Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 36

[p. 97]

De varianten van Hoofts Granida.

Inleiding.

§ 1. De texten van Hoofts Granida:

In de verzameling handschriften uit Hoofts eigen nalatenschap, thans in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam (beschreven door Leendertz ‘Gedichten van P.Cz. Hooft’ I, XIV vlgg. en door hem A genoemd), bevindt zich een netschrift der Granida, niet met Hoofts eigen hand geschreven maar blijkbaar voor hem uit zijn klad gecopieerd (vgl. Leendertz, t.a.p. XVII). Het is geteekend 3 - 1 - 1605. (Een tweede handschrift, ter Koninklijke Bibliotheek te Berlijn, bevat een text die van A weinig verschilt en waarschijnlijk eveneens naar de oorspronkelijke concepten is afgeschreven; vgl. G. Kalff, Tijdschr. XI, 263, E.T. Kuiper, Taal en Letteren XI, 92. Deze tekst is misschien van eenig belang maar blijft hier buiten beschouwing). In A is door Hoofts eigen hand een belangrijk aantal wijzigingen aangebracht (hier in het vervolg aangeduid met Acorr.) en een voorwoord, onder den titel ‘De drucker groet den lezer’, toegevoegd.

In 1615 verscheen de eerste druk:

P.C. Hoofts / Granida / Spel. / Tot Amsterdam, By Willem Jansz., op 't water, inde vergulde Sonnewyser. Anno CIƆ IƆ XV [sic! bij een aantal exemplaren is het jaartal verbeterd door invoeging met handstempel van een C voor de XV]. Wij noemen deze editio princeps: E.

Eindelijk werd de Granida ook opgenomen in de 1636 verschenen en onder toezicht van den dichter tot stand gekomen:

Gedichten van den Heere Pieter C. Hooft, enz. Verzaemelt

[p. 98]

en uytgegeven door Jacob Vander Burgh enz. 't Amsterdam, bij Johan Blaeu. Wij noemen dezen text: B.

§ 2. Het onderwerp van dit onderzoek vormen de varianten die ontstonden bij de twee algeheele herzieningen, waaraan Hooft zijn Granida onderwierp¹⁾.

De eerste dier herzieningen, de correctie in het Amsterdamsch handschrift valt waarschijnlijk in 1614 of 1615. Blijken den Groet aan den lezer ging Hooft, nadat Achilles en Ariadne buiten zijn weten waren verschenen (1614), met het plan om zelf een uitgave van Granida en Warenar te bezorgen [vgl. Leendertz II, 141, I, LXVIII]; met het oog op die uitgave herzag hij het stuk nauwkeurig. Dit voornemen werd echter in dien vorm niet uitgevoerd. In 1615 verscheen de Granida afzonderlijk, zonder den ‘Groet’ en niet anonym, zooals in dezen was gezegd; de redactie der editio princeps (E) komt nochtans zoo goed als volkomen overeen met Acorr. De Warenar verscheen eerst 1617.

De tweede herziening valt ongeveer twintig jaren later. Den 5^den Oct. 1633 is Hooft bezig zijn ‘jeughlyke rymen byeen te raepen ende te verschryven, ten verzoeke van de H.H. Verburgh [d.i. Jacob v.d. Burgh] en Brosterhuizen, die de zelve denken te doen drukken’ [Hoofts Brieven ed. v. Vloten II, 345]²⁾. De Granida was het meest ‘jeughlyke’ van Hoofts tooneelspelen, dat in de verzameling een plaats vond; hij meende er dan ook veel in te moeten verbeteren. Van de voorbereiding dezer uitgave vernemen wij nog in een brief van v.d. Burgh aan Hooft [29 Bloeimaent 1634; v. Vloten II 375 vlg.], waar

1) De weinige, mogelijk op een ondere lezing teruggaande varianten van het, niet nauwkeurig te dateeren Berl. hs. (die mij alleen ten dienste stonden voor zoover zij door Stoett worden opgegeven), als ook de varianten van enkele liederen in verscheiden liedboekjes, bleven hier buiten beschouwing, omdat de schaarschte der gegevens en de onzekere herkomst van den text beide malen een systematische behandeling in den weg stond.

2) Vgl. ook Brandt's Leeven van Hooft, ed. J.C. Matthes, 1874, blz. 39.

[p. 99]

sprake is van de prenten bij de emblemata en van muziek bij de liederen, waarop Hooft blijkbaar gesteld was, hetgeen v.d. Burgh echter overbodig oordeelde. Ook Huygens heeft zijn oog over het werk laten gaan. Het werd 1636 eer het boek verscheen, met prenten, maar zonder muziek; v.d. Burgh zond het Huygens met een latijnsch briefje [v. Vloten III, 111]¹⁾.

§ 3. De text van 1615 werd in de 17^e eeuw nog eenige malen herdrukt, die van 1636 komt tot in de 19^e eeuw in alle uitgaven van Hoofts Gedichten voor.

P. Leendertz Wz. gaf voor het eerst [in 1875 ‘Gedichten v.P.Cz. Hooft’ II, 141 vlgg.] een uitgave naar het hs., en wel het oorspronkelijke netschrift van den afschrijver (dus A). Hij stelde daarvóór den later toegevoegden ‘Groet’, en gaf, in zijn aanteekeningen aan den voet der bladzijde, een groot aantal der meest in 't oog loopende varianten, waarbij hij de latere verbeteringen in het hs. (dus Acorr.) als ‘latere’ lezing, de afwijkingen van 1636 (B) met ‘Ged.’, enkele bijzonderheden der editio princeps (E) met ‘Uitgave’ aanduidde.

F.A. Stoett bezorgde in 1900 een nieuwe bewerking van Leendertz' uitgave. Hij meende de eigen verbeteringen van den dichter, althans voorzoover die in het hs. waren aangebracht, te moeten eerbiedigen, en gaf als text Acorr.²⁾. In twee opsommingen [II, 461 vlgg.] deelde hij 1^o de oudere lezingen van het hs. (A), 2^o de afwijkingen der ‘Gedichten’ (B) en voorts de varianten van het Berl. hs. en der Liedboeken mee. Zijn

1) In het Register bij van Vloten (Hoofts Brieven IV) is een verwarring geslopen onder den naam Burg; de brieven n^os 649 en 669 zijn niet aan den ‘Procureur, Robert’ maar aan Jacob v.d. Burgh.

2) In hoeverre hij daarmee handelde overeenkomstig zijn op blz. LXXI van dl. I zijner uitgave aangekondigd beginsel om de ‘laatste redactie’ (d.i. dus niet Acorr., maar B) te geven, doet hier niet ter zake, vgl. Kalff, Hoofts Lyriek. Haarlem 1901, 3-8; Kuiper, Taal en Letteren XI, 84 vlgg.

[p. 100]

opgaven zijn niet volledig, noch ook nauwkeurig genoeg, om daarop een onderzoek der verschillen te gronden¹⁾.

De afzonderlijke uitgave door J.H. van den Bosch (Zwolsche herdrukken, II; 2^e druk 1895) geeft als text een herdruk van E (komt dus in hoofdzaak overeen met Acorr., den text bij Stoett), en aan den voet der bladzijde de varianten van Leendertz (‘A’) en van v.d. Burgh (B, die hij met ‘C’ aanduidt). Bij hem vindt men de drie voornaamste redacties, in hoofdzaak volledig en overzichtig bijeen.

§ 4. Het voornaamste dat over de varianten bij Hooft geschreven werd, is nog steeds hetgeen Leendertz in zijn Inleiding daarover verzamelde [blz. LIX-LXXXIII; in Stoett's uitgave herdrukt blz. LII-LXII]. Hij kreeg reeds den indruk dat Hooft ‘waar hij later veranderde of omzette, veel meer bedorven dan verbeterd’ heeft: ‘doorgaans is het duidelijk wat hem hinderde, welk gebrek hij wilde verhelpen’. Deze beide opmerkingen zullen door het hier volgend opstel bevestigd worden [vgl. §§ 17 en 75]. - Eenige opmerkingen over varianten, schoon niet in 't bijzonder van Granida, maakten Kalff ‘Hoofts Lyriek’ 3-8, Kuiper t.a.p., blz. 87 vlgg. en F. Bastiaanse ‘Overzicht van de ontwikkeling der Nederlandsche Letterkunde’ (Nederl. Bibl. Amsterdam) Deel I, blz. 393 vlgg.

§ 5. Het onderzoek, waarvan hier verslag gegeven wordt, had ten doel de redenen, die Hooft tot wijzigingen aanleiding gaven, voor een beperkt gebied, zooveel mogelijk volledig, vast te stellen. De Granida moest voor een dergelijk onderzoek bij uitstek geschikt zijn, daar zij het oudste werk van grooteren omvang is, dat in de uitgave van 1636 werd opgenomen; m.a.w. daar in haar een betrekkelijk groote verscheidenheid van naar den tijd zoover mogelijk uiteenliggende textverschillen wordt aan-

1) Niet zelden zullen dus de hier te bespreken varianten van Stoett's opgaven afwijken; het scheen ons onnoodig dit in alle gevallen bepaaldelijk te vermelden.

[p. 101]

getroffen. Te eigenaardiger is zij, omdat tusschen die beide uitersten reeds eenmaal een minder omvangrijke herziening heeft plaats gehad. De einduitkomst van dit onderzoek was geheel in overeenstemming met Leendertz' indruk [vgl. § 3].

Daar het inderdaad zoo goed als altijd duidelijk is waarom Hooft wijzigde, is het mogelijk de beschouwing der varianten systematisch in te deelen. Op deze wijze zullen na elkaar 1^o de herziening van het hs., met als aanhangsel de afwijkingen van E (§§ 6-20), 2^o de herziening voor de uitgave van 1636 (§§ 21-75) worden beschreven. Vooral in het tweede hoofdstuk konden daarbij eenige bewaardgebleven gegevens omtrent Hoofts eigen theorieën in zake spraak- en verskunst (de ‘Waernemingen’ en de briefwisseling met Huygens) met vrucht gebruikt worden. In 't algemeen is bij de verschillende onderdeelen geen latere en moderne literatuur vergeleken, daar het nuttig scheen ons zooveel mogelijk te beperken tot de verklaring van wat Hooft veranderde, niet van wat hij geschreven had¹⁾.

Opgemerkt dient nog dat de hier gebruikte telling der verzen gelijk aan die van Stoett is (ofschoon deze tusschen 760 en 765 één vers ongeteld heeft gelaten), en dus afwijkt van die bij van den Bosch, welke een over verschillende rollen verdeeld vers voor evenzoo vele telt (hij bereikt op deze wijze het getal 1884 i. pl. v. 1808, Stoett 1807).

1) Voor de geschiedenis van sommige grammatikale eigenaardigheden en theorieën zouden b.v. Moonen's ‘Nederduitsche Spraekkunst’ (1706) en Lambert ten Kate's ‘Korte Aenmerkingen’ bij Hoofts ‘Waernemingen’ (‘Aenleiding’ enz. 1723; I, 716 vlgg.) stof kunnen leveren; voorts natuurlijk de verschillende grammatica's van Franck, van Helten enz.; voor sommige punten der poëtiek J. Geurts ‘Bijdrage tot de Geschiedenis van het Rijm’ (Gent 1904), de ‘Twe-spraack van de Nederduitsche Letterkunst’ (1584; opnieuw uitgegeven door K. Kooiman, Diss. Leiden 1913), en M. de Castelein's ‘Const van Rhetoriken’ (1555); voor parallele verschijnselen in het algemeen J.L. Walch ‘De varianten van Vondels Palamedes’ (Diss. Leiden 1906).

[p. 102]

I. Verbeteringen in het hs. en afwijkingen der editio princeps.

Verbeteringen in het hs. §§ 6-17.

schrapping van slot-n §§ 6-8.

voornaamw.- en werkw.-vormen §§ 9-10.

purismen, woordenkeus en stijl §§ 11-12.

verskunst §§ 13-16; hiaat en versmelting door het schrappen van slot-n § 15.

Besluit § 17.

Afwijkingen der editio princeps § 18.

Opmerkingen (spelling) §§ 19-20.

Verbeteringen in het hs.

§ 6. Anorganische n aan het eind van werkwoordvormen op -e werd geschrapt; dit doet zich voor bij de 1^e, 3^e pers. enkelv. van zwakgevormde praeterita, ook bij de 2^e enkelv. [503 wilden ghij, 1434 liefden ghij, 1500 ghij verclaerden; echter bleef 385 ruilden ghij, 668 ghij vertelden (het laatste in E verbeterd, § 18); in A 237 ghij seyden (nog wel in rijm op ‘beyde’) schijnt de n te zijn toegevoegd, doch werd in E weer weggelaten; over 571 zie deze § beneden]¹⁾. In het midden van een vers ontstaat hierdoor soms hiaat [§ 15]. In het rijm gaf het aanleiding tot ingrijpende veranderingen:

182. En niemant sachmen oyt, het geen dat hij beminden / werd: ... geene ..... zij ... / waardoor het rijm op 183 ‘vinden’ behouden bleef.

1) Vgl. de mnl. gramm. van Franck § 129, van Van Helten § 217 en diens Vondelgr. § 56.

[p. 103]

890. ... Dan moet hij u verbeyden / werd: ... Dat hij dan u verbeyde / om 891 .... hij ontseyden.

1310 ... want rust ghij buiten slaep sult vinden / werd: ... dat rust u buyten slaepe vinde / om 1311 ... Minerva die ... u minden.

1356 ... 't gene dat ... versachten / werd: .... kon sachten waardoor het rijm op 1355 ‘versmachten’ behouden bleef.

1428. Ick liefden haer niet, soo mijn haer verlies niet rouwden / werd: Ick liefd' haer niet, 't en waer ick mij 't verlies liet rouwen / waarbij het rijm zuiver bleef doordien 1429 het deelwoord ‘behouden’ werd: ‘behouwen’ [over dit vers vgl. ook §§ 7, 10, 15].

1644. De Goden tot getuich neem ick van mijn oorconden / werd: Den Hemel zij ghetuygh van 't gheen dat ick oorkonde / om 1645 ... ick ... jonden.

1664 ... den hemel die bereyden (Leendertz las verkeerdelijk dee) werd: ... deed ... [vgl. noot^2)].

1676 ... op dat hij ... sich lichtelijk laet leyden / werd: ... lichtelijker leyde / om 1677 ... ghij ontseyden.

Eigenaardig is 571 ... dat ghij niet en trouden (572) Granida' al overlang / waar Hooft de n schrapte, maar dan, om het rijm op 574 ‘gehouden’ te bewaren, 572 wijzigde tot: Te saemen ...; hierdoor werd ‘ghij trouden’ meervoudig, waarvoor hem dit blijkbaar een juiste vorm scheen^1). De eerst doorgehaalde n werd door een krul naar beneden hersteld^2), bleef echter in E (verkeerdelijk ook bij Stoett) weer achterwege [voor B zie § 41].

Bij de tweede omwerking maakte Hooft 't zich met een dergelijke n te veel in het rijm minder moeilijk [§ 48]. Toen

2) Hetzelfde geschiedde in 1664, waar ook eerst de n geschrapt, daarna echter die in deed veranderd en de n hersteld werd.

1) Zooals later nog aan Moonen: ‘Nederduitsche Spraakkunst’ XXIV^e kapittel ‘Onvolmaekte Verleeden Tyt’: 1^e, 2^e, 3^e enk. ‘hoorde’, meerv. ‘hoorden’; vgl. ook de pogingen van A. de Hubert om bij ‘gij’-vormen enk. en meerv. te onderscheiden in de ‘Voor-rede’ zijner ‘Psalmen des Propheeten Davids’ Leyden 1624.

2) Hetzelfde geschiedde in 1664, waar ook eerst de n geschrapt, daarna echter die in deed veranderd en de n hersteld werd.

[p. 104]

liet hij ook in 571 het gedwongen meervoud weer vervallen en schreef 572 B: Met haer al overlang.

Het is onnoodig de gevallen waarin de n zonder verdere gevolgen geschrapt kon worden volledig te behandelen. In 413, 414 verloren beide rijmwoorden een dergelijke n; in 1500, 1501 één hierom, één om andere reden [§ 8].

§ 7. Mijn als 3^e en 4^e nmv. van het persoonl. vnmw. werd verbeterd tot mij. Ook hier is het onnut de gevallen dat n zonder bezwaar geschrapt werd op te sommen [b.v. 1428 § 6]. In rijm waren er twee oplossingen mogelijk:

I^o ‘mijn’ werd door eenige verandering tot possess. en het rijm bleef behouden:

869 .... het is verlies voor mijn / werd: ... 't verlies is altoos mijn.

1172 ... wat ... soud' op mijn (1173) Dan yet vermeugen / werd: .... op mijn (1173) Hart heften connen.

1642 ... dat sij ... met mijn (1643) In cleenen staet / werd: .... (1643) Soo ... In 640 geschiedde iets dergelijks, doch eerst in B [§ 37]. II^o het rijm werd ‘-ij’:

534 ... 't soud een wenck voor 's hemels Goden sijn / werd: ... 't waer ... blij / om 535 ... tot mijn.

1438 ... dat ick ... mijn (1439) Bevrij, sij sullen daer oock geensins tegen sijn / werd tot het min fraaie: ... mij (1439) ... dat sullen ... beletten sij.

1579 ... het sal een onrecht sijn / werd: ... dat het geen ... sij / om 1578 ... op mijn.

om 913 ... tegens mijn / werd 912 Om datter ... gemaekt sijn (meerv.) tot: ... sij (enkelv. conj.!) en het logisch onderwerp daarbij: de wapens (in 911) tot: het harnas; voorts daarom (914) s' tot 't en (915) sij sullen tot soo sal het; in 911 werd sijn doorgehaald maar vergeten daarvoor is in de plaats te stellen, dat ook in E ontbreekt.

§ 8. Vele n's in verbuiging werden verkeerd bevonden en

[p. 105]

geschrapt; bij nominatieven 553 den raedt, 763 soeten brandt, 894 den wreden Parth, 1252, 1736 den coning, 1516 den corten tijt, 1583 den tyran 1651 uwen wijsten raedt, 1691 den grondt; vocatief 1559 mijn grooten vriend;

opmerkelijk ook reeds 1335 Het gulden welfsel (nomin.) [stoffelijk adj. vgl. § 35].

Eenige malen ontstond hierdoor hiaat [vgl. § 15].

In 1501 verviel de n van ‘inder aerden’ (in rijm met 1500 ‘ghij verclaerden’ [§ 6]), buiten het rijm 1314 ‘in liefden’ [femin. op -e vgl. § 23].

Voorts werd een n geschrapt 192 ‘haer bemindens zy’.

13 ‘hartgen’ werd ‘-je’; echter 378 ‘lietge’ werd ‘-jen’, 383 ‘hartgen’ ‘-jen’, het laatste voor ‘is’ [spelling zie § 20].

Opmerkelijk is de schrapping in 525 ‘Siet hier den dienaer’ dat ook in E en B ‘de’ bleef, dat dus niet als accus. bij ‘zien’, maar als nomin. na een aanwijzing als ‘deze is’ ‘hier is’ werd opgevat; vgl. 1755 [§ 38].

§ 9. Over voornaamwoorden valt nog op te merken:

malcander werd doorgaans tot elckander (65, 692, 981, 1262, 1660, 1661, 1761) vgl. ook § 36; evenzoo malcaer tot elckaer (43).

soudij, cundij, sijdij (375, 380, 395) werd: soudt, cundt, sijt ghij, vgl. § 37, ook 1554 vindij verviel [§ 13].

het bezittelijke sijn werd haer (833, 945) om het grammatisch geslacht van ‘liefde’ en ‘blijdschap’ (943 stond daarbij reeds haer) vgl. § 27.

sijn selven (476) werd: sich, vgl. § 37,

bezittelijk u werd vaak uw, vgl. §§ 20, 38.

§ 10. Werkwoordvormen.

393 verl. deelw. gemolden werd: gemeldet; 1429 behouden, in verband met rijm 1428 [§ 6], werd: behouwen; 1071 voorganghen [§ 15].

§ 11. Purismen [vgl. § 64]:

In den ‘Inhoudt’ werd avontuir in geluck, gentil in eedel-

[p. 106]

hartig veranderd. Adieu werd in 1486, 1487, 1522 en drie maal in 1520 tot vaert wel, alleen 1488 Daifilo' adieu werd: ... wel¹⁾, omdat door den beginmedeklinker van ‘vaert’ samentrekking als o'a [vgl. § 62] niet meer mogelijk zou zijn. 1740 gepasseerde werd: overleden.

§ 12. Woordenkeus en stijl.

Van taalkundigen aard zijn nog slechts de volgende veranderingen te noemen:

175 Doch beter als versuft verstockt vervrosen outheit / werd: versufte' en stijf bevrosen, waarbij dus het adjectief verbogen werd, en het driemaal gelijke ver- wegviel.

265 ... indien 't u lien bekent is, hoemen (266) Ten hove de princes, des Coninx dochter noemen / werd ... hoemen Ten hove' hoort ... noemen^2).

267 ... 't geselschaps spoor ... / werd: ... 's ... (verkeerd bij Stoett) [§ 26].

362 ... hem ... (dat plur?) werd: ... het ... (nml. ‘'t hof’) [vgl. noot^2), §§ 18 (E heeft hen; drukfout?), 37].

430 Het hart ... werd: 'T ghemoedt ... ter afwisseling naast 432.

432 Een hart vol ... werd: 'T hart vol van ...

499 Soo sal mijn siel van wil in als (= ‘alles’) met d'uw gemeen zijn / werd: ... de wil mijns siels, dat minder gedwongen is [over dit vers ook § 25].

544 Cunnen ... geen langer voetsel trecken / werd juister: ... niet ...

882 ... dat ick voor haer vecht, jac sterve / verkoos Hooft: ... strij ... niet omdat hem ‘vechten’ minder edel scheen,

1) De ' achter o bleef, en staat ook in E, daar, als doorgaans, voorgesteld door ó.

2) Het is inderdaad mogelijk dat ‘hoort’ hier slechts bij vergissing was weggevallen (zoo meent Leendertz, II, 154 aant.), er kan echter ook zeer wel een meervoudvorm bij men gestaan hebben (hetgeen overigens reeds in de ‘Twespraack’ blz. 95 gelaakt wordt), die dan met deze invoeging eenvoudig verbeterd zou zijn [vgl. § 15 noot] (de apostrof is ook correctie!). Dergelijke verandering van een meervoudvorm naar den zin in het grammatisch juiste enkelvoud ook in 362 en 1092 [deze § beneden].

2) Het is inderdaad mogelijk dat ‘hoort’ hier slechts bij vergissing was weggevallen (zoo meent Leendertz, II, 154 aant.), er kan echter ook zeer wel een meervoudvorm bij men gestaan hebben (hetgeen overigens reeds in de ‘Twespraack’ blz. 95 gelaakt wordt), die dan met deze invoeging eenvoudig verbeterd zou zijn [vgl. § 15 noot] (de apostrof is ook correctie!). Dergelijke verandering van een meervoudvorm naar den zin in het grammatisch juiste enkelvoud ook in 362 en 1092 [deze § beneden].

[p. 107]

dat toch 884 en 888, in hetzelfde verband, bleef; misschien om hiermee een conjunctief te doen uitkomen [vgl. § 41]?

1070 ... onse siels verstandt / werd: ... 't redelijck ... (niet om den genit. ‘siels’, immers zie 499 in deze §).

1076 ... vol van arbeyt, moeyt, vol sorch en commer quaet / werd: ... sorchs en commers ... [§ 26, 45].

1090 ... ick bid den ... Prins der Goden ... (1092) En danck haer ... / werd tot: ... (1092) ... hem, .., d.w.z. van meerv. tot enkelv. immers niet ‘de Goden’ maar ‘den Prins’ [vgl. de noot bij 265].

1277 ... droomen ... die ... (1279) Met hun vernieuwing niet vermochten haer t'ontstellen / werd: ... (1279) ... haer ... die ...; de juiste gang dezer wijziging is moeilijk te volgen, vooral daar niet duidelijk blijkt of die op ‘slaep’, op ‘mijn siel’ of op beide doelt; in elk geval is twee maal ‘haer’ vermeden.

1289 Vloer, want, tapisserij en welfsel vlammen braeckt / werd: ..., het ...; het opgesomde moest enkelvoudig naast elkaar staan in verband met de werkwoordvorm in het rijm.

1290 Die niet en branden, niet om te vernielen moordich / werd ook sing.: En alles sonder brandt, niet om ..., waarbij tevens het verwarrende dubbele ‘niet’ verdween.

1303 ... blijckt aen haer besaedicht wesen (1304) En aen d'olijventack ... / werd: ... (1304) En den ...

1455 voorsien werd: versien [§ 72].

1702 Liefd koos, ... (1703) U sijn eygen wtgezocht / werd begrijpelijker: ... (1703) U voor eygen ..., d.w.z. ‘tot uitgelezen eigendom’.

§ 13. Voor eischen van het rijm is, behalve de reeds vermelde plaatsen [§§ 6, 7] opmerkelijk: 1554 ... vindij 't goed / dat werd: ... hoe ghij doet / ter vermijding van ‘lettergreeprijm’, immers 1555 eindigt ‘al mijn goedt’. Daarentegen bleef 1222-3 ‘'t avondt’ in rijm op ‘den avondt’, zelfs in B [vgl. § 47].

[p. 108]

§ 14. Over caesuur vgl. § 54. Hier dienen alleen de volgende verbeteringen opgemerkt te worden:

138 En 't beelt dat mijn in't stil//le water is verschenen / werd: ... in't water stil // mij op dat pas ...

403 ... om u te soe//cken op bysond're straten / werd: ... soecken naer // u ...

473 ... 't verdrach van sla//vernij en soo veel snootheit / werd: ... soo // veel slavernij en ...

daarentegen: 536 Van duisent aengesichts // het lachenste ... / werd: ... aengesich//ten 't ... [vgl. § 22, 54].

§ 15. Indien het schrappen van een n [§§ 6, 8] hiaat veroorzaakte, d.w.z. versmelting van een slot-e met volgende begin-vocaal, werden verdere wijzigingen noodig. Ook een begin-h + vocaal versmolt met slot-e¹⁾ [vgl. hierover nader § 60 vlgg.].

Bij § 6 behooren:

484 Eer sij vernoechden aen het schoon van een Granide / werd: ... s'haer vernoeghen liet aen 't ...

492 Suiverden uwe glans ... / werd: Doen suyverde' uwe ...

627 Kneusden u 't beckeneel ... / werd: Kneusde' u het ...

628 Druckten u schouders ... / werd: Druckte' u de ...

969 Dompten een yder / werd: Dat dompt' ...

1042 Prickelden als de mijn / werd: Prickeld' als doet ...

1052 En maekten hem beschaemt ... / werd: En joech hem schaemten aen ... [vgl. §§ 18, 27, 60].

1129 ... dat ick bespeurden aen / werd: ... bespeurd heb ...

1428 Ick liefden haer ... / werd: ... liefd' ... [de plaats volledig § 6].

1457 'T beliefden u ... / werd: 'T heeft u belieft ...

1632 Mijn vrouw verneerden haer ... / werd: ... vernederde' ...

1634 ... ontdeckten ick ... / werd: ... heb ick ontdeckt ...

1692 'T lusten u ... / werd: 'T was u lust ...

1) Zoo veranderde in 266 door invoeging van ‘hoort’ het aantal lettergrepen niet [§ 12].

[p. 109]

Bij § 8 behooren:

524 ... ick sal den uwen wesen / werd: ... dan d'uwe ...

852 ... den slechsten heeft ... / werd: ... crijcht ...

1071 Voorgaenden overleg (nomin.) ... / werd: Voorganghen ...

1216 Bloosenden Uchtend (vocat.) ... / werd: O blosend' ...

1299 Deckt eenen blancken helm (nomin.) ... / werd: Dat deckt een ... / waarbij blancken voor de h bleef; evenzoo werd 1581 ... het is den valschen harder / alleen de verbeterd.

§ 16. Om de regelmatigheid van het versrythme maakte Hooft in het hs. geen opzettelijke veranderingen, zooals later [vgl. §§ 51-53, 57], behoudens één maal:

1046 ... 't Gevogelt en het Vee (1047) Sijn stom, de maen slaept, en misschien Granida mee / werd: (1047) ... mane ... licht, geheel in overeenstemming met zijn theorie van dezen tijd [vgl. § 51 N.B.]. Wel veranderde de versmaat vaak bij gevolg van een wijziging om eenige andere reden, en werd daarbij niet zelden in den zin van Hoofts latere opvatting verbeterd [b.v. 492, 627, 628, 1216 zie § 15].

Besluit.

§ 17. Deze in hoofdzaak zeker volledige catalogus der wijzigingen in het hs. A geeft, wat aangaat de eerste herziening, zeker voldoende recht tot de in § 4 gestelde bewering.

De overwegende meerderheid der wijzigingen vindt haar verklaring in een te schrappen slot-n van ‘mijn’ van een praeter. sg. bij een zwak ww. of een declinatie-uitgang.

De verzen hebben daardoor soms geleden.

[p. 110]

Afwijkingen der editio princeps.

§ 18. E volgt in 't algemeen nauwkeurig Acorr., tot zelfs in de reeds genoemde schrijffout [911 § 7, zie ook § 11 noot].

Eenige verbeteringen werden nog aangebracht in den geest van § 6 [in 237, 284, 311, 318, 359, 427, 571, 668, en in beide rijmwoorden van 960, 961], van § 7 [in 906, 1084, 1085, 1140, 1181, 1616, 1653; 1221 staat mijn hoewel in A mij, 1123 mijn hoewel Acorr. mij], van § 8 [in 545, 546 (vgl. § 23), 663, 868, 1512, 1674].

Ook ging een n verloren: 539 den coning (accus.); 546 met ruymten, waardoor hiaat ontstond [§§ 23, 60]; 716 dien (accus. mannel.); 1052 schaemten [vgl. § 15], waardoor opnieuw hiaat ontstond [vgl. § 60]; 1618 grammen moedt, 1634 den grond, 1745 den loop (allen accus.); eigenaardig ook in 1677 den staat die (beide accus.); terecht werd een n toegevoegd 1446 [vgl. § 74].

In 434 kreeg ‘lockend aes’, in 1541 ‘uw nijgend hoofd’ een d' [vgl. § 34]; in 907 ‘'T is hooge tijt’ verviel de e, waardoor 'T een afzonderlijke lettergreep worden moest (in B staat dan ook Het); 1792 wilt (imperat.) werd wil 't.

In 1014 kwam die in plaats van de; 1518 soud' aen voor souw; 1103 derf, 1556 derven voor dar- [vgl. ook § 40]; 842 'theyr ... voor: thayr van 's hemels Goon; 362 [zie § 12] E hen.

Eenvoudig drukfouten zijn: 209 onmoghelijck, 1571 grondeloose, waarin e te veel is; 154 en 1595 is een weggevallen; 623 d'opstekende trompet, tegen A -stokende (zoo ook B); 1411 't schoonprachtich gheluck, tegen A -pratich (B-praetende)¹⁾; 348 staat een n onderstboven. De twee korte rijmende verzen 1148-49 zijn op één regel gedrukt. Meer bij v.d. Bosch blz. XLIX vgl.

1) 623 en 1411 kunnen natuurlijk ook bedoelde verbeteringen in E zijn.

[p. 111]

§ 19. N.B. Geen varianten maar vergissingen der uitgevers zijn: bij Leendertz 288 meerder, 1474 blijven tegen het hs. (= Stoett) = E meerders, blijvend; bij Stoett 506 wat, 582 wenschte tegen het hs. (= Leendertz) = E dat, wensche.

§ 20. De spelling is zoowel in het voorgaande als in het volgende niet tot een onderwerp van bijzondere beschouwing gemaakt. Hier zij in het kort een en ander verzameld.

De spelling in A was oorspronkelijk niet consequent, en werd dat ook niet bij herziening; wel keeren eenige verbeteringen telkens terug; b.v. de c van prince en princesse werd ss [zoo in den ‘Inhoudt’ wel 8 maal, maar al dadelijk in den eersten regel en nog eenige malen niet], in E bleef de c slechts 1686; de uitgang -agie werd -age [vs. 1-28 passim, alleen in 6 nagelaten], in B werd dit -aadje; in den verkleinuitgang werd g tot j, eigenaardig ook in 374 genoechgens; het bezittelijke u werd vaak uw [in de Rey 365-400 b.v. 7 keer wel, 5 keer niet], in B geregeld [§ 38]; of werd oft in 1262, 1569, 1772; in 245-6 blaken, maken, 539-40 spreken, gebreken, 1304 -teken werd k vervangen door eck; ch werd gh b.v. 548 hooch, laech.

E heeft voor -e in den regel gh-, i. pl. v. A g-.

In B kwam o.a. k in plaats van c, z van s; jonst werd g-.

Meer dan een zaak van spelling is de eigenaardige weifeling: 978 grachten, Acorr. -ft-, echter E en B weer -cht- [§ 71].

[p. 112]

II. Veranderingen voor de uitgave der ‘Gedichten’ van 1636.

I. Wijzigingen ten behoeve der Spraakkunst §§ 21-46.

a.	Substantieven §§ 22-28.
b.	Adjektieven §§ 29-35.
c.	Lidwoorden, Telwoorden § 36.
d.	Voornaamwoorden §§ 37-39.
e.	Werkwoorden §§ 40-42.
f.	Voegwoorden, Bijwoorden, Samenstelling §§ 43-44.
g.	Syntaxis §§ 45-46.

II. Wijzigingen ten behoeve der Verskunst §§ 47-63.

a.	Rijm §§ 47-50.
b.	Rythme §§ 51-59.
c.	Hiaat §§ 60-63.

III. Wijzigingen van Woordenkeus en Stijl §§ 64-74;

Purismen § 64.

Besluit § 75.

I. Spraakkunst.

§ 21. In het algemeen geldt, dat alle naamwoorden, voornaamwoorden en lidwoorden in den, volgens Hooft, vereischten vorm van naamval en grammatisch geslacht, - in het kort, dat alle ‘veranderlijke’ woorden in den ‘juisten’ grammatikalen vorm gesteld zijn.

Voor het vinden en beoordeelen der regels, waarvolgens dit geschiedde, kunnen Hoofts eigen ‘Waernemingen op de Hollandsche Tael’ (gedrukt als Bijlage 8 achter Lambert ten Kate's ‘Aenleiding’ enz., I 711 vlgg., in het vervolg eenvoudig aangeduid met de cijfers I-CXXVI) van dienst zijn. Voor zoover

[p. 113]

die regels met de nog nu in de schoolgrammatika geldende overeenkomen, en de verbeteringen zonder verdere wijziging konden worden uitgevoerd, behoeven deze hier niet in alle afzonderlijke gevallen te worden besproken.

a. Substantieven.

§ 22. De meervoudsvorm op -en werd (als deftiger?) boven die op -s verkozen:

316 van mijn staetdochters B der staetdochteren,

895 van bey de vechters B ... der vechtren [§ 26 N.B.],

1323 der ... sangsters B ... zangstren,

1524 uw ydle dienaers (datief) B uw' ydlen dien'ren;

evenzoo 536 ‘aengesichts’ reeds in A [§ 14].

§ 23. Verbuiging der feminina op -e [vgl. LXIV de verbuiging van ‘eene vrouwe’, en XXXV ‘te zeggen Onzer Vrouwen Kerk magh niet bestaen, alzoo Vrouwen Plurael is’]:

De slot-n, voorkomende in naamvalsvormen van het enkelvoud, werd steeds geschrapt; zoo in: op, op der, van der, in der aerden [222, 684, 728, 783, 804, 1360, 1394, 1668; 1501 reeds Acorr.; 1404 op aerden hier B ... aerdrijk ... om hiaat te vermijden; om andere reden het omgekeerde 697, vgl. § 27]; van waerden [221, 1359, 1669]; te, in vreden [395, 590, 1005, 1012, 1653]; van minnen [213, 218]; van eeren [543]; in reden [1065]; van trouwen [800], 1794 Jae trouwen B In trouwe. Reeds Acorr. 1314 in liefden [§ 8]. In E was dit geschied 546 met ruymten uytgestort, dat om hiaat te vermijden in B werd: zoo ruymlijk .... Hetzelfde gepaard met de vermijding van hiaat: 747 Ter sielen inne vaeren B ... ziele binnen ...; 809 Mijns vrouwen huwlijck vgl. §§ 25, 39; 1224 der minnen hete brandt B uw overzoeten ... (gezegd tot Venus); 1052 schaemten (acc.) vgl. §§ 27, 60.

In rijm met 590 ‘in vreede’ verviel de n van 587 sijne reden

[p. 114]

(accus.); 641 des redens toom B den zedetoom [§§ 25, 74]; 1424 geeft de reden plaetse B ... der rede; plur. reden bleef¹⁾.

230 hoop hellept B hoope helpt, mede een rythmische verbetering; 545 mijns hoops B der hoop'; 596, 609 vrees (accus.) B vreez'; tegenstrijdig 1031 B ghemat van hoop en vreez'.

De regel van XV en CXVI ‘Namen toelatende E in den noemer van 't Enkel getal, zijn van Vrouwelijk geslacht’ is nauwgezet toegepast [vgl. §§ 24, 27].

§ 24. Vormen op -e bij masculina en neutra [vgl. LXIV de verbuigingen van ‘een man, een schip’]:

De -e werd veroordeeld in nominat. en vocat. masc.; zoo verdween de vorm ‘Prinsse’: 1506 mijn Prinsse roept B ... Prins die ... [§ 39], 1588 de Prinsse leyt verslaghen B uw Prins ... nêergheslaegen, 1686 Lof Prince die ... B ... Prins, u ..., 1794 Prinsse doet B doet, o Prins, afgezien van de gevallen in den ‘Inhoudt’ (1500, 1501, 1653 reeds A vocat. ‘Prins’); vaak ging hiermee een rythmische verbetering gepaard: 926 Persen, u prinsse wint B Uw Prins, o Perzen ..., 1604, 1608, 1652 Prinsse B o Prins, 1765 Ach eedel Prinsse! Nu stelt ... B Ach overeedle Prins. Stelt ...

Evenzoo in accusat: 289 sorge werd zorgh in verband met een grootere wijziging [§§ 36, 54], 337 sijn dienste bieden B zijn' dienst aenbieden, 676 Prinsse werd vorst bij een verandering van het heele vers om het rythme der tweede helft, 1758 Der Goden wille volch ick. Heer ... B Ik volgh der Goden wil. O Heer ...

In overeenstemming met LXIV kon de -e blijven in 242 B met wat (welcken) vonde [vgl. § 39], immers dit is een dativ. of ‘ablat.’ mascul. [vgl. ook LXXIII de verbuiging van welk’].

1) Het onderscheid tusschen reden, redenen, en rede, reden is niet altijd duidelijk, het meervd. redenen komt niet voor; vgl. voor de plaatsen het Glossarium bij v.d. Bosch en diens Aanteekening bij vs. 1470; vgl. ook CXIV.

[p. 115]

Neutra: nomin. accus.: 1397 het ooghe B de zinnen [in rijm! vgl. § 49], 382 sijn harte B zijn hartje.

In B kon blijven 996 (deze) ... waeren 't rijke waerdich, immers een ‘ablat.’ [vgl. LXIV ‘een schip oft eenen schepe’] naar het voorbeeld van lat. dignus [§ 45].

§ 25. Genitieven op -s bij feminina:

XXXIV ‘De Faemininen willen geen des in Genitivo lijden, noghte ander Adjectyf uitgaende in es’; het subst. fem. zelf duldt evenmin een genit. op -s tenzij in de uitzonderingsgevallen § 26. Waar dit eenvoudig mogelijk was, werd de slot-s geschrapt en des in der veranderd, zoo: ééns in den ‘Inhoudt’ en 150 des werelts [echter 762 vgl. § 26], 320 des jachts, 482 des goetheits, 1291 des Godtheits, 1373 des voesters, 1459 Des vreesselijcke doots; met iets meer wijziging hetzelfde in: 488 Bij 't roockrich licht eens lamps B Bij rookrigh lampenlicht [vgl. § 44], 499 (A corr. § 12) de wil mijns siels B mijn ziel haer wil [§ 39], 545 mijns hoops B der hoop', 641 des redens B geheel vervallen [§ 23], 809 Mijns vrouwen huwlijck B Mê vrouw haer ... [§ 39], 1106 de grootheden uws siels B (ook beter rythme) de grootheên uwer ziel, 1114 uws persoons B uwer deughd, 1116 mijns siels B mijns harts, 1180 Mijns ootmoedighe siels B (ook beter rythme) Van mijn' ootmoêghe ziel, 1182 uws siels B geheel vervallen [§ 74], 1297 des gedaents B der gedaent'.

§ 26. Bijzonderheden bij de genitief-vorming:

XXXIV ‘Nochtans, als het Substantyf Faeminyn in Genitivo achter staet, zonder Artykel oft ander Adjectyf, zoo lydt het de s’; zoo bleef: 1417 ... veel ... smarts (1076 A corr. [§ 12] vol sorchs en kommers B om andere reden weer gewijzigd, vgl. § 49).

XXXIV ‘Desgelijx als het Subst. Faemin. voorstaet zonder Artikel oft Adjectyf’, ook XC; zoo bleven: 221 Mins krach-

[p. 116]

ten, 197 minnes honich, dat echter tot B minnens werd [§ 46] (ook 186 B Van minnens bijstre zwaerheidt).

387 bleef: voor Prinssessen deuren, als genit. plur. opgevat? [vgl. § 44].

XXXV ‘.... waer over schijnt, dat men neemen moet, dat de Subst. Faemin. in Genitivo, als zij voor een ander Subst. staen, ook 't Artikel oft ander Adjectyf voor zich lijden ...’ in welk geval Hooft best acht dat ‘Adjectyf ... niet te declineren’; in 459 al des werelts lust, en 1609 al des voesters reden, werd dus B eenvoudig de s van des geschrapt, 564 mijns dochters huwelijck B mijn' ... Volgens dezen regel ook: B 277 door hoogher vluchts verkiezen (A door h. vlucht te kiezen), 509 mijn' eyge ziels beroer, 529 hare schoonheidts strael, 1391 uw' hooge goedtheidts straelen. Echter bleef 762: Van alle 's werelts lust (een niet opgemerkte ‘fout’?).

Hetzelfde bij neutra: 186 en 197 minnens [deze § boven], 281 dit heldre waters vlieten, 667 uw groove (B lompe) lichaems kracht.

Het lidwoord voor een onzijdig subst. in genit. duldt Hooft echter niet onverbogen: 267 't geselschaps spoor, reeds in A verbeterd tot: ... 's ... [§ 12], 1695 heeft weliswaar de Bloemhof¹⁾: 't ghelucx ghenae, maar A en alle andere lezingen: ... 's ...

N.B. De genitief is als tusschengeschoven bepaling op te vatten in: B 694-5 't afgereten Uws vijants harnas (vroeger: ... Harnas uws vijants, om de versmaat veranderd), 895 van bey der vechtren zielen [A ... de vechters ... § 22], evenzoo in 1163 't gezwindt ramps overrompelen, 1608 hard geluks besluyt, 1701 uw waerdigh' hartzen roem [§ 28].

§ 27. Naar aanleiding van het grammatisch geslacht

1) Den Bloem-Hof van de Nederlantsche Jeught, enz. 't Amstelredam bij Dirck Pietersz.... a^o 1610, blz. 36 ‘Harder die uyt lasten druckich’. Bij anderen was dit niet ongewoon; zoo schrijft b.v. Rodenburg ‘'t peerdens moed’ (aangehaald door Kalff Gesch. d. Ned. Lett. IV 109).

[p. 117]

slechts enkele opmerkingen. Een volledige geslachtslijst valt buiten het bestek van onze beschouwing; de wijzigingen op dit punt zijn in 't algemeen met het verbeteren van een uitgang of het vervangen van een persoonlijk of bezittelijk voornaamwoord gedaan [vgl. de genitieven §§ 25, 26].

Tot een meer ingrijpende verandering leidde slechts 136 dien (d.i. ‘mijn schoonheid’), ook een andere reden werkte mee [vgl. § 49]. Opmerkelijk zijn: 1166 z', hoewel ‘staet’ altijd mannelijk gebruikt is (1165, 1479, 1638, 1659, 1677) [vgl. § 45]; 1354 van den ouderdoom, hoewel hierbij in 1356 ‘haer’ staat; ‘raedt’ blijkt mannelijk te zijn 1195 en 1202, echter 1651 bleef: uwe wijste raedt.

De regel dat alle woorden op -e vrouwelijk zijn, stuitte in eenige gevallen op vaste mythologische voorstellingen: Minne is in B femin. (224 sijn B haer' krachten), waar de zin echter een persoonlijken Cupido eischte werd de Minne in B de Mingodt (zoo 225, 229); Liefde werd vrouwelijk (sijn werd haer in 1655, 1760), in 833 was het dit reeds in Acorr., omdat hier ‘liefde’ bedoelt ‘een minnende’ en Granida daarmee van zich zelf spreekt; Maen (823), Mane (1047) was reeds vrouwelijk; Zonne bleef de mannelijke Phoebus, als hij (1044) ‘zijn' afgeronne jaght ter westzijd van de bergen’ weiden laat, of als hij voor het geweld van Ostrobas zal moeten zwichten en (596) ‘nau zijn vreez' verwerpt’ als deze heengaat, - vrouwelijk werd de zon echter wanneer, bij haar opgang, Granida als een tegen-zon verrees (1052) ‘En joech hem schaemte(n) aen’, dat in B, met een nieuw natuurmythisch motiefje verrijkt, werd: En maekt' haer roodt van schaemt [over deze plaats ook §§ 15, 18, 23, 60].

Evenzoo bleef het geluk als een vrouwelijke Fortuna opgevat (1419, 1430), en werd de vrouwelijkheid van Aurora behouden door (1512) dageraet in morghestondt te veranderen, en door (1208) ‘'s uchtens gouden cruyn’ de 's te schrappen. Bij het anders steeds vrouwelijke blijschap bleef 1543 hem, waar Granida er den ‘geliefde’ mee aanduidt.

[p. 118]

697 Wanneer het aertrijck B Wanneer als d'aerde, omdat in het beeld een femin. gewenscht was (er stond ook reeds 699 zij ... haer, 700 haer), de Lente echter die in hetzelfde verband beter mannelijk gebleven was vond als zoodanig geen genade [vgl. § 28].

In het om de versmaat geheel veranderde 516 kwam hem in plaats van se, dat op ‘deze naam’ (514) terugslaat.

Neutra: 1626 onder de venster B En onder 't ...; 1513 bleef B d' uur [XXII blijkt dat Hooft uire zoowel ‘in faeminino’ als ‘in neutro nemen’ kan].

§ 28. Nog eenige opmerkingen over substantieven:

683 den handtschoen (nomin.) ... (684) hem B de -schoe ... haer;

701 de Lenten soet (nomin.), in sijn ... (703) hij B de zoete Lent' in haer' ... die [vgl. § 27];

964 de goeden (d.i. ‘goederen’, bona) in drierijm gebleven;

naast den genitief: harts (561, 1116 B) bleef de vorm hartzen (1568, 1701).

b. Adjectieven.

§ 29. De verbuiging der vóór het substantief staande adjectieven [vgl. LXXVIII-LXXX] komt in hoofdzaak met de nog nu geldende schoolregels overeen¹⁾. Als sterke nomin. masc. koos Hooft algemeen ‘een groot man’ [vgl. ook XXVIII, XXIX], als vocat. daarentegen ‘o groote man’; zoo werd, naar tegenwoordig gebruik, onnoodig: 1653 eedel Prins B eedle .... 689 Rechtvaerdich Coning B Hooghachtbre ... Het sterk verbogen neutrum t.w. na ‘een’ wordt LXXX [vgl. XXIX] kortweg gelijk verklaard met het mascul.; zoo kon in strijd met het tegenwoordig gebruik: 1522 Vaert wel dwingend gewaedt (ook om rythme) B Ghy dwingende ... worden, en: 1669 ach eedele

1) Opmerkelijk zijn soms de vormen zonder uitgang, die er oorspronkelijk stonden: 101 Dees teeder schoone leden (teeder misschien adverbiaal) B Deez' teedre ..., 1468 een hooch en waarde geef B ... hoogh'...

[p. 119]

gemoedt, blijven, immers beide voc. neutr. = masc.. Hoofts opmerkingen in dezen zijn zoo gebrekkig dat een consequente toepassing niet te verwachten is: 1541 uw nygend hooft (nom.) en 434 met lockend aes, hebben in E en B -nd', in 1656 bleef: om haer getrouwe lief, hoewel toch de nomin. zonder e, de genit. acc. abl. op -en zou moeten uitgaan.

LXXX ‘Artic. Het admittit utrumque Het Sterk Paerdt ende Het Sterke Paerdt’¹⁾. Voor Hooft was verbuiging echter een teeken van de waardigheid der taal; hij zou dus, als hij ‘sterk’ gebruikt had, dit bij voorkeur van een apostrof voorzien; zoo 307 't lustzoeckend hof B ... nd' ... Van dit ‘utrumque’ maakt hij gebruik 739 (B gebleven): 'T schoon menschelijcke saedt.

§ 30. Substantivaal gebruik: 1663 ... dien gij den waerdsten vond (de drie n's eerst in B), 1009 D' oude (nom. plur.) B D' ouden, 718 wt weynige B uyt weynighen [vgl. XXVI, XXXIX].

Neutr. adj. in adverbiale bepalingen: 1135 Het dierste B Ten diersten, 1649 meer om haer als mijnen besten B ..., dan mij ten ... [daarentegen bleef 906 het best (acc.), als subst.?], 1686 op 't aldertroosteloost B ... st'.

769 duysent van ghelijcken B ... gelijke (sc. lusten), dus niet substantive? [de apostrof die er achter staat, moet fout zijn, § 48].

§ 31. Invoeging van het onbepaald lidwoord bij een gradueele hoedanigheidsbepaling: 1077 soo trouwe liefd (acc.) B zoo trouw een' liefd', 1143 soo grooten jonst (acc.) B zoo groot een' gonst, 1467 soo grooten eere (acc.) B zoo groot een'..., 810 in soo grooten sake (dat.) B in zoo groot een' zaeke, 1643 soo cleenen staet (ablat. na met) B zoo kleen een' ... [vgl. LXXXVIII].

1146 van welcken hoocheyt B ... welk een' ..., 1259 sulcken

1) In XXIX bestreed H. die opvatting nog: ‘Hubert acht het eevenveel’ of men zegt het groot of groote huis, het sterk of sterke paard ‘maar ik achte dat men zeggen moet Het Groote Huys, Het Sterke Paerdt’.

[p. 120]

wederpaer (nomin.) B zulk een ..., 1583 sulcken straffe (ablat. bij waerdt, vgl. § 45, aldaar ook 264) B zulk een'...

1187 uwen slechten harder (nomin.) werd buiten bezwaar van het rhytme B uw te slecht een ...

§ 32. LV ‘de Comparativen ... declineer ik niet; maer stel Eens Grooter Vorsten ... &c. Doch als ... (zij) gestelt worden Substantivé, zoo schijnen zij gedeclineerd te moeten worden, altijds in Genitivo; als Ontziet De Magt Uwes Meerders. Echter dunkt mij dat men ze beter indeclinabel late, ende stelle ... Uwes Meerder,... Welke manier nochtans haere duisterheit en onbevalligheijt heeft’.

287-8 Dat niemandts minders list sijn meerder yet ontruck,

Dat niemandts meerders macht sijn minder en verdruck. 288 B ... meerder macht. Bedoelt dit een variatie in den zin? is het een drukfout? of is het een voorbeeld van de gevreesde ‘duisterheit en onbevalligheijt’? [dat Leendertz hier met B overeenkomt is een vergissing in diens text, zie § 19].

De superlatief werd verbogen: 866 den aldermeest van machten B den meesten mensch van ...

§ 33. XIV ‘En Adjectyf staende achter een Substantyf wil niet gedeclineerd wezen, wanneer daer op word verstaen zynde’: 1400 Des ... hemels hooghe, verviel in B geheel bij een meer uitgebreide wijziging [§ 49].

Over het al of niet wenschelijk gebruik van achterstaande adjectieven vgl. § 46.

§ 34. De tegenwoordige deelwoorden, als verbale vorm, eindigen op -ende; in zuiver bijvoeglijk gebruik zijn zij verbogen als adjectiva met een stam op -end [vgl. XVI]. - Indien werkelijk alle apostrofen waarde hebben¹⁾, zou dus in B de verbale beteekenis bedoeld zijn: 232 Die willend niet en

1) Er is echter wel eens reden daaraan te twijfelen [vgl. § 48]!

[p. 121]

mach, en mogend niet en wouw, 1369 ... soomen haer noch doodt noch levend vindt, waar driemaal B heeft -end'.

§ 35. De verbale vorm der sterk-gevormde verleden deelwoorden eindigt op -en; in zuiver adjectivaal gebruik meende Hooft te moeten declineeren, en slaagde er inderdaad in althans eenige uitgangsverschillen te vinden: de grondvorm op -en dient zoowel waar een vorm zonder uitgang als waar er een op -en vereischt wordt, de noodige vormen op -e konden door toevoeging daarvan aan den grondvorm (dus -ene) of door weglating van de n verkregen worden; hij weifelde (LXXXI ‘De Behoude oft Behoudene Eer, ...? Bei.’), koos (LXXXIX ‘Een Gevangen Man, Een Gevange Vrouw? 't zij zoo.’), voelde zelfs eens neiging het gevonden geslachtsverschil ook bij praedicatief gebruik te gaan toepassen (CXI ‘... De Man Is Verslaegen, De Vrouw Is Verslaege. is 't goedt? ...’)¹⁾. Op dit laatste alleen schijnt hij te zijn teruggekomen; overigens heeft hij stelselmatig volgens deze regels verbogen; de voorbeelden zijn legio.

De vorm op -ene is slechts gebruikt: 175 bevrozen oudheid, 776 verbonden harten, beide in B -en', waar de n niet gemist kon worden voor den beginklinker van het volgend woord. De onverbogen vorm bleef: ‘achterstaande’: 396 prinssen aengebeden (nomin., voorgesteld door -e', vgl. § 48), 1162 der Harders laech geseten; bij neutra: 1071 voorgangen overleg (nomin.), na het: 694 van 't afgereten ... harnas; substantive: 733 't aengeboôn, 190 B onmin van 't verkooren [§ 46].

Deze verbuiging volgen ook: eigen, goedertieren [946 Lof

1) A. de Hubert [De Psalmen des Propheeten Davids, enz. Leyden, 1624. 7^e blz. der ‘Noodige waarschouwinge’] behandelt hetzelfde onderwerp: ‘De Biinaamen uiitgaande in n Bijvougelick gesteld, verliesen gemeenelick de n in 't meervoud der Man-stammigen, geliik als, een verscheijden menz, twee verscheijde luijden. De wiif-stammige Bij-naamen die altiid eveleens siin in 't Genaamde Geval [d.i. nominat.] van 't enkel ende van 't meervoud, verliesen hier de n, ofte vougender de e bij, so seijtmen; eene verscheiide ofte verscheiidene sake, twee verscheiide ofte verscheiidene saken: Doch Selfstandelick gesteld hebben andere opmerkingen’.

[p. 122]

goedertieren B de n geschrapt, in de herhaling 1023 bij vergissing gebleven] en het stoffelijk adject. gulden, gouden [858, 1208; 1335 reeds Acorr. § 8].

c. Lidwoorden, Telwoorden.

§ 36. De lidwoorden zijn consequent verbogen [LXIII, LXIV]: Den bij nomin. en vocat. werd steeds verbeterd [vlg. §§ 8, 18]. 1473 Een laghen Harders rust B Eens ...; 332 Bij d'ondanckbare mensch B By ondankbaren ..., omdat het vereischte den er niet tusschen kon.

Evenzoo één, ander [XLI, XLV]: 1464 van d'eene tot den anderen B van eenen ... (d'eenen zou plur. lijken); 1606 wt d'een in d'ander last B uyt d'een' in d'andren ... (hier dus d' en een' voor den en eenen); 718 bleef: andren keur (genit. plur.), 139 (in rijm) de adverbiale uitdrukking: over eenen B over eene [§ 49];

289 'T is hij die sorge draecht alleene voor ons allen B 'T is hij, hij is 't alleen die zorgh draeght voor ... [§§ 24, 54].

182 Acorr. geene [§ 6], plur. i. pl. v. sg. ‘niemant’ bleef in B.

Elkander werd verbogen [al de onderscheidingen van XLIII werden echter niet in praktijk gebracht]:

De zoogen. vorm voor het sing. femin: 65 (wij songhen) ... met elckander B ... elkandre (hoewel die ‘wij’ toch Daifilo en Dorilea zijn). Het zoogen. plur. masc. daarentegen: 1761 dat eeuwelijk elckander sij versellen B ... elkandren ..., 1661 ('T geen) ... met elckander ghij sijt te besitten waerdich B ... elkandren ... Deze twee zouden toch zeker sing. dus volgens XLIII elkander moeten zijn, zij bedoelen één paar: Daifilo en Granida. Naar den zin is 65 er volkomen mee gelijk; mogelijk is daar slechts een apostrof weggevallen, het staat in rijm met 66 ‘uyt d'andre’ [abl. pl. fem. substantive, juist volgens XXVI]. Voorts: 692 sijn uw gramschappen op elckander soo ghebeten B ... elkandren ...; 981 stond reeds: met elckandren (sij een coning kooren). In genit. bleef 1660 om elckanders wil.

[p. 123]

Beide bleef: 895 van bey ... sielen [§ 22]; 1615 op beyde, beyder leed; 691 van ons beyden; 1241 van beyd(t)s.

d. Voornaamwoorden.

§ 37. De verbuiging der personalia werd gelijk aan het nog heden, in schrijftaal, geldend gebruik [LXV-LXIX].

Te verbeteren was nog: 640 Dat u de coning hier gheleken heeft bij mijn B ... haer (nml. uw verdiensten) ... heeft ... bij de mijn' [vgl. §§ 7, 38].

1459 kwam B om mijnent wil, bij een verandering om de versmaat.

Het herhaaldelijk voorkomende suldij, wildij, sijdij enz. werd steeds zult ghij, wilt ghij, zijt ghij enz., slechts 51 vreesdij B vreesje. Van de LXVI gegeven vormen van du is alleen de dat. acc. ‘abl.’ dij (steeds in rijm!) gebruikt, en in B gebleven [244, 1096, 1328, 1390].

De dat. acc. ‘abl’ plur. 3^e pers. werd geregeld tot: masc. hun, hen, hun, alleen als femin. bleef haer, dat voordien in vrijwel alle gevallen stond. 362 had A oorspronkelijk ‘hem onwaert’ dat hoewel behoorend bij ‘'t Hof’ als plur. zal zijn op te vatten, in 't hs. werd dit verbeterd tot het [§ 12], E echter hen, B hun [d.i. ‘ablat.’ plur. masc.]; 990 acc. plur. fem. 'r B z'; in B kwam 1451 ... haerder mij ontslaen, 1041 't haerewaerts, beide het gevolg van rythmische verbeteringen.

Zich [LXVII] is in A nog zeldzaam [1264, 1339, 1676, Acorr. 476; overigens nog de vormen hem, haer ook sijn b.v. 476 sijn selven § 38], werd in B regel [slechts niet 538, 963, 975, verkeerdelijk wel 1165]. Opmerkelijk is 484 [vgl. § 70].

§ 38. Possessiva [LXXIV-LXXVII]; ook bij praedicatief gebruik soms verbogen vormen¹⁾: 688 Mijn is dan d'eerste beurt B Mijn', 869 Accor. = B 't verlies is altoos mijn [§ 7],

1) Vgl. J. Heinsius, Taal des Statenbijbels, § 198.

[p. 124]

1157 houdt het mijn voor geen verijlt besluyt B ... het mijn' ..., zou hier mij niet een beter ‘verbetering’ geweest zijn?

Possess. U werd overal uw [vgl. §§ 9, 20]. Opmerkelijk: 639 U laten loons genoech ... sijn B uw' ..., waar u toch nauwelijks iets anders dan dat. van 't person. kan zijn; daarentegen bleef in B: 1124 dat ick ... u bijzijn zoek (= tibi adesse?).

In den 3^en pers. bleef het vroeger algemeene haer alleen voor fem. sing. en plur.; masc. werd sing. zijn, plur. hun.

Zonderling is: ons, uw, hun voor infinitieven kregen B een apostrof [295, 368-372, 455, evenzoo 139 B zie § 49].

1615 van onsen Prins B foutief ... onze ...

Ook het pronom. adject. zelf werd geregeld verbogen [vgl. XLIV ‘dezelve’]:

de nomin. masc. werd zelf, d.w.z. de s die er geregeld achter stond verviel: 107 (!), 509, 1471, 1674, ook 1072 (waar dus ‘d'ondervinding’ masc. is?); evenzoo nomin. neutr.: 1420;

578 hij selve B hij zellef, om twee lettergrepen te houden;

acc. masc. zelven stond er reeds: 476 Sijn selven Acorr. = B zich zelven [§ 9, 37], 625 en 1787 u zelven, 1165 om haer (B zich) zelven, naar 't voorbeeld van latijn te, se ipsum;

963 uit haer selven (femin.) in rijm op infin. delven, werd B ... zelve [er staat -e', vgl. § 48].

Opmerkelijk is: 1755 Siet daer den koning selfs B ... zelf; in verband met 525 ‘Siet hier’ + nomin. [§ 8] ligt het voor de hand het gebleven den voor fout te houden (of bedoelt Hooft videte ipsi, niet regem ipsum? vgl. 107 te ipse nocuisti).

§ 39. Bijzonderheden: In tegenstelling met den drang tot latinizeeren liet Hooft twee eigenaardige spreektaal-wendingen bestaan, of bracht die zelfs in B nieuw in den text, wanneer zij hem van dienst waren het rythme te redden of te verbeteren: 1506 Mijn prinsse roept B ... prins die ... [§ 24], 1511 Het lícht dwérrelt geméngt B ... dat dwérrelt vást¹⁾; 499 Acorr.

1) Vondel vermeed dit bij de herziening van Palamedes, vgl. Walch blz. 88.

[p. 125]

de wil mijns siels B mijn ziel haer wil [§ 25], 809 Mijns vrouwen huwlijck B Mê vrouw haer ... [§§ 23, 25].

242 Verclaert my met wat vonde B ... met welcken ... [§ 24], omdat Hooft zich geen rekenschap wist te geven van de grammatische beteekenis der oorspronkelijke vormen? of omdat hij niet wist hoe van vond een ‘goeden’ genitiefvorm te maken?

e. Werkwoorden.

§ 40. Werden: 393 wert B wardt 3^e sg. praes. misschien conj., 1113 werdt B wardt 3^e sg., tijd en wijs blijken niet duidelijk, 1566 wart B wardt 3^e sg. praes. indic., alle drie in rijm met hart; 847 wierd B werd 3^e imperf. indic., 1032 wiert B werdt 3^e sg. imperf. missch. conj., 1702 wiert B werdt 2^e plur. imperf. missch. conj. Is hierin eenige orde te vinden?

Zijt ghy B Weest ghy imperat. 1454.

Hadden geweest B waeren gew., 1263-4 [de geheele plaats § 74].

Darren, darde: 14 dorst B dard'; 685 darf B dar; 1103 darf (E derf) B dar, 1556 darven (E derven) B darren.

Vinden, vond: naast vormen met d, bleven: 25 ik von, 34 en 1195 de infin. vinnen, 134 bevijnen, 1260 vijndt [§ 71], allen in het rijm.

De vormen zouw en zoude blijven naast elkaar voorkomen (213, 1355, 1518, 1573).

1546 vlied wt B vlieght uit [vgl. v.d. Bosch Gloss. i.v. vlieden, vlien, vliegen, die niet streng gescheiden zijn].

§ 41. Door spellingsvarianten dt, t en apostrofen werd ook in de vervoeging orde gebracht, hoewel niet overal naar gelijke regels¹⁾ b.v. 491 dee B deed, 1340 (in rijm) alle redacties deede, 1664 Acorr. deed B deed', 1715 (in rijm) alle redacties dee.

1) Het is in 't algemeen opmerkelijk dat de belangstelling der oudere taalregelaars, behalve op de spelling, overwegend op de declinatie was gericht; de conjugatie zal hen in 't eerst minder hebben aangelokt, omdat die ook in de spreektaal nog voldoende onderscheid bewaard had; erg helder kan echter de voorstelling die zij ervan hadden niet geweest zijn (vgl. ‘Twe-spraack’, ‘Waernemingen’, ook Samuel Ampzing's ‘Taelbericht’ enz., waarin wel een ‘Afbeeldinge der buyginge der selfstandige nw.’ enz. maar niets dergelijks van de conjugatie gegeven wordt, evenzoo de Hubert's ‘Waarschouwinge’).

[p. 126]

B vertoont een conjunct.: 560 mach B moogh', 894 niet en was B niet waere (tevens rythmisch verbeterd), 1076 was B waer, 1347 wat 'er af is B ... hier af zij (tevens om rythme).

Opmerkelijk zijn nog de conjunctieven: 426 ik liete, na het temporale als gebleven, 1051 verrees (3^e sg.) B -z' in relatieven zin, na daer = ubi; echter 1342 rees' (1^e sg.) B -z' (in hoofdzin) kan onmogelijk als conjunct. bedoeld zijn; ook de conjunct. zij Acorr. 912 [§ 7] na omdat bleef¹⁾.

Eenige anorganische n's [vgl. § 6] bleven nog te schrappen: 1339, 1724 midden in het vers, 959 en 986 in rijm; dit leverde echter nu geen bezwaar meer op daar in het andere rijmwoord, zoo dit de n niet missen kon, deze eenvoudig door een apostrof werd vervangen [§ 48]; zoo bestond de slechts bedenkelijk opgeloste moeilijkheid van 571 ‘ghij trouden’ [§ 6] plotseling in 't geheel niet meer.

§ 42. Het deelwoord sijnde viel weg: 487 Met vliesen overschaeuwt sijnde mijn oogen beyde B En onder vliezen op m.o. alle b.; 1472 ... sijnde te swaer B ... ook veel ...; beide malen kan echter het rythme de eenige reden daartoe geweest zijn [§ 52].

1) Vgl. voor andere voorbeelden en literatuur J. Franck en J. Verdam ‘Maerlant's Strophische Gedichten’ blz. 225 vlg.; dat echter niet elke -e of -' bij een 1e, 3e sg. van een sterk praeter. een conjunctief aanduidt, bewijzen 1664 B deed' en 1342 (dat niettegenstaande Leendertz en Stoett reeds in A en evenzoo in E rees' heeft) afdoende; beide staan in aanwijzenden hoofdzin; vgl. hierbij Franck Mnl. Gr. § 126, v. Helten Mnl. Spr. § 191, Vondelgr. § 55.

f. Voegwoorden, Bijwoorden, Samenstelling.

§ 43. Als na comparatieven werd steeds dan.

Voor of en noch schijnt als regel bedoeld: bij koppeling (= hd. oder en nnl. noch) de vormen oft en nocht te gebrui-

[p. 127]

ken, als voegw. (hd. ob) echter of, als bijwoord (nnl. nog) noch; dit is echter niet volkomen toegepast.

In plaats van doe(n) kwam toe(n).

Bij een algeheele omwerking [§ 69] kwam 653 in B als bijwoord: ondraghelijken; met denzelfden uitgang in alle redacties 107 versuymelijcken.

§ 44. Slot -n in samenstelling: In B kwam 488 lampenlicht [§ 25]; 1138 verviel de n van: een harderinnen cleedt, 387 bleef echter: Prinssessen deuren [§ 26]; 1512 kwam B morghestondt; 1542 bleef: morgenstar.

g. Syntaxis.

§ 45. Genit. bij werkwoorden: 364 gebruicktse B gebruykt des, 897 God behoedts B .... behoê 't. Behoort hiertoe ook 1166 Nu kies' icks B ... kiez' ikz' (d.i. ‘dien staet’), terwijl ‘staet’ toch steeds mannelijk is [§ 27]?

Genit. of ‘van’ na vol (1076, zie § 49, ook 429), na veel (1412-'17, niet consequent), na genoegh 939.

‘Ablat.’ naar voorbeeld van lat. dignus: 264 Soo grooten eer voorwaer ik mij niet waerdich acht B Voorwaer, alzulker¹⁾ eer' ...; 996 bleef: (deze) waeren 't rijcke waerdich [§ 24]; 1583 ... De Tyran was sulcken (B zulk een') straffe waerdt [§ 31]; ‘ablat.’ bij onwaert 362 [§ 37].

Over eenige syntaktische eigenaardigheden vgl. nog §§ 26, 39; over het gebruik van conjunctieven § 41, vooral de 2^e noot.

§ 46. Achterstaande adjectieven zijn in 't algemeen ongewenscht, tenzij die deel uitmaken van een uitvoeriger bepaling, of een beknopten bijzin vormen. Deze regel is in de ‘Waernemingen’ niet gesteld; onder de voorbeelden van VIII, XIV en XVI is er echter geen dat hiervolgens laakbaar zou

1) Vgl. de ‘ablat.’ fem sg. ‘deeze oft deezer’ en ‘welke oft welker’ LXXI, LXXIII.

[p. 128]

wezen. Hij is ook niet volstrekt toegepast, maar gaf nochtans aanleiding tot een aanmerkelijk aantal wijzigingen:

Dit effen voorhoofd net
De diepe rimpels met
Ter tijt sullen ontslechten.

B De diepe rimpel met Der tijdt, dit voorhoofd net En gladt heel zal o. (het rythme van 116 mede verbeterd); 118 ... strickjens gail B ... nu; 138 Acorr. 't water stil verviel in B [§ 49], evenzoo 144 dees heuvels blondt B dat blondt gewas [vgl. § 74]; 167 Dese schoonheden mijn B (mede om rythme) Deez' mijne schoonigheên; 180 tedre wangen bleeck B wangen deeluwbleeck; 190 onmin van lief vercoren B 't is onmin van 't verkooren; 197 minnes honich soet B minnens honighzoet; 228 in oude leden stram B in leden oudt en stram; 251-2 Ghelijck wij vrouwen slecht Vaeck worden uytgerecht B tot lange verzen geworden: G.w. meiskens, die eenvoudigh zijn en slecht, 'Ten zij wij stoppen 't oor, v.w. uitgerecht; 277 onse sorgen laech B ... noyt; 280 de schaduw coel B de koele schaeuw; 290 ... vreemdelingen wreedt ons niet en overvallen B ... wreede vreemdeling o.n. koom' ...; 338 Al de dienstwilligheid geveinst der edellieden B Al het geveinst gelaet der dienstigh' edellieden; 363 gaven rijck B miltheitsblijck; 365 Ghij lodderlijcke Nymphen soet B Ghij Nimfen pril en lodderzoet; 443 slechtheid ijl B slechtigheid; 461 u opzet voorgenomen B 't geen ghij hadt ...; 534 Acorr. [§ 7] 's hemels Goden blij B ... heerschappij (waardoor 535 souden 't B zoud' het); 612 een senu taey B een' taeye peez'; 641 's moeds buyen dul B vervallen [§ 74]; 646 De rij van Prinssen oudt B Der vorsten lange rij; 653 ... in slavernije strang B ... met slavernij ondraghelijken strang (ook om rythme vgl. §§ 43, 69); 674 ... het heerschen woedich B ... fel en woedigh (tevens om rythme); 676 ... een Prinsse goedich B ... een' vorst hun allen goedigh [§ 24] (tevens rythme); 701 de Lenten soet B de zoete Lent'; 920 Eeuwige Goden groot B (mede rythmisch beter) onsterfelijke Goon; 1076 commers quaet B kommernis [§ 49]; 1097 u heusheit trouw B

[p. 129]

uw heussche dienst; 1182 wooningh schoon vgl. § 74; 1400 Des besonden hemels hooghe B Ten b. hemel binnen [vgl. § 49]; 1654 ... raedt der Goden rijck B ... van hemelrijk¹⁾.

Het schijnt dat Hoofts ijver in dit opzicht gaandeweg verminderde; tegen slechts enkele in het eerste bedrijf nemen de gevallen waarin niet verbeterd werd tegen 't einde van het tweede toe; uit het derde tot vijfde konden slechts zes verbeteringen genoemd worden. Eenmaal bracht hij de ‘fout’ er zelfs nieuw in: 281 dees vroolijcke heuvels B deez' heuvels vroolijck vgl. § 63.

1) Het scheen ons nuttig hier een zooveel mogelijk volledige, ofschoon wat lange, opsomming der voorbeelden te geven, omdat zij een zoo sprekende aanwijzing zijn van den aard der ‘verbeteringen’. Immers juist deze ‘fout’, en die van de versmaat, zijn de oorzaak of mede-oorzaak der meeste, en vooral ook der meest ingrijpende, veranderingen; van het meedeelen van alle rythmische ‘verbeteringen’ moest echter om het al te groote aantal te eenen male worden afgezien [vgl. § 51 vlgg.].

II. Verskunst.

a. Rijm.

§ 47. De rijmen van Granida zijn reeds in de oudste lezing alle zuiver. Zuiver rijm beteekent: gelijkluidenheid van den klinker en, indien aanwezig, van de consonantische sluiting der laatste klemtoon-lettergreep in de rijmende verzen, gelijkluidendheid ook van den naslag bij ‘slepend’ rijm. Als naslag gebruikt Hooft meest toonlooze uitgangen; daarnaast echter niet alleen ook lettergrepen met vollen klinker, maar zelfs afzonderlijke woorden, zooals in de 17^e eeuw nog algemeen geschiedde. In beide laatstgenoemde gevallen kan een verschillende begin-medeklinker ook van de naslag-lettergreep worden toegelaten of is die zelfs gewenscht. Voorbeelden: 473-4 snootheyt, grootheyt; 409-10 veurstaen, deurgaen; 71-2 wanneer ,,ick, begeerlijck; 499-500 gemeen,,sijn, een,,sijn; 1067-9 naer,,leyt, waerheyt; 1206-7 gedaen,,sijn, aenschijn; 1568-9 klaer,,is, waer,,is; 1584-5 maek,,strijdt, wraek,,krijt. Ook ko-

[p. 130]

men rijmen met twee syllabigen naslag voor [vgl. § 55]. In een ver-gaande klankgelijkheid als 866-7 ... den aldermeest van machten, ... dat aldermeest is t' achten, zag Hooft later geen verdienste; hij verbrak die in B en veranderde 866 ... den meesten mensch van maghten [§ 32]. Lettergreeprijm: 1554-5 goed (adj.), goed (subst.) werd reeds in A verbeterd [§ 13], 1222-3 t' avondt, den avondt bleef ook in B.

§ 48. In het hs. had de verbetering van werkwoordvormen, op -den aanleiding gegeven tot uitgebreider wijziging, wanneer eenvoudig schrappen het rijm ontzuiverd zou hebben [§ 6].

Bij de herziening voor B bracht het wegvallen van een n in de naslaglettergreep geen verdere veranderingen mee: de niet vervallende n van het andere rijmwoord (of de rijmwoorden) werd eenvoudig door een apostrof vervangen; de voorbeelden hiervan zijn legio. Vaak staat echter ook op de plaats van de vervallen n een apostrof; daarachter zal men geen diepen zin hoeven te zoeken; het is niet te verwonderen dat de vloed van kommatjes, die over den druk van 1636 is uitgestort, ook wel eens buiten de gewenschte beddingen getreden is. Eenige willekeurig gekozen voorbeelden: om 959 het bedieden B -de kregen 957-8 lieden, gebieden in B -de'; om 986 (hij) slisten B -te kregen 985 en 987 (de) twisten, (zij) gisten in B -te'; echter is 1004-5 B hede', te vrede' en 1011-2 B gebede' (praedicatief, dus volgens § 35 met n), te vrede' beide malen de apostrof na ‘vrede’ overtollig; om 't vernietigen van die n was het juist begonnen [§ 23]; evenzoo in 769 ghelijke' [§ 30], immers het rijmwoord is 774 wijcke' (infin.). Ook is er wel eens een apostrof weggevallen, of tegen eenigen regel gezondigd; b.v. 139 [§ 49].

Een rijm als vrede, deden beschouwde Hooft dus in 1615 niet, in 1636 wel als een zuiver rijm.

§ 49. Op eenige weinige plaatsen is in B, bij een geheele wijziging om verschillende redenen, een nieuw rijm gekomen.

[p. 131]

Deze zijn (afgezien van 114-5 die hun rijmwoorden alleen verruilden, vgl. § 46):

⁺Want onlangs heb ick dien
In de fonteyn gesien;
En 't beelt int water stil mij op dat pas verschenen
Quam met u seggen niet al te wel overeenen.

⁺Want onlangs, naer ik kon
Verneemen uit de bron
Die ongeroert was, quam het beeldt daarin verscheene,
Met die uw' zeggen niet al te wel over eene.

waardoor verbeterd werden: de acc. femin. dien (immers ‘mijn schoonheyt’), het romaansche woord fonteyn [§ 64], het achterstaand adj. stil [dat er pas Acorr. was ingekomen, vgl. § 14], als ook rythmisch de inzet van 137 en 139; in B was te verwachten verscheene', immers de achterstaand onverbogen stamvorm, waarvan de slot-n tot' moest worden om: over eene [§ 36].

⁺Als dat al niet en waer, maer dat een harders staet
Was vol van arbeyt, moeyt, vol sorchs en commers quaet,

⁺A.d.a.n.e.w., maer harders staet, gewis
Waer vol van arbeydt, moeyt, en zorgh, en kommernis,

waarbij verviel: het achterstaand adj. quaet, het minder fraaie dat, het herhaalde vol, eenmaal met van, eenmaal met s-genitieven [die pas Acorr. hun s gekregen hadden, vgl. § 12, 26, 45]; ook kwam in 1076 de conj. waer.

⁺(Die ... let) Ende set
Boven al op u het ooghe,
Treckt u goetheit overschoon

Inden throon

Des besonden hemels hooghe.

B 1397 ... de zinnen, 1399 Nae, 1400 Ten b. hemel binnen, waardoor verbeterd werden: de veroordeelde acc. neutr. op -e [§ 24], het verkeerdelijk verbogen achterstaand adj. hooghe [§ 33]; het achterstaand ‘overschoon’ bleef; 1399 werd gevarieerd [§ 68], nu 1400 afzonderlijk van ‘Treckt’ afhing.

+ 136-9

+ B:

+ 1075-6

+ B

+ 1396-1400

[p. 132]

Het springt in het oog hoe goedkoop deze nieuwe rijmen zijn.

§ 50. De in § 47, volgens de nieuwe (17^de eeuwsche = tegenwoordige) rythmiek, als bijzonderheden van naslag behandelde gevallen¹⁾ zijn in wezen gelijk aan de categorie ‘dubbeldicht’ der 16-eeuwsche poetiek (Castelein Const 103-105, 126, en 140-144 de ‘syllabijcqsche adiectien’; Twespraack p. 58, veelvuldig gebruikt in het Revierein p. 7-9).

In de rijmschikking²⁾ is geen verandering gekomen.

1) Over de verzen met 14 (resp. 8) lettergrepen zie § 55.

2) De veelvuldige onderbreking van het regelmatig paarrijm door kunstiger rijmschema's doet denken aan de rederijkerspoezie (zoowel die onzer oudste mysterien als de laat-16de eeuwsche); b.v. slechts: 479 vlgg. ababab, 527 vlgg. abbaccdeed, 563-590 abba cddc effe enz., en vooral 641-678 aababbcbccdcdde enz. tot ihiikikk, meest in monologen of bij 't begin van een nieuw bedrijf of tooneel; verder vormen b.v. 856 zoowel als 861 een drierijm, keert tusschen 910 en 921 tweemaal hetzelfde paarrijm terug, hebben ook 1114-5 en 1118-9 hetzelfde rijm; van de rijmschema's der meer lyrische gedeelten, in korter verzen, geheel afgezien.

b. Rythme.

§ 51. De in het hs. A bewaarde, zeer waarschijnlijk in den tijd der eerste correctie geschreven, voor het eerst bij Leendertz gedrukte ‘Groet’ aan ‘den lezer’ eindigt met de volgende uiteenzetting: ‘De maet der doorgaende regelen (= “alexandrijnen”) is die van d'Italiaenen ende Franchoijsen, ...; dewelcke de lanckheit der silben naer de bijclanck (= accent) nemen: ende sijn ... hier bij gestelt etlijcke stucken van regelen, sulx als genoech is; want de rest gaet op gelijcken voet. De lange silben zijn dus geteeckent - de corte dus ⌣’. Dan volgt het schema, waarbij elke mogelijkheid is toegelicht met een versfragment van ‘Petrarcha, Tasso, Ariosto, Bertas en Ronsard’, aldus: ‘Gemeene maet ; Eerste verandering ; Tweede v. ; Derde v. ; wat buiten dese maeten is lujdt quaelyck’.

Hoe weinig afdoende deze theorie op zich zelf ook moge

[p. 133]

zijn, voor een beschouwing van Hoofts eigen opvatting, en later gewijzigd oordeel, vormt zij een niet te verwerpen grondslag¹⁾.

N.B. De eenige verandering in het hs. om reden van het rythme [§ 16] is hiermee volkomen in overeenstemming: 1047 Sijn stom, de maen slaept, en (d.i. ) is inderdaad ‘buiten dese maeten’.

1) In zijn gedachtenwisseling met Hooft over de versmaat (Hoofts Brieven, ed. v. Vloten, I, 432 vlgg.) verklaart Huygens (‘Voor de Eenparicheyt der Dichten ende van de Voetmaet’ Mei 1623, t.a.p. blz. 436): dat de vrijheid van versmaat ‘by de Françoisen binnen de palen van éen eenparighe ende dry mengelmaten [dat zijn: de “gemeene maet” en de “drie veranderingen”] besloten zy, en kan ick den Heere Hooft voor als noch niet toestaen’. Hij bewijst met voorbeelden dat hetgeen Hooft veroordeelt door de romaansche dichters veelvuldig wordt toegepast en betoogt verder (blz. 440 vlgg.) de wenschelijkheid van den ‘eenparighen silbtrant’ [de regelmatige afwisseling van ⌣ en ʹ] tegenover het door Hooft in bescherming genomen ‘onparigh springen der silben’ [de drie vrijere maten]. Hooft teckent hierbij aan (blz. 436) niet te hebben beweerd ‘dat de Françoysen desen reghel gestelt hebben’, maar slechts dat voor zijn oor deze, bij hen opgemerkte, vrijheden welluidend zijn. ‘Doch heeft, mijns weetens, niemandt by ons den reghel gemaeckt van sujvere jamben te gebruycken ende indien verscheiden dichters alsoo gedaen hebben, dat en kan anderen geene wet sijn, oft hun en staet vry andere formen van vaerssen te maecken’.
Hierop Huygens in zijn ‘Wederantwoord’ (Juli 1623, t.a.p. blz. 445 vlg.): Niemand heeft dien regel gemaakt ‘maer 't gebruyck van groote mannen gesticht op de overvloedicheit van onze tael, heeft hem onser aller oor en oordeel soo vast ingelijvet, datter nu weynighe meer sijn, die andere voeten als den Jambum ende Trochaïcum kennen oft erkennen willen’.
In zijn brief van 3 Nov. 1624 (t.a.p. blz. 246 vlg.) slaat Hooft het voorstel van Huygens af, om hunne briefwisseling ‘noopende de maet der rijmen’ in 't licht te geven. Hoewel hij meent zijn opvatting ‘met vlijt ende rijpheit van overleg’ te hebben ‘voortgebraght’, wil hij die niet doen ‘voor den dagh koomen om staende te houden 't geen ick de voorneemste rijmers sie verstooten’. Er zou aan hun uiteenzettingen zeker nog heel wat zijn toe te voegen ‘maer 't zop en is de kool niet waerdt’. Deze laatste uiting moge zijn toe te schrijven aan Hoofts moedeloosheid na de zware huiselijke verliezen van dien tijd, zij is evenwel een opmerkelijk getuigenis, als wij zien hoe hij zich, in de uitgave der Gedichten van 1636, bij het algemeen gebruik aansluit, en zijn natuurlijke verzen in het keurs der destijdsche mode dood-snoert.
Over de verhouding van het nederlandsch 17de eeuwsch vers tot het romaansche, waarover hier niet hoefde te worden uitgeweid, heeft laatstelijk J. van der Elst (Neophilologus II, 1) geschreven, mede onder gebruikmaking van deze briefwisseling tusschen Hooft en Huygens.

[p. 134]

§ 52. Bij nader beschouwing der zeer talrijke in B om het rythme gewijzigde verzen, blijkt dat ook hier niet anders gebeurde dan een systematisch verbeteren; en wel: waar een der drie ‘veranderingen’ was toegepast werd die verwijderd. De ‘gemeene maet’ was dus naar Hoofts later inzicht de eenig wenschelijke. Op iedere bladzijde zijn voorbeelden te vinden, hier zij er slechts één gegeven dat alle gevallen bevat:¹⁾. 1110-11 luidden in E = A.

Op voorwaerde, dat al, die kenden u waerdije,
Souden voor 't hoochste goedt kiesen u slavernije.

d.i. naar Hoofts schema:

(2^e verander.) (gemeene m.)

(1^e verander) (3^e verander.)

en werden in B:

Op voórwaerdt, dát elkeén, die kénd' eens úw' waerdíje
Zich wílligh géven moést, aen ú in sláverníje

Deze zuivering werd niet alleen op de ‘doorgaende regelen’, van 12, 13 of, met dubbelen naslag, 14 lettergrepen, toegepast, maar evenzoo op de, vooral in den pastoralen dialoog van het eerste deel veelvuldige, halve verzen van 6, 7, 8 lettergrepen.

§ 53. Tegenover de kleine 200 verzen waarin een dergelijke wijziging werd aangebracht, staat een betrekkelijk gering aantal, misschien een twintig, ongewijzigde, die natuurlijk-gelezen een der ‘veranderingen’ en slechts met veel goeden wil de ‘gemeene maet’ doen hooren. Het is niet verwonderlijk dat, bij een zoo uitgebreid verbeteren, wat er eenigszins mee door scheen te kunnen, gelaten werd.

Het eind van al deze wijzigingen is als dichtwerk zeker

1) Andere v.b. zie § 62. Na hetgeen hierboven uit Hoofts eigen theoretische bespiegelingen over de versmaat is aangehaald mag de opvatting van M. Rudelsheim [dit Tijdschr. XVII, 142-144], die in de ‘vrije’ veeleer ‘slecht beklemtoonde’ verzen wil zien, althans wat Hooft betreft, als voldoende weerlegd beschouwd worden; immers Hoofts verzen zijn volgens de door hem zelf gegeven schema's natuurlijk en goed te lezen [vgl. voor eenige uitzonderingen § 56].

[p. 135]

weinig bewonderenswaardig. Bij de luchtige taal, die in de oorspronkelijke vrije en afwisselende versmaat zoo juist haar vorm gevonden had, pasten de brokstukken van zware alexandrijnen, die er hier en daar tusschen gebracht werden, heel slecht. Maar in de meeste gevallen hebben de verzen der nieuwe redactie zelf, als alexandrijn, geen de minste waarde, zijn het ongeveer de oude woorden, alleen zoo omgezet, dat men ze met schik als lezen kan. De harmonie van het geheel is verbroken, en geen nieuwe is daarvoor in de plaats gekomen.

Eenige weinige voorbeelden zullen voldoende zijn om een en ander toe te lichten.

Van de in hun, zoo geslaagde, tweede helft overeenkomstige verzen 146 en 511 werd het een veranderd, het tweede niet: 146 'T wellustighe banket van de ruyschende Bijen B ... der ruissend' honighbyen, op zich zelf een uitstekende alexandrijnhelft, maar in een geheel ander tempo dan de omgeving: 146 b.v. luidt: Hoe vrolijck lacht het al in dese Somer-tijen, ook de ‘gemeene maet’ dus, maar veel lichter, met in de 2^e vershelft slechts één zwaren klemtoon (op Sómer) en twee bijtonen (déze en tíjen). Daarentegen bleef het bijna even vrije: 511 En sy vliecht om end'om met haer snorrende vlerken.

Hoeveel minder werden verzen als b.v.:

479 Hoe aénghenaem is in een schoón líchaem de deúcht

B Hoe haéghlijk ís in eén schoon líchaem oók de deúghdt

of 590. Soo blijft bínnen het rijck in rúst, buýten in vréden.

B Zoo blýft inwéndigh én uytwéndigh 't ríjk in vréde.

De verzen 251-2 die in B van halve tot heele (overigens goede) alexandrijnen werden, zijn reeds in ander verband [§ 46] vermeld.

§ 54. Van een strenge caesuur op de helft kan bij de meeste verzen, in de oudere lezingen zoomin als in B, eigenlijk sprake zijn [vgl. b.v. 652 § 56]. In een zijner aanmerkingen op Huygens' uiteenzetting verlangt Hooft hierin ook groote vrijheid: ‘jae worden in mijnen sin meest alle vaersen lam

[p. 136]

met nauw waernemen van den middelstujt in de wtspraeck’ (t.a.p. Brieven I, 439). Toch ging er slechts zelden een woord over het versmidden heen. In B werd dit nog eenige malen verbeterd [vgl. § 14]:

⁺'T is hij, die de begeer//ten van sijn ondersaten
⁺Die de begeerlijkheên // der woelend' onderzaeten,

in verband waarmee de verandering van 289 te begrijpen is [vgl. ook §§ 24, 36]:

'T is hij die sorge draecht alleene voor ons allen
⁺'T is hij, hij is 't alleen, die sorgh draeght v.o.a.
⁺D'oorsaeck, o Tisipher//nes dat ghij niet en troude
⁺De oorzaak dat ghij niet // o Tisiphernes troude^+
+Een yder doe den an//dren blijcken sijne reden
⁺Een yder blijken doe, // den andren sijne reden
⁺Maer niet meer als uw dul//le gramschaps yl ghewelden
⁺Maer uwe gramschaps dull'//en ijdele gewelde'
⁺Harnas uws vijants son//der hem te moorden heel
⁺Uws vijants harnas al // vermoordt ghij hem niet heel.

Daarentegen bleven onveranderd:

⁺Danckbaerder zijnd' als d'on//vernoechelijcke menschen
⁺En al bekeken on//belonckt; en al belonckt
⁺Soo maeckten liefd, en weer//liefd ons vereende vrede
⁺Van duysent aengesich//ten 't lachenste ...⁺

De eerste drie hiervan verdeelen een samenstelling in haar leden of snijden een voorvoegsel van het stamwoord; dit duldden ook latere dichters wel; het vierde geval, dat eerst bij een verbetering in A ontstond, is ook weinig grof omdat de over de caesuur heenreikende lettergreep een toonlooze met het volgend woord versmoltene is, die men evengoed zou kunnen voorstellen als -te' 'et of, althans in uitspraak, zou kunnen vormen -tn 'et; wat er staat is echter zonder twijfel onregelmatig.

Ook werd bij vele verzen die reeds om andere reden veranderd werden, voor de caesuur zorg gedragen.

§ 55. Verzen van 14 lettergrepen vormen een niet zeldzame

+ 285

+ B

+ B

+ 571

+ B

+ [§ 60]

+ 587

+ B

+ 666

+ B

+ 695

+ B

+ 142

+ 172

+ 504

+ 536

+ [§ 14].

[p. 137]

uitzondering: 253-4, 507-8, 559-60, 1054-5, 1106-7, 1250-1, 1432-3, 1480-1, 1596-7. Zij staan steeds op plaatsen waar, volgens de regelmatige afwisseling van staande en slepende rijmen, slepend te verwachten is. Men doet dus goed deze verzen niet als zevenvoetige met staand rijm te beschouwen, maar als verzen met dubbel-slepend rijm of met dubbelen naslag. Bij rijmklanken als -anderen (495-6, 1464-5) en -inderen (1612-3) is nauwelijks uit te maken of ze dubbelslepend dan wel eenvoudig-slepend zijn; ondubbelzinnig echter zijn b.v. 1106-7 goedicheyt, cloeckmoedicheyt, 1250-1 gheschiedenis, te dieden,,is, 507-8 te talen,,van, achterhalen,,kan [vgl. § 47].

Hetzelfde geldt van 8-lettergeeps-verzen onder de ‘drievoetige iamben’: 429-30, 441-2, 477-8, 816-7.

§ 56. Een rythmische eigenaardigheid vertoonen nog de volgende, alle in B ongewijzigd gebleven, verzen: 241 Of ick dat schoon toestonde, 351 En cieren het aenschijn ..., 605 den throon van mijn opset ..., in welke, bij lezing volgens de ‘gemeene maet’, het laatste zwakke maatdeel, naar zijn woordaccent, te kort moet komen, terwijl toch ook in de vroegere theorie een ‘verandering’ niet tot de mogelijkheden behoorde [§ 51 N.B.].

Ook bleef:

652 Noch wy den onsen, als ghy, die trots en vermeten, waar de 6^e lettergreep evenmin den gewenschten klemtoon heeft.

§ 57. Bijzondere vermelding verdient de naam Daifilo. Deze vormt de figuur , een ‘dactylus’, en kan dus eigenlijk in het schema der ‘gemeene maet’ niet voorkomen; de drie ‘veranderingen’ echter bevatten alle een ‘dactylus’. In A en E komt de naam dan ook meestal voor in het schema:

Daífilo (1^e verand.’) of

Daífilo - (‘2^e, 3^e verand.’).

Daar echter de slot-o naar italiaanschen trant, met volgende, ook

[p. 138]

volle, begin-vocaal of h + vocaal versmolt, kon indien die volgende begin-lettergreep een klemtoon droeg, ook de figuur ontstaan, en de naam dus ook in de ‘gemeene maet’, bij gevolg in alle vier voorkomen [vgl. § 62, waar ook alle voorbeelden]. Zeer zelden komt in A en E voor Daífilò, met een tweede klemtoon op de slot-o, wanneer die niet versmolten is (1164, 1484). Deze tweede klemtoon moet natuurlijk minder sterk zijn, er ontstaat dus een ‘dipodie’ .

In B nu werden 1^o de drie ‘veranderingen’ niet geduld, 2^o de versmelting der slot-o vermeden, ergo moesten schier alle verzen waarin de naam voorkwam veranderd worden, en kon dan nog alleen de ‘dipodische’ accentuatie Daífilò gebruikt worden, die in goede verzen niet zoo maar overal wenschelijk is. Indien Hooft werkelijk de regelmatige alexandrijnen, waarin hij zijn Granida in B heeft trachten te dwingen, gevoeld had, zou hij er dan niet iets op gezocht hebben den naam van zijn held zoo te doen zijn dat hij in die maat kon worden uitgesproken? - Zou een Vondel b.v. niet de vorm Daifil (door Hooft slechts eenmaal B 1662 gebruikt) eens voor al gekozen hebben?

§ 58. Een zeer zonderlinge verbetering is die van de verzen 86-88. Na Daifilo's lied 39-80, dat geheel uit verzen met dalende maat bestaat, spreekt hij verder in verzen van soortgelijke rythmiek, die dus ook alle zonder voorslag inzetten. Zijn laatste woorden zijn:

⁺Nú suldy hiér met gheen eén kusjen óf,,raken.

Waarop Dorilea in deze maat doorgaande, antwoordt:

⁺Daífilo ség ick, ghy súlt het te gróf,,maken.
Daífilo, laét my staén.
Daífilo, laét my gaén.

In B nu werd dit veranderd tot:

⁺Houdt, Daifilo, ghy zult het veel te grof maeken.
Laet, Daifilo, my staen.
Laet, Daifilo, my gaen.

Waarom? Meende Hooft dat de naam nu nergens, dus ook hier

+ 85

+ 86-88

+ 86

[p. 139]

niet, aan 't begin van een regel mocht blijven staan (inderdaad bleef hij dit slechts eens 407)? had hij reden een verkeerde uitspraak Daifílo te vreezen? of vond hij dat het tijd werd tot de ‘iambische’ dialoogverzen terug te keeren? Van een alexandrijn heeft 86 toch niet veel, het is hoogstens vijfvoetig met dubbelen naslag. En moet men 85, dat ongewijzigd bleef, in B dan op diezelfde maat lezen??

§ 59. De uit het voorgaande blijkende groote vrijheid in den bouw der gewone (lange of korte) dialoogverzen zijn geen bewijs van gemis aan rythmisch gevoel bij den dichter. ‘Maar inde Liedekens, syn wy ghedwonghen tselfde’ [nml. een regelmatige schikking van lange en korte silben] ‘dickwils onwetende, waar te nemen’ (Twespr. blz. 56); dáár toch dienen alle strofen sich naar de vooys te schikken en heeft men te zorgen dat ‘musike en woorden zullen accorderen’ (Castelein Const 174)¹⁾. En hier blijkt Hooft meester. In alle de reyen en liederen, die een vrij groot gedeelte van het geheele aantal der

1) Zoo bedoelde Spiegel, toen hij boven zijn Hert-Spieghel schreef: ‘Liedsghewijse na de vois: Ik heb de tijd ghesien, waer is die nu gevaren’, zeker niet dat men het heele werk op die wijs moest zingen, maar alleen dat de verzen zoozeer gelijk van lengte en bouw waren dat ze alle op dezelfde wijs zouden passen. Men vergete echter niet dat bij het zingen (ook in onzen tijd, maar vooral toen) heel wat schommelingen geduld konden worden. Spiegels rythmiek zal dan ook aan Huygens, die het met de verzen, en naar 't schijnt ook met het zingen, wel heel nauwkeurig nam, niet hebben voldaan.
Huygens beroept zich in zijn pleitrede voor de regelmatige ‘eenparige’ versmaat telkens op het houden van de wijs en het gemak voor de zangers. Hooft merkt daarbij terecht aan ‘Die raeken Heldenlof, Treurspel noch Brieven’ (t.a.p. Brieven I, 464). Hij is het met Huygens eens (blz. 442) ‘dat de maet moet gevoeght worden nae de wijse daer de dichten op gaen’, maar hij houdt tegen hem vol ‘dat de gemeene dichten, dat zijn de geene die men voor geen eigentlycke gesangen wt en geeft’, mogen gemaakt worden op de door hem aangewezen vrijere maten. Zelfs meent hij dat met behoud der wijze ‘in gesang somtijds 't getal der sylben min oft meer kan sijn’, daar de ‘hujslujden’ ook verzen van verschillend aantal lettergrepen op éen wijs weten te zingen. Huygens antwoordt hierop (blz. 449): ‘ick laet de kraeyen de kraeyen verhengen’, en ook Hooft heeft in zijn liederen, althans in die der Granida, van deze ‘boeren’-vrijheid geen gebruik gemaakt.

[p. 140]

verzen innemen (1-28, 39-80, 365-400, 727-811, 946-1029, 1324-1332, 1389-1409, 1690-1725, 1726-1753, 1796-1807, tesamen 372 van de 1808) waren in B slechts drie rythmische verbeteringen noodig, waarvan twee (778 en 808) in het niet zeer lied-matige reyen-complex ‘Wat stort al gaven groot’, dat geheel uit de meer genoemde halve verzen van 6-7 lettergrepen bestaat (hierin bleven bovendien bedenkelijk 745, 789, 793). Zoo heeft B slechts één rythmische verbetering in een eigenlijke liedmaat:

1389 Lof, eeuwige Liefde, wy B ... o eeuwghe ...

c. Hiaat.

§ 60. Evenals bij de verbeteringen in A ontstond ook nu bij schrapping van den uitgangs-n, de hiaat tusschen uitgangs-e en begin-vocaal of begin-h + vocaal. Daar als regel gold dat deze tot één syllabe versmelten, moest dus verder gewijzigd worden om opnieuw een lettergreep te winnen. Zoo:

129 Dien sal den ouderdoom (nom.) B (Helas!) zal ouderdoom

546 ... met ruymten uytghestort B ... zoo ruymlijk ... [§ 23]

755 Een vollen overvloedt (nom.) B Een heel voll' ...

1052 A oorspr. En maekten hem beschaemt ... werd al vroeger om dezelfde reden Acorr. En joech hem schaemten aen ... E echter heeft reeds ‘schaemte’, dat Hoofts vormleer ook later zou vereischen [§ 23, vgl. ook §§ 15, 18, 27]: B En maekt' haer roodt van schaemt.

1300 Haér voorsíchtighen árm (nom.) B Maer haér voorzíchtigh' árm.

1404 ... op aerden hier B ... op aerdrijck hier

1445 Ghelijck den Arent trots (nom.) B Ghelijk als d'Arendt trots

Echter werd om de caesuur 571 D'oorsaéck o Tísiphér- ... veranderd in B: De oórzaek dát ghy niét ..., en evenzoo om het rythme: 1141 Ick kús d'aérde mijn vroúw (‘2^e verand.’) B Ik kús de aérd, mijn' vroúw. Heeft Hooft de hiaat die hierdoor ontstond niet opgemerkt, of duldde hij die eer dan de andere ‘fouten’ die hij verbeterde?

[p. 141]

§ 61. De slot-a van ‘Granida’ wordt behandeld gelijk een stomme-e, dus passim: Granida'en, 715 Granida'houdt op; deze uitspraak blijkt ook 484 waar de naam gespeld Granide in rijm staat met ghebiede' en liede' (alle redacties).

§ 62. De naam ‘Daifilo’ gaf in twee opzichten vaak aanleiding tot verbeteren: 1^o door zijn klemtoon [vgl. § 57], 2^o door zijn slot-o, die Hooft oorspronkelijk als toonlooze lettergreep behandelde en dus ook met volgende beginvocaal of h + vocaal deed versmelten, hetgeen hij echter in B zorgde te vermijden. Zeer vele gevallen bevatten beide corrigenda.

‘1^e verandering’ werd verbeterd:

1137 Daífilo, díts mijn raédt ... B Dit's Daífiló mijn raédt ...

1573 ... Daífilo niét sou wésen B ... zouw Daífiló niet wézen

1668 ... Daífilo ván der aérden B ... haer bruýgoom ván der aérde

evenzoo in: 1061 (tweemaal), 1086, 1227, 1453, 1488, 1594.

‘1^e verand.’ en versmelting:

905 Daífilo u reén zijn groót ... B Uw' reén zijn groót. Ik kén 't ...

1134 Daífilo ick héb u liéf ... B Ik liév' u Daífiló ...

1174 Daífilo, hoe dús verbaést? ... B Hoe dús verbaést, mijn vriéndt ...

evenzoo: 133, 526, 1079, 1094, 1157, 1184.

‘2^e verandering’:

1770 En ghý Daífilo ríjst ... B En ríjst mêe Daífiló ... ‘3^e verandering’:

461 Hiérom Daífilo staéckt ... B Dus staékt, o Daífiló ...

824 Wát zoudt Daífilo zíjn ... B Zoud't Daífiló wel zíjn ...

versmelting:

1093 Ach Daífilo! Hoé mijn vróuw? ... B O voéster! Hoé mijn vrouw ...

Verlies van de slot-o komt in B alleen voor:

1662 'Tis récht dat ghý gheníet, Daífilo, dát ghy wónt (1^e verand.) B Recht Daífil', ís't dat ghý, geniét hetgéen ghy wónt.

[p. 142]

Het rythme bleef eens onverbeterd:

407 Daífilo, beydt wat, hoé?

Slechts zelden kwam de naam Daifilo zoo voor, dat de tekst ongewijzigd kon blijven (1164, 1484).

Over 86-88 vgl. § 58.

§ 63. Een eigenaardig geval doet zich voor: 281 Dees vroolijcke heuvels, dit heldere waters vlieten B Deez' heuvels vroolijk en dit heldre waters vlieten.

Oorspronkelijk zal zeker de versmelting van -ke heu- tot één lettergreep bedoeld zijn geweest, en het vers dus regelmatig uit een eerste helft (tot en met dít) in de ‘gemeene maet’, en een tweede helft (vanaf héldere) in de ‘1^e verand.’ bestaan hebben. Was nu die versmelting na de muta k Hooft later te onwelluidend? of kon hij zelf uit het rythme der 1^e vershelft niet meer wijs worden? Dat der tweede was toch door invoeging van en afdoende verbeterd. - Zeker is dat hij, bij de verandering, er zelfs een achterstaand adjectief voor over had [§ 46]!

III. Woordenkeus en stijl¹⁾.

§ 64. Purismen:

Adieu reeds in A verbeterd tot vaert wel (§ 11).

Avontuir reeds in A verbeterd tot geluck (§ 11).

Brageeren:

1222 Stelt u brageeren uyt soéte Godín tot t' ávondt (‘1^e verand.’) B Stelt, heldere Godin, uw brallen uyt tot t' avondt.

Braveeren bleef 655, 1058.

Fontein werd in B steeds bron; ééns in den ‘Inhoudt’;

1) Indien deze afdeeling volledig wilde zijn, zou zij tot een omvang moeten komen die zeker hier niet mogelijk, en waarschijnlijk ook niet evenredig aan haar belang wezen zou. Bij de meeste der talrijke veranderingen om het versrythme b.v. zullen eenige woorden door andere vervangen zijn; in een dergelijk geval is het dus niet noodzakelijk dat Hooft tegen zulk een vervallen woord op zich zelf iets had, dit is echter evenmin buitengesloten. Bij gevolg kan hetgeen hier, als het belangrijkste, is samengebracht, slechts een keus zijn, en is het als zoodanig min of meer willekeurig.

[p. 143]

137 veranderde in verband met eenige andere verzen [de geheele plaats gegeven § 49];

275 Dees suyvere Fonteyns crístallínighe vloédt (‘3^e verand.’) B Van deze zuyvre bron de kristalijne vloedt.

297 Bóven den frísschen daúw (1^e v.) van dees Fonteyn ghevielen. B Zoo zeer als deze dauw der frisse bron, bevielen

Gentil reeds in A verbeterd tot eedelhartig (§ 11).

Passeeren: reeds in A werd 1740 gepasseerde tot overleden (§ 11); in B verviel het eens in den ‘Inhoudt’: ... onder de welcke sy door 't glas siende, sonder ghesien te wesen, hem passeren, en hoorende versuchten, B ziende, zonder gezien te worden, door 't glas, ende hoorende hem verzuchten; echter bleef 1625 ... passeerd' ick by der straten.

Persoon:

1114 Grootachting uws persoons ... B ... uwer deught [§ 25] Prins, Prinses bleven, alleen 676 werd prins B vorst [vgl. § 24].

Rootse:

1113 Of wel een rootse zijn ... B ... steenklip ...; het bleef echter 1199 en 1449 [§ 74].

§ 65. Ontslaen, zich iets (naamval?), B zich van iets: 1324 Nu ontslaet u d' Aertsche last,

B U ontslaet van d' ..., leelijker maar duidelijker.

596 Ontslaen transit. werd in B geheel vervangen [§ 74].

§ 66. Slachten = ‘aarden naar’ was Hooft later blijkbaar niet verheven genoeg:

263 U aenschijn noch u stem geenszins de menschen slacht. B Uw' stem nocht aenschijn sweemt geen menschelijk geslacht.

§ 67. Slaven in de beteekenis ‘slaaf zijn’ = servire, is in B verwijderd; het kwam voor:

1526-7 Want zij, besietmen 't wel, verkleenen in de grootheyt, Sláven in d' heérschappý, verarmen in het goudt.

[p. 144]

B 1527 In 't heerschen slooven, en ...., (waarbij tevens de ‘1^e verand.’ door ‘gemeene maet’ vervangen werd), 1552 Die 't nemmermeer aen u te slaven sal verdrieten B ... om u te slooven ...

§ 68. Throon in 1399 werd van ‘de throon des hemels’ in B tot iets in den hemel [de geheele plaats § 49].

§ 69. Verheeren bleef van drie maal slechts ééns onveranderd: 653-4 U verblúfte Ghemeént (3^e v.) in slavernije strang (achterstaand adj. § 46) Ondrachelijck verheert ...

B Uw volk, met slaverny ondraghelijken strang,

Verdrukt, en overheert ...

658 Maar ons bysonder volck rechtvaerdich wy verheeren B ... regeere'

echter bleef: 724 ... verheert verdruckt onder haer overlast.

De verandering van 654 is misschien, en wel waarschijnlijk, slechts een gevolg van de geheele omzetting der aangehaalde verzen; die van 658 doet echter vermoeden dat Hooft in verheeren iets peïoratiefs voelde, hetgeen hier niet, 724 echter wel op zijn plaats was.

§ 70. Vernoegen:

484 A oorspr. Eer sij vernoechden aen het schoon van een Granide. Acorr. = E [vgl. § 15] Eer s' haer vernoeghen liet aen 't schoon ... B Eer zy ghenoeghen kon ..., omdat haer tot zich verbeterd moest worden, dat echter om reden van zijn beginkonsonant hier niet te gebruiken was.

1770-2 ... Laet, Goden, het gheluck,

In teghendeel van dit, met den voorgaenden druck

Vernoeghen, oft, en ist daermee niet te betaelen

B 1770 ... zich 't geluk, 1771 ... van deez'. Ook hier dus eerst (evenals in 484 Aoorspr.) vernoegen = ‘genoegen nemen’, later vervangen door hem, zich vernoegen. ‘In teghendeel van dit’ beteekende ‘in beantwoording van, in overeenstemming met al

[p. 145]

het gebeurde’; B duidelijker: ‘i.t. van deez'’ beteekent ‘in overeenstemming met, d.w.z. evenals de koning en Tisiphernes’, die immers ook genoegen hadden genomen met den loop der dingen¹⁾.

§ 71. Phonetische eigenaardigheden:

134 bevijnen, in rijm op mijne, gebleven, evenzoo 1260 vijndt, in rijm op schijnt, beide bij ‘vinden’ [zie ook § 40];

572 wins (= ‘wensch’) bleef, in rijm op prins, evenzoo 1208 mit (= ‘met’), in rijm op wit;

naast de weifeling: 978 A = E = B grachten, Acorr. graften [§ 20], staat 1173 Acorr. [§ 7] = E = B heften (infin.).

§ 72. Eenige malen werd blosende om reden van de versmaat veranderd in gebloosde (zoo 1512, 1532); iets dergelijks 158 gespickelde B spikkelrijke; herhaaldelijk kwam bij geheele omzetting van een vers de vorm luk in plaats van geluk (b.v. 1411, 1440); 144 het begraesde dal B 't graezigh dal [§ 74].

Wisselingen van praefix bij werkwoorden:

297 gevielen B bevielen [§ 64], 330 zie B bezie [§ 73], 1089 believe B gelieve, 1455 voorsien Acorr. [§ 12] = B verzien.

§ 73. Het twee maal voorkomen van eenzelfde woord werd vermeden, o.a.:

330 Best volghe ick hem, en sie wat hem mach overkomen. B Best volgh ik, en bezie wat hem ...

1090 Hoóghe Prinssés ick bíd (1^e ‘verand.’) den hooghen Prins der Goden.

B Hooghmóghende Prinsses i.b. den Prins d.G. en verder vaak in verband met eenige andere verbetering.

1) Deze beteekenis van ‘in tegendeel’ (vgl. v.d. Bosch Aant. bij vs 1846) is te verkiezen boven de door Kuiper (t.a.p. blz. 97) voorgestelde, omdat zij ook voor de lezing van B past.

[p. 146]

§ 74. Een aantal plaatsen moge hier nog naar volgorde der verzen worden opgesomd:

144 Siedy dees heuvels blondt, en het begraesde dal B Ziet ghij dat blondt gewas om hoogh, en 't graezigh dal.

Het achterstaand adj. werd verbeterd, dan om hoogh ingevoegd om de tegenstelling van heuvel en dal te bewaren; daarna moesten echter in de tweede vershelft weer twee syllaben worden uitgezuinigd [§§ 46, 72].

378-9 ... het schalcke Lietje raedt Het diepst van u ghepeynsen B ... slaet (= ‘treft’). Eindelijk dan eens een verandering zonder uiterlijke oorzaak? Men vindt deze lezing eveneens in de Emblemata van 1611¹⁾, zij is dus geen nieuwigheid van B; Hooft koos slechts uit de twee lezingen, die hij had, welke hem voor 't oogenblik het meest aanstond.

518 werden de eenigszins bijzonder gebruikte bijwoorden niet zeer gelukkig vervangen: (... ick ly)

Om gaerne dienst te doen ongaerne slaverny

B .. wilghe .. onwilghe .. de beteekenis is: ‘(on)gewenscht’

521-2 werd, blijkbaar alleen uit een behoefte van stijl of zin-klemtoon, de wel wat gewrongen constructie door een wel wat erg eenvoudige vervangen:

Dees Prins te dienen schijnt om daer te raken an

Het naeste middel want, wort hij u echte-man

B Het naeste middel schijnt ... Deez' Prins te dienen want ...

596 En nau zijn vrees ontslaet als hij sijn hielen licht B ... vreez' verwerpt ... [vgl. ook § 65].

641 Wanneer 's moeds buyen dul des redens toom ontslippen B Als moedwil opstuyft om den zedetoom t'ontslippen,

Aanleiding tot veranderen konden hier geven het achterstaand adject. ‘dul’ en de genit. ‘des redens’ [§ 23]; ‘'s moeds’ was hard.

1) Emblemata Amatoria enz. t'Amsterdam, by Willem Janszoon inde vergulde zonnewijser 1611, blz. 91.

[p. 147]

666-7 Maer niet meer als uw dulle gramschaps yl ghewelden, Vrees ick sonder belul uw groove lichaems kracht.

B Maer uwe gramschaps dull' en ydele gewelde' En vreez' ik meer niet, dan uw lompe l.k.

Hier was te verbeteren: de caesuur in 666, het rythme van de eerste helft van 667 (3^e verand.), de onverbogen vorm yl, en als na den comparatief. Voorts verdween de uitdrukking sonder belul (= zonder oordeel, ‘onbenullig’); klonk die Hooft later te huiselijk of te leelijk? of stond zij hem als bepaling te ver van haar substantief (‘kracht’)? De vervanging van groove door lompe misschien om de alliteratie.

1153 Maer onghesien, en laech, slecht, nedrich, ongheacht B Maer heel afzightigh, slecht en needrigh, ongeacht

Mogelijk alleen om de tegenstelling met 1150 opzightigh nog wat epigrammatischer te maken; de bedoeling is: het hofleven ‘vol pracht’ te stellen tegenover den ‘onaanzienlijken’ herdersstaat.

1180-4 ... Ach mocht mijn siel, van nu

Eeuwelijck metter woon vaeren uyt my in u!

En, in dees wooning schoon uws siels, altijd nae desen

Onscheydelijck, haer trouw-nechtige dienstboo wesen!

B 1181 Doch vaeren eeuw'lijk met der woon' uyt mij in d'uw! B 1182 En in een' wooning van die zuyverheidt, nae dezen. Aanleiding tot veranderen gaven hier: de versmaat (1181 vertoonde tweemaal de ‘1^e verander.’, evenals ook de tweede helft van 1184, doch die bleef ongewijzigd), het achter ‘wooningh’ staande adject. ‘schoon’, en de woordvorm ‘uws siels’. Bovendien echter werd het toch reeds eenigszins barokke beeld er nog bedenkelijker op¹⁾; immers: mijn ziel wil varen in uw

1) Dezelfde gedachte in den ‘Sang’ Schoon Nymphelijn (Emblemata 1611, blz. 93 vgl.), strofe 5:

Soo soud ick hiel
in u mijn siel
gaen metter woone senden.

[p. 148]

lichaam, de schoone woning van uw ziel, om haar daar als een trouwe huisslaaf dagelijks te bedienen; maar in B wil: mijn ziel varen in de uwe, dus in uw ziel, en, eenmaal in die zuivere woning binnengegaan, wil zij die daar onafscheidelijk en ijverig dienen. Wat moet men hiervan denken?

1205-6 De saken zijn bestelt, en niemant sal vermoên Hébben op míj ... werd B Het mínst op mij, waarbij dus de ‘1^e verand.’ tot ‘gemeene maet’ gebracht werd, en het ongewijzigd gebleven vermoên van substantief in een werkwoordvorm veranderde.

1218-9 En ghij glinstrende star deckt u verliefde stralen Wat eer als u ghewoont ...

werd B ... dan nae ghewoont ..., zoodat men nu niet meer in gedachten is hoeft toe te voegen.

1263-4 Recht of die sielen met elckander onderlinghen Ghepaert hadden gheweest, al eer zy lijf ontfingen B Recht oft gepaert geweest al waeren onderlinge Die zielen eer zy lijf, en 't wereldsch licht ontfinge’.

Oorzaak tot de wijziging was zeker de ‘2^e verandering’ in de 1^e vershelft van 1264, misschien ook een soortgelijke behoefte om de constructie te vereenvoudigen als boven 521-2; tevens werd hadden geweest tot waren g.

1296 Van oly-kleurt ghesicht B olygroen. Waarschijnlijk scheen Hooft de vorm oly-kleurt voor -gekleurd, -kleurig verwerpelijk. Over de beteekenis van dit ‘olijf-kleurig’ (= γλαυϰῶπις) vgl. v.d. Bosch Aanteekening bij 1331a.

1395 Die op uwe crachten let B Hem die op uw', waardoor de zin ongetwijfeld bij het eerste gezicht begrijpelijk, maar zeker niet fraaier is geworden.

1445-9 Ghelijck den (B als d') Arent trots, die niet in stucken rijten De (E Den) Schiltpad yserhardt met felle claeuwen kon, Hem (B Haer) strenghelijck om hooch, schier voert tot in de Son,

[p. 149]

Van waer zijn scharp ghesicht kénnende berch en dallen, Hy dan op rootsen hardt, hem laet te berste vallen.

De absolute deelwoord-zin 1448 was zeer zeker een stout bestaan, maar de verbetering: B met kúnd van ... (1449) Haer op een harde roots, dan laet ..., verlangt minstens zooveel inspanning van de fantasie des lezers: dat, scherp gezicht, dat met kennis van het terrein, een schildpad te pletter werpt!

1570-1 Mijn siel is soo beroert (ayme!) dat ick daer van De grondeloose vreuchd niet vol ghenieten can.

B ... haer van ... Wenschte hij dan zijn ziel te genieten? mogelijk is dit in B een drukfout.

1600 ... houdt op 't ghekrijs ... B 't gekrijgh. ‘Krijschen’ was Hooft blijkbaar te grof voor ‘krijgsgeschreeuw’.

Besluit.

§ 75. Het bleek mogelijk van zoo goed als al deze tallooze, voor de her-uitgave der Granida in 1636 gemaakte, veranderingen, met zekerheid de reden aan te wijzen. En wel meestal: in regels van taalgebruik of versbouw, die gedeeltelijk in Hoofts eigen geschriften, als zoodanig uitdrukkelijk neergeschreven, te vinden waren, gedeeltelijk uit hunne geregelde toepassing konden worden afgeleid. Vaak echter bleek ook aarzeling en het zoeken naar vaste normen.

Daardoor kon de beschouwing dezer varianten een bijdrage leveren tot de geschiedenis van de opkomst der Noord-Nederlandsche taal- en letterkunde. Hoofts taalkundige zorgen en zijn ‘Waernemingen’ toch behooren tot den kring van overwegingen en gedachten, die het onderwerp dier door Brandt vermelde ‘letterkunstige vergadering’ vormden, welke het werk der ‘Twespraeck’, bijna een halve eeuw later, in ‘Roemer's huis’ voortzette¹⁾.

1) Brandt's mededeelingen (‘Leven van Vondel’ ed. Verwijs 1866, blz. 21 vlg. aangehaald v. Lennep-Unger 1621-'25, blz. 133 vlg.) zijn, vooral wat de chronologie betreft, niet geheel helder. Men zal zich die bijeenkomsten zoo hebben voor te stellen: dat Vondel, Hooft en Reael, tusschen 1621 en '25, een tijd lang geregeld samenkwamen in R. Visscher's huis, die zelf echter reeds in 1620 gestorven was, als gasten bij diens dochters (vgl. ‘Lof der zeevaert’ vs 471-478), dat zij daar o.a. Seneca's Troades vertaalden (die Vondel later berijmde en 1625 als ‘Amsteldamsche Hecuba’ uitgaf) en zich over allerlei vraagstukken van Nederlandschen woord- en zinsbouw rekenschap trachten te geven, dat aan die gesprekken soms ook anderen deelnamen, waaronder met name Antonis de Hubert. Te Winkel stelt de ‘vergaderingen’ in den winter van 1622-'23 (‘Bladzijden’ enz.: Vondel als Treurspeldichter’ blz. 295 vlg.). Op daar gebleken overeenstemming en verschil van meening doelt Hooft in zijn ‘Waernemingen’ XXIX (vgl. § 29 noot), XXX (‘ik verscheel in dezen Dativo alleen van d'aengenome Declinatie’), XXXV (‘Hubert evenwel heeft liever te zeggen .....’), XXXVIII, vgl. ook zijn Brieven ed. v. Vloten I, 274. Vondel spreekt er van in de Opdracht der ‘Hecuba’ aan A. de Hubert, die in 1624 zijn ‘Psalmen Davids’ met de bekende ‘Noodige Waarschouwinge’ (vgl. § 35 noot) had uitgegeven. Ook in het Bericht voor ‘Palamedes’ is sprake van ‘het letterkunstig besluyt .... 't Amstelredam bij eenige dichters gemaeckt’ (v. Lennep-Unger, 1621-'25, blz. 227); daar volgt echter een uitval tegen de voorstanders van sommige nieuwigheden van spelling, in 't bijzonder juist de schrijfwijze z voor scherp-s, die door de Hubert in zijn ‘Waarschouwinge’ was aangeprezen. De Hubert zelf rept niet van de ‘Vergadering’. Wat Reael betreft vgl. Vondels ‘Tot Verlossinge v.d. Heere Laurens Reaal’ enz. 1627 vs. 3 en 4.

[p. 150]

De briefwisseling met Huygens over de versmaat, Hoofts oorspronkelijk standpunt en zijn kapitulatie [vgl. de noten §§ 51, 59], lichtten den aard der rythmische wijzigingen duidelijk toe. Huygens zag de uitgave van 1636 voor het verschijnen in; of hij altijd bevredigd zal zijn geweest door Hoofts veranderingen en door wat er nog aan de verbetering was ontsnapt, mag twijfelachtig heeten. Van veranderingen ‘van aesthetischen aard’ (Kuiper t.a.p. blz. 87) mag hier zeker alleen sprake zijn, indien men daaronder schoolsche vers-techniek verstaat. Natuurlijk zijn al deze wijzigingen naar Hoofts toenmaligen smaak aangebracht, en hield hij het geheel niet alleen voor verbeterd maar keurde het ook waardig in zijn modelverzameling te worden opgenomen; men zou dien smaak tot onderwerp van bijzondere beschouwing kunnen maken, maar het is de vraag of dit de moeite loonen zou. Hoe zelden kan men van een gewijzigd vers zeggen dat het mooier, hoe zelden iets anders dan dat het in eenig opzicht van vorm, naar Hoofts meening

[p. 151]

juister, of ten hoogste dat het duidelijker geworden is? Vaak daarentegen werd de schoonheid, enkele malen zelfs ook de zin bedenkelijk verduisterd (voorbeelden § 74)!

Reeds door de veranderingen voor de uitgave van 1615 heeft de Granida geleden, door die voor 1636 is zij schier onherkenbaar geworden; om een verbuigingsuitgang zijn woorden en geheele zinnen omgezet, om de regelmatigheid der versmaat is de harmonie verstoord. Enkele volklinkende alexandrijnen mogen aan Vondel of Huygens doen denken, maar zij staan er als verdwaald tusschen de puinhopen der vroegere luchtigheid. De frissche galanterie en de beminnelijke verhevenheid van den jongen élégant zijn verloren. Gedicht heeft Hooft zijn Granida slechts vóór 1605, daarna heeft hij haar alleen naar den eisch van vergankelijke regelen verschoolscht.

Zoo leidt de uitkomst van dit onderzoek logisch tot den wensch eener nieuwe uitgave der oorspronkelijke Granida volgens het ongecorrigeerd Amsterdamsch en het Berlijnsch handschrift.

Leiden 1916.

f. kossmann.