dussen, ged. gem. Werkendam: N.Br.)?

IV. Eldik (buurtschap onder de gem. Echteld: Geld.) uit *Aldiaco bij de Germaanse persoonsnaam Aldo⁶⁾, waarnaast *Aldino⁷⁾, de grondvorm van *Aldinaco, nu fr. Audinac⁸⁾.

1) Holder II 2001 v.v.

2) 224 v.

3) Verkeerd Cramer Röm.-germ. Korrespondenzbl. IX (1916), 49 v.v., die de d toeschrijft aan de werking van een Bataafse (Nedergermaanse) klankwet, volgens welke de t tot d zou geworden zijn. Hij steunt daarbij - behalve op Doornik - op drie vormen: Badaus uit Bata(v)us, Vada (Tac. H. V 20; 21 bis) = *Vata bij Vetera en got. watō, en Vadinius (Akense inscriptie) uit *Vatinius. Maar het is - ook uit de tegenwoordige naam Betuwe - duidelik, dat het talrijke malen voorkomende Batavi de alleen juiste vorm is en dat het zeldzame Badaus slechts een vulgair-Latijnse schrijfwijze is; datzelfde geldt voor Vadinius uit Vatinius, dat ten overvloede een Latijnse naam is (zie Schulze 249 v.). Vada daarentegen heeft niets met got. watō te maken, zelfs niet als men Vetera (castra) niet als ‘de oude (legerplaats)’ wil opvatten; zoals Kern Tijdschr. Aardr. Gen. Tweede Serie XXI 784 aantoonde, is het identies met mnl. wade ‘voorde’, een nevenvorm van germ. wađa-, on. vađ enz. ‘voorde’; het is dus een verkorting van een naam, waarvan het eerste lid een riviernaam vormde, en de Romeinen namen die gemakkelik over in aansluiting aan lat. vadum ‘voorde’.

4) Holder I 1152. Vgl. castrum Lauriacense bij Lauriaco e.a. Zie ook Coviniacum (12^de eeuw) bij Kurth I 498.

5) Schulze 155.

6) Försteman I 56.

7) Aldini bij Försteman I 56 v.

8) Holder III 560.

[p. 171]

V. Emmerik of - wel onoorspronkelik - Eimerik (buurtschap in de gem. Heeze: N.Br.) = hgd. Emmerich, ouder Embrica (sedert 996)¹⁾, dat reeds als Ambariago²⁾ voorkomt. Dit Ambariaco ligt ook ten grondslag aan fr. Ambérieux en Ambeyrac en behoort bij de Galliese persoonsnaam Ambarrius³⁾.

VI. Geverik (gehucht in de gem. Beek: Limburg), evenals fr. Gauriac⁴⁾ ontstaan uit *Gaviriaco, bij een persoonsnaam *Gavirius, die behoort bij de Latijnse naam Gavius⁵⁾, waarvan ook afgeleid is Gavinius⁶⁾: hiervan weer Gaviniaco = fr. Gevigney⁷⁾, Gagny⁸⁾, Gagnac⁹⁾ en hgd. Gevenich¹⁰⁾.

VII. Horik (gehucht in de gem. Nederweert) is, evenals fr. Huriel¹¹⁾, uit *Huriaco te verklaren; de anlaut wijst op een - mij onbekende - Germaanse persoonsnaam¹²⁾.

VIII. Hunnik (buurtschap in de gem. Eibergen: Geld.) en - met minder nauwkeurige spelling - Hunik (Arcen: Limburg) zullen wel uit *Hunniaco ontstaan zijn, bij de Germaanse persoonsnaam Hunno¹³⁾, een vleinaam bij b.v. Huniric, waarvan weer gevormd is Hunneriaca (a. 898), nu Ennery (Elzas-Lotharingen)¹⁴⁾.

IX. Kamerik (Utr.) = Kamerijk in Frankrijk (fr. Cambrai), dat in oudere tijd Camaraco heet¹⁵⁾: bij de persoonsnaam Camarus¹⁶⁾.

1) Försteman II 1, 135.

2) Holder I 115.

3) Gröhler 189.

4) Holder I 1992.

5) Schulze 76 v.

6) Die persoonsnamen op -inius zijn zeer gewoon in de onomastiek van de laatste eeuwen van 't keizerlijk; zie voor de verspreiding in de Duitsche ‘Rheinlände’ Schulze 57 v.v.

7) Gröhler 253.

8) Holder I 1992.

9) Gröhler 253.

10) Holder I 1992.

11) Holder I 2059.

12) Op Huri (Förstemann I 936)?

13) Förstemann I 930.

14) Gröhler 303.

15) Holder I 708 v.

16) Gröhler 239 v.

[p. 172]

X. Korrick, vermeld in 1417: ‘Jacob van Korrick ontfinck dat goet te Korrick, gelegen tot Gassel’ (bij Grave: N.Br.)¹⁾. Misschien uit *Corriaco bij een persoonsnaam Corrius²⁾, waarnaast Corius³⁾, dat Coriaco⁴⁾ opleverde.

XI. Lopik⁵⁾ (Utr.) = fr. Loupiac, uit *Lupiaco, bij de persoonsnaam Lupius⁶⁾.

XII. Maurik (G.), ouder Maldericke, Meldrike, Maldrike, Mauderick, Mouwerick⁷⁾, = hgd. Mellrich, ouder Meldrike (Kr. Lippstadt)⁸⁾, en = fr. Melleray⁹⁾. Grondvorm *Maleriaco bij de persoonsnaam *Malerius, welke staat tot Malius¹⁰⁾ als Daverius tot Davius¹¹⁾, *Mederius tot Medius¹²⁾ en *Vinderius tot Vindius; vgl. ook boven *Gavirius bij Gavius en zie ben. onder Tepperik. Maleriaco werd *Malrik(e), Maldrike, Maldericke, dat enerzijds zich met umlaut tot Meldrike, anderzijds zich tot Mauderick, Mouwerick, Maurik ontwikkelde. De soms voorkomende, toch wel op verlezing berustende spelling Manderick¹³⁾ gaf aanleiding tot het misverstand om Mannaritio (Itin. Anton. 369,3) er mee te identificeren. Van Malius zelf werd gevormd *Maliaco > Malic (10^de eeuw)¹⁴⁾, nu Melik (L.) = Melick in Luxemburg¹⁵⁾. De gebruikelike¹⁶⁾ vereenzelviging van Melik met Mederiacum (Itinerar. Anton. 375, 5) is dus onjuist. Dit Mederiacum is een

1) Register Leenaktenboeken Gelre en Zutphen, 7^de stuk; Uitheemsche leenen blz. 148.

2) Schulze 423.

3) Schulze 423.

4) Holder I 1125.

5) De oude vorm Lobeke (Van den Bergh 247) is wel door volksetymologie te verklaren; zie boven bij Waspik.

6) Holder II 348 en 349.

7) Nom. geogr. neerl. III 183.

8) Försteman II 2, 193.

9) Holder II 394.

10) Holder II 394.

11) Holder I 1244 v.

12) Zie hieronder.

13) Nom. geogr. neerl. III 183.

14) Försteman II 2, 259.

15) Van der Aa s.v.

16) B.v. bij Holder II 495.

[p. 173]

afleiding van de persoonsnaam *Mederius, dat zelf bij Medius¹⁾ behoort; dezelfde naam leeft voort in hgd. Meyerich, ouder Mederike (Kr. Soest)²⁾. De ligging van Mederiacum is onzeker; was het een Limburgse plaats³⁾, dan voege men de naam toe aan Blariaco enz.

XIII. Minder zeker dan van Maurik ben ik van Varik (Tielerwaard), welks oudere vormen veel op die van Maurik lijken: Veld(e)ricke (reeds a. 997), Vald(e)rike, Vaud(e)ric⁴⁾. Daarnaast echter Vayderick (a. 1383), Vaderick (a. 1456), Varick (a. 1492) in overeenstemming met de tegenwoordige vorm; vandaar dat ik niet tot een grondvorm *Faleriaco durf konkluderen, teminder waar deze geen steun vindt in een andere naam⁵⁾. Bovendien, in Drente, waar geen -iaco-namen voorkomen, heet een streek bij Gieten Varik.

XIV. Evenals Maurik, heeft Eldrik (buurtschap gem. Hummelo), ouder Elderick (a. 1392), Elderik (a. 1721)⁶⁾, een ingelaste d, want het is ontstaan uit *Alariaco > *Al(d)rike > Eldrik; zoals Hunneriaca bij Huniric behoort (zie boven), zo behoort *Alariaco bij de ook in 't Westgermaans voorkomende persoonsnaam Alaric⁷⁾.

XV. Meterik (gehucht in de gem. Horst: L.) = hgd. Metterich (Kr. Bitburg) = fr. Madré, Mairy, uit Matiriaco, Matriaco⁸⁾, bij de Latijnse persoonsnaam Matrius⁹⁾.

XVI. Tepperik (buurtschap in de gem. Raalte) is de enige plaats in Overijsel, die in aanmerking komt. Daarom wijs ik

1) Holder II 497.

2) Förstemann II 2, 259.

3) Het wordt genoemd na Mediolano en Sablonibus en vóór Theudurum en Coriovallum.

4) De oudere vormen alle in de Nom. geogr. neerl. III 257 v.

5) Wel *Valeriaco = fr. Vallery, Valeyrac e.a. (bij de Latijnse persoonsnaam Valerius: Gröhler 298), maar dit zou *Waurik (*Weldrik) opgeleverd hebben.

6) Nom. geogr. neerl. III 93.

7) Försteman I 53 v.

8) Holder II 459.

9) Gröhler 267.

[p. 174]

slechts aarzelend op een mogelike grondvorm *Tappiriaco van de persoonsnaam *Tappirius (naast Tappurius bij Tappo?)¹⁾.

XVII. Waarschijnlik behoort ook hierbij Kuik (N.Br.), hoewel het niet meer op -ik eindigt; ouder Cuck (sedert 1096)²⁾. Het kan niets te maken hebben met Ceuclum (Tab. Peut.), daar zowel vokalisme als konsonantisme afwijkt. Daarentegen is niet onmogelik een afleiding uit *Cudiaco, waaruit ook Cuis (dép. Marne) is ontstaan en dat zelf bij de persoonsnaam Cudius behoort³⁾. *Cudiaco is dan al vroeg *Cuiaco geworden, op dezelfde wijze als Coiaco reeds a. 844 verschijnt voor Codiaco, nu Coyecques (Pas de Calais)⁴⁾; vgl. ook Gaudiaco, reeds a. 1159 Goico⁵⁾, nu Goyck (Belgies Brabant)⁶⁾.

In Limburg ligt in de gem. Spaubeek (kanton Sittard) het gehucht Weberig. Klaarblijkelik staat hier - evenals in Bammerig en Bommerig (gem. Wittem: kanton Gulpen), die ik overigens niet verklaren kan - limburgs -ig in plaats van algemeen ndl. -ik⁷⁾. Zo berust dan Weberig, evenals fr. Vavray, op *Vabriaco, een afleiding van de persoonsnaam Vabrius⁸⁾.

Eigenaardig is het, dat onder Franse invloed soms de klemtoon naar het suffix versprongen is. De meeste voorbeelden daarvan vindt men in België; vgl. b.v. Altenaken, Audenaken, Lanaken, Montenaken, Rodenaken⁹⁾. Zo is b.v. belg. Kortenaken,

1) Schulze 95.

2) Nom. geogr. neerl. II 130 v.

3) Holder I 1187.

4) Kurth I 498.

5) Kurth I 501.

6) Kurth I 485.

7) Vgl. ook Babberik (Babberich, Babbrig, Bebbrig; buurtschap onder Zevenaar), dat echter wel anders te verklaren is: ouder Babberghen (a. 1534), zie Nom. geogr. neerl. III 33 v.

8) Holder III 71.

9) Kurth I 482 v.v. Soms ook -eke, b v. Lenneke (Kurth I 486). Een aardig voorbeeld van volksetymologie biedt misschien Zeven-Eeken (bij Gent), dat met Savigny-Sevenich op één lijn kan staan; - tenzij men werkelik aan ‘zeven eiken’ denken moet (vgl. Muller, Critische Commentaar op Van den Vos Reinaerde 311).

[p. 175]

ouder Curtenach, Cortenaken¹⁾, evenals hgd. Gürzenich en fr. Courtenay, ontstaan uit *Curtiniaco, Curtinacus²⁾, een afleiding van de persoonsnaam Curtinus³⁾, die zelf weer bij de Latijnse naam Curtius behoort; van welk Curtius op zijn beurt is afgeleid Curciacus, nu Courçay; vgl. ook fr. Courcy en Coursac³⁾. Het hier bedoelde tiepe vindt men ten onzent in de namen van drie Limburgse plaatsen: Etenaken (gem. Wijlre), Slenaken (kanton Gulpen) en Windraak (Wintraak, Winteraken (deels gem. Munstergeleen, deels gem. Schinnen). Etenaken < *Atiniaco behoort bij de Latijnse persoonsnaam Atinius, waarnaast Attinius Attiniaco = fr. Attigny⁴⁾ opleverde. Slenaken zal wel ontstaan zijn uit Saliniacus⁵⁾ > *Selenaken, dat tengevolge van de toonloosheid der eerste syllabe in Slenaken overging; het is dan identies met fr. Saligny, Salignac⁶⁾ en behoort bij de persoonsnaam Sal(l)inius⁷⁾. Windraak = hgd. Winterich berust op *Vinderiaco, bij een persoonsnaam *Vinderius, afgeleid van Vindius, waaruit *Vindiaco = fr. Vanzy, Vanzac⁸⁾.

Overzien wij nu nog eens de namen, aardrijkskundig geordend. Het -(i)aco-tiepe is het talrijkst in Limburg: in 't Zuidelijk deel Etenaken, Slenaken, Weberig, Geverik, Windraak (dus 4 er van met speciaal Limburgse afwijkingen), dan noordeliker [Mederiacum?], Melik, Berik, Horik, Blerik, Meterik, Hunik. Terwijl Noord-Brabant slechts Korrick en Kuik (beide aan de Maas!), voorts Emmerik (en Kovike?) kent, heeft Gelderland bijna evenveel als Limburg, en daarvan heeft de meeste de Betuwe met Doornik, Indoornik, Maurik, Eldik (en Varik?); hier lag waarschijnlik ook Caspingio; voorts even buiten de Betuwe Arnhem en in de Graafschap Eldrik, Covik(?) en Hunnik.

1) Förstemann II 1, 1762.

2) Holder I 1204.

3) Gröhler 246.

3) Gröhler 246.

4) Holder I 275; Schulze 68 v.

5) Gröhler 286.

6) Gröhler 286.

7) Schulze 224.

8) Holder III 339.

[p. 176]

Utrecht kent Loerik, Lopik en Kamerik, misschien is hier ook Lauri te zoeken; in aansluiting aan Utrecht ligt in 't Gooi Blaricum. Zeer onzeker is het Overijselse Tepperik. Is het toeval, dat, terwijl Limburg met zijn zo sterk onder Romeinse invloed staande Kelto-Germaanse stammen en het oude Batavenland (in de ruimere zin van 't woord), dat in zo velerlei opzicht Keltiese invloeden verraadt, talrijke -(i)aco-namen hebben, Noord-Brabant ze buiten de Maasstreek haast niet kent? M.i. niet, al zal eerst een nader onderzoek van de andere Keltiese namen in Nederland zekerheid geven: het schijnt, dat de galloromaanse kultuur, langs Maas en Rijn ons land binnendringend, aan en bij de grote rivieren zich verspreidde dáár, waar een kelto-germaanse bevolking de neiging en de geschiktheid bezat ze op te nemen, d.w.z. vooral in Limburg en de Betuwe; dat enkele ondernemende mannen ook daarbuiten hier en daar landgoederen stichtten, is daarmee niet in strijd. In elk geval, hoe dit ook zij, de Nederlandse plaatsnamen op -ik leveren het bewijs van een niet onbelangrijke ‘Keltiese inslag’ in onze taal.

Hilversum.

m. schönfeld.