Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 30

[p. 115]

Een oud dialektwoord (wieme, wîme).

Van Dale's woordeboek vermeldt een substantivum wieme ‘rookhok, deel van een schoorsteen, bestemd om er vleesch in te rooken; plaats aan den zolder waar het gerookt vleesch hangt’. Hier wordt het woord als algemeen-Nederlands beschouwd; tenminste van het tegendeel horen we niets. Volgens mijn mening echter en die van allen, die ik er naar vroeg, is dit wieme een lokaal zeer beperkt dialektwoord. Als zodanig kent het ook reeds Kiliaen: ‘Wieme, wimme. Sax. Fris. Sicamb. Fumarium: locus ubi carnes suspensae fumo durantur et conservantur: carnarium’. Met Kiliaen's lokalizering klopt het voortreffelik, dat het woord ook in de Teuthonista voorkomt: wyme to vleisch, zonder vertaling. De oergermaanse grondvorm is *wîmô(n)- of *wîman-: dialekties komen mannelike en vrouwelike vormen voor, en welke de oudste zijn, is, als we alleen deze germ. vormen beschouwen, bezwaarlik uit te maken. Gallée, Wdb. v.h. geld.-overijs. dial. 53 geeft op: wîme vr. ‘zolder van het vertrek, waaraan het gerookte spek hangt’; - Ten Doornkaat Koolman, Wtb. der ostfries. Sprache III 552 s.v. wîme, wîm ‘Latten- od. Stangengerüst zum Aufhängen der Fleischvorräthe od. des Specks u. der Würste’ geeft één voorbeeld met in de wîm, een ander met 'n gôden wîm; - in Lübben-Walther's Mndd. Handwtb. (waarin een rijker materiaal verwerkt is dan in Schiller-Lübben's Mndd. Wtb.) vind ik alleen een m. wime (d.i. wîme; hiernaast wîm) ‘Latten-, Stangengerüst, z.B. Sitzstangen der Hühner; spec. auf der Diele, in der Küche, im Schornstein zur Aufbewahrung d. Fleisches, der Würste etc.’ In het tegenwoordige Westfaals bestaat dit mannelike substantief nog als wîmen m. ‘das Stangen- oder Lattengerüst, an welches Fleisch, Speck und Würste zum Räuchern gehängt werden’. Woeste, Wtb. d. westfäl. Mundart, bij wie ik dit wîmen vond - naast een vr. wîme ‘Rauchfang zum Räuchern’

[p. 116]

(Köln. Süderl.) -, voegt aan de vertaling nog deze opmerking toe: ‘Des Wortes eigentliche Bedeutung ist Stangengerüst, Lattengestell überhaupt, da es anderwärts (z.b. Münst. Gesch.-Qu. III, 163 honerwieme; hounerwîmen [Fürstenb.], auch nds.) das Gestell bezeichnet, worauf Hühner übernachten’.

Hier scheid ik uit met citeren. Met opzet was ik wat uitvoerig in het afschrijven der vertalingen van ons woord, om daardoor te doen uitkomen, wat de oorspronkelike betekenis er van is: niet ‘hoek van een schoorsteen’ of iets dergelijks, maar ‘latwerk, vlechtsel van latten of stangen’. Ik gebruik het woord ‘vlechtsel’ met het oog op de etymologie die ik wilde voorslaan: mnd. wîme enz. is een afleiding van de idg. basis wî- ‘winden, vlechten’, waarover het nodige te vinden is in de Gotiese etymologica van Uhlenbeck en Feist, sub voce baúrgswaddjus, in het Latijnse van Walde s.v. vieo, bij Falk-Torp, Wortschatz der germ. Spracheinheit [Vgl. Wtb. der idg. Sprachen von A. Fick, III], blz. 406 v. en elders. Formanties laten zich in de eerste plaats lat. vîmen o. ‘rijs, twijg, wilgetwijg, gevlochten voorwerp’, oi véman- o. ‘weefstoel’, n.-iers fiamh ‘ketting’ vergelijken. Deze woorden met het idg. formans -men-, -mon- maken ook voor wîme dit formans waarschijnlik en zij stellen ons in staat de hierboven onbeantwoord gelaten kwestie op te lossen en het mannelike geslacht voor ouder te verklaren; eventueel kan 't m. germ. *wîman- op een idg. neutrum teruggaan. Wat het vokalisme van de wortelsyllabe aangaat, ook dit kan met dat van de ierse, lat. en oi. vormen overeenstemmen: uit een idg. stam *wei-men- laten zich de vormen in alle vier de taalstammen verklaren, en dan is de bewering niet al te stout, dat het ndd.-oostndl. woord op de idg. periode teruggaat.

De hier door mij voorgeslagen etymologie ligt dunkt mij zo voor de hand, dat zij best ook al eens vroeger kan zijn gepubliceerd. Mij is daar evenwel niets van bekend en het feit, dat ijverige onderzoekers en materiaal-verzamelaars als Falk-Torp en Walde de kombinatie van mnd. wîme met lat. vîmen niet vermelden, doet mij besluiten, dat zij in geen geschrift

[p. 117]

voorkomt, dat in de linguistenwereld bekend is. Het artikel wîme, wîm bij Ten Doornkaat Koolman had licht iemand op het idee kunnen brengen, dat ik hierboven uitwerkte; immers in dit woordeboek, dat aan vergelijkingsmateriaal zo bewonderenswaardig rijk is, maar in zijn etymologiese fantazieën vaak het spoor geheel bijster raakt, wordt wîme, mnl. wijme uit lat. vîmen afgeleid.

Staan wij bij het hier genoemde mnl. wijme nog even stil. ‘Mnld.’ - zo spelt hij de afkorting - wil bij T.D.K. zeggen: ‘bij Kiliaen voorkomend’. Inderdaad vermeldt Kil. ‘wijme. Pumila salix: et Viminale, vimen: et Salix viminalis: et Locus viminalis. et Transenna viminea’. Nog is het woord niet uitgestorven: vgl. de Bo, die het met de betekenissen ‘twijg van wiedouw of van wilge, wisse, teen’ opgeeft. Dit wijme, in het tegenwoordige Wvla. vrouwelik, zal wel ook wat 't formans en het oorspronkelike geslacht aangaat, identies zijn met 't oostndl. ndd. wîme. De betekenis ‘vlechtsel’, waarvan we voor dit woord uitgingen, ligt ten grondslag aan Kil.'s ‘transenna viminea’, d.w.z. ‘net, traliewerk, van twijgen gevlochten’; voor de betekenis ‘twijgen, rijshout’ - waaruit ook ‘locus viminalis’ zich ontwikkelde - vgl. lat. vîmen. De betekenis ‘wilg, salix’ komt ook bij andere afleidingen van de idg. basis wî- voor (vgl. o.a. Hoops, Indogerm. Forsch. 14, 480 v.), terwijl ook ons wilg van een idg. basis die ‘draaien, winden’ betekent afkomstig is (t.a.p. 481 vv.). Een poging om van diezelfde basis ook lat. salix af te leiden, vindt men bij Sommer, Griech. Lautstudien 111 v.

Den Haag.

n. van wijk.