Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 29

Regelnummers proza verbergen

[p. 207]

Reinaert in de kanselarij.

Dr. A. Hulshof, conservator der handschriften aan de Universiteits-Bibliotheek alhier, vond onlangs achter in een dier handschriften, op het tegen den band vastgeplakte laatste blad, de beneden afgedrukte Latijnsche ‘litera citatoria’, door Koning Leeuw aan den ezel en den haas gezonden, met het (onvolledig) antwoord of verslag hunner zending door den haas. Over de gedaante en de herkomst van dit handschrift deelde Dr. Hulshof, die de goedheid had mijne aandacht op het stuk te vestigen en er mij de beschikking over te laten, mij mede wat er hem van bekend was geworden, waarvan ik hier dankbaar gebruik maak¹⁾.

De brieven zijn met dezelfde veertiendeeuwsche hand geschreven als de eigenlijke inhoud van het handschrift zelf (Cat. Tiele, no. 712), dat het Liber Ruralium Commodorum van Petrus de Crescentiis bevat en er aldus uitziet: Perk. 260 × 292. 149 ff., 2 kol. Beginletters en opschriften rood. Herbonden in een met lichtbruin leder overtrokken houten band. Aan de laatste katern ontbreken blad 6 en 8. Het hs. eindigt op blz. 5a; 5b en 7a zijn onbeschreven; 7b bevat de brieven, waarvan helaas het slot ontbreekt, dat op bl. 8a zal hebben gestaan en bij het herbinden verwijderd kan zijn. De brieven zijn dus niet op een later bijgevoegd schutblad, maar op een blad van het oorspronkelijke hs. en met dezelfde hand, dus te gelijk met het hs. zelf, geschreven. Waarschijnlijk is de afschrijver door den inhoud van den codex, waarin ook allerlei over huis- en andere dieren te lezen staat, er toe gebracht deze verdichte dierenbrieven achterin op te teekenen.

Wat nu de herkomst van dit handschrift betreft nog het

1) Zie eene korte aanteekening van Dr. II. over dit onderwerp in het inmiddels verschenen tweede deel van den Catal. Codd. mss. Bibl. Univ. Rheno-Traj., p. 68.

[p. 208]

volgende. Voorin, op fol. 1a bovenaan, staat met moderne kapitale letters geschreven: ‘... Liber Ruralium Commodorum Mei Dominici de Karo ‖ nellis’¹⁾; hetgeen wel zal moeten beteekenen: ‘Dit boek Rur. Comm. is van mij, Dominicus (van) Caronelli’, al is een dergelijk ex-libris, in plaats van het meer gewone ‘sum ...’ (c. gen.) of ‘pertinet ad ...’ ietwat vreemd. De vorm van den naam schijnt, in weerwil der bevreemdende spelling met K, naar Italië te wijzen. Dr. G. Brom te Rome, die zoo welwillend is geweest naar dezen onderstelden Italiaanschen naam ‘Domenico de Caronelli’ in biographische, bibliographische en aardrijkskundige woordenboeken te zoeken, meldt dat hij dezen persoon in de 16^de eeuw niet heeft kunnen opsporen, en dat een plaats Caronelli in Italië ook niet (meer?) schijnt te bestaan, doch wel de geslachtsnaam Caronelli. Te Venetië heeft tegen het eind der 18^de eeuw als schrijver gebloeid de edelman Pietro Caronelli. Aldaar leefde in 't begin dierzelfde eeuw ook de Conventueele Minderbroeder Mario Vincenzo Coronelli, (± 1718). Denkelijk zijn Caronelli en Coronelli twee vormen van denzelfden naam en behoorde ook Domenico de Caronelli tot dit Venetiaansche geslacht.

Wijst dus de naam van den eigenaar van dit hs. naar Italië, ook de auteur van het daarin vervatte werk voert ons derwaarts. Petrus de Crescentiis, te Bologna in 1230 geboren, in 1320 gestorven, was een vermaard landhuishoudkundige, die in 1304 zijn ‘Opus ruralium commodorum, ll. XII’ uitgaf: de vrucht zijner herhaalde jarenlange reizen door alle Italiaansche gewesten en zijner lectuur van de oude Romeinsche landhuishoudkundige schrijvers. Dit werk is het voornaamste middeleeuwsche geschrift over den landbouw, in heel Europa verspreid en na de uitvinding der drukkunst aanstonds ter perse gelegd.

Wanneer en langs welken weg de codex in onze Univ.-Bibliotheek beland is blijkt niet. In den oudsten Catalogus van

1) Aldus hoogstwaarschijnlijk te lezen: de koppen der letters zijn, zeker bij het berbinden van den codex, met de randen weggesnoeid.

[p. 209]

1608 staat hij niet vermeld¹⁾; hij is dus niet afkomstig uit de boekerijen der Utrechtsche kloosters, noch uit die van Van de Poll of Van Buchel, die samen de kern onzer Bibliotheek vormen. Evenmin wordt hij vermeld op de lijst van hss. en boeken der Utrechtsche kapittelen, die in 1844 uit het Domeinarchief naar onze Bibliotheek zijn overgebracht. Alleen blijkt uit de oude, voorin geschreven plaatsnummers dat hij reeds in de 18^de eeuw hier aanwezig geweest is. Wellicht heeft een of ander geleerde reiziger hem van een reis uit Italië medegebracht en aan de Bibliotheek geschonken²⁾.

Scheen de vondst dezer mij geheel onbekende brieven aanvankelijk een nieuwe bijdrage tot de kennis van het dierenepos, bij nader onderzoek bleek ons dat de stukken reeds vroeger, zelfs meer dan eens, elders gevonden en ook uitgegeven zijn. Reeds in 1824 heeft Pertz, naar een (omstandig beschreven) hs. te Palermo³⁾, een korte aanhaling uit den tweeden brief gegeven, die tien jaar later ook door Grimm in zijn boek over het dierenepos gebruikt is⁴⁾. In 1851 heeft vervolgens Wattenbach, naar een hs. te Praag, den eersten brief (van den leeuw) volledig medegedeeld⁵⁾, die in 1859 opnieuw door Höfler, naar 't schijnt zonder kennis van de laatstgenoemde uitgave, naar hetzelfde hs. is afgedrukt⁶⁾. En ten slotte zijn beide brieven in 1875 voor 't eerst volledig, oogenschijnlijk volgens drie van de vier toen bekende hss., door Zacher uitgegeven⁷⁾.

Die vier handschriften der beide brieven waren, volgens de (hier kort samengevatte) mededeelingen der bovengenoemde geleerden:

1.	een hs. van den vorst van Fitalia te Palermo (F), volgens

1) Wel wordt daarin een hs. van gelijken titel vermeld, maar daarmede is een codex uit het legaat Van de Poll (Pollio) bedoeld (Cat. Tiele, no. 713).

2) Verg. b.v. Tijdschr. XXV, 9.

3) Arch. d. Ges. f. ält. deutsche Geschichtsk. V, 374 (verg. 361, 387).

4) Reinhart Fuchs CCV.

5) Arch. d. Ges. f. ält. deutsche Geschichtsk. X, 662.

6) Germania IV, 109-111.

7) Zeitschr. f. deut. Philol. VI, 3-12.

[p. 210]

	Pertz uit het eerste kwart der 14^de eeuw, bevattende een verzameling van brieven, oorkonden, gedichten betrekkelijk de geschiedenis, vooral van Sicilië, in de 13^de en 14^de eeuw^1).
2.	een hs. van de Hertogelijke Bibliotheek te Wolfenbuttel (W), uit de 15^de eeuw, bevattende een dergelijke bonte verzameling van (echte en verdichte) brieven van pausen, keizers en andere heeren, ook vertrouwelijke brieven en briefmodellen ter oefening enz.
3.	een hs. van de Universiteits-Bibliotheek te Praag (P), uit het begin der 14^de (of nog uit de 13^de?) eeuw, bevattende o.a. de ‘Summa dictaminis secundum quod notarii episcoporum et archiepiscoporum debeant notarie officium exercere’ van den Portugees Dominicus Dominici (uit het einde der 13^de eeuw): een verzameling monsters van brieven, een soort van brievenboek ten behoeve van de bisschoppelijke kanselarijbeambten. Achter dit werk volgen, tusschen andere brieven, ook de hier bedoelde, die dus niet tot het genoemde werk behooren.
4.	een hs. van de Koninklijke en Universiteits-Bibliotheek te Breslau (B), uit het midden der 14^de eeuw, bevattende o.a. ‘Excerpta de summa artis dictandi’ (wederom echte brieven en formulieren als voorbeelden door elkander, waaronder ook de beide brieven van den leeuw en den haas), verder de ‘Summa magistri Dominici de arte notariatus’ en nog twee andere ‘artes dictandi.’ Bij deze, reeds vroeger gebruikte hss. komen nu nog:
5.	het boven beschreven hs. uit de Univ.-Bibl. alhier (U);
6.	een hs. uit de Gemeente-Bibliotheek te Cortona (C), waarin 8 stukken uit de 14^de eeuw, in 1335 geschreven, zijn samengebonden met 3 uit de 15^de eeuw; onder deze laatste bevindt zich, op f. 47-47^vo, ook de ‘Missio leonis asino et lepori’ en de ‘Responsio asini et leporis leoni.’ Van dit reeds vroeger

1) Misleid door P.' opschrift boven de reeks der t.a.p. beschreven hss., heeft Grimm t.a.p deze verzameling, en dus ook de beide brieven van en aan den leeuw, aan Petrus de Vinea (Epistol. ll. VI) toegeschreven; zie echter Pertz, a.w. V, 361.

[p. 211]

door G. Löwe vermelde^1) hs. dank ik de collatie aan de hulp van den heer G.J. Hoogewerff, litt. neerl. doct^s. te Rome, wien ik hierbij mijn oprechten dank breng.

Wanneer ik nu na en naast bovengenoemde uitgaven beide brieven hier nogmaals afdruk, heb ik daarvoor de volgende redenen.

Vooreerst bevatten het nieuwe Utrechtsche hs. (U), hoezeer onvolledig, het Palermitaansche (P) - waarvan ik de collatie²⁾, door de vriendelijke bemiddeling van Dr. G. Brom, onzen ‘wetenschappelijken consul’ te Rome, te danken heb aan den Eerw. Heer Giuseppe Lactantius te Palermo - en het Cortoneesche (C) enkele betere lezingen; vooral de lezing Menonis van U is van belang (zie beneden, r. 52 en de aant.).

Ten tweede meen ik omtrent de brieven zelf aan het door mijne voorgangers gezegde een en ander te kunnen toevoegen, dat zonder een herdruk der (trouwens niet omvangrijke) stukken toch in de lucht zou hangen voor wie de vroegere uitgaven der stukken niet onder zijn bereik heeft.

Ik heb derhalve hier beide herdrukt, en wel, na eenige weifeling, naar den tekst van Zacher, die naar allen schijn voornamelijk den tekst van P (trouwens het oudste hs.), met de varianten uit B en W geeft. Aan deze laatste heb ik die van F (waarvan Zacher slechts enkele uit Pertz' mededeeling kende), C en U toegevoegd, en uit deze laatste alleen de lezing Menonis in den tekst gebracht. Een andere handelwijze scheen niet gerechtvaardigd. Wel blijkt uit de onderstaande varianten dat FBU (en in mindere mate ook C) nauw verwant zijn tegenover P, en ook tegenover W (het jongste en meest afwijkende hs., dat evenwel niet zelden met U overeenstemt); doch het schijnt, afgezien van andere bezwaren, niet raadzaam die groep FBU als grondslag voor een nieuwen afdruk aan te nemen. Vooreerst omdat die hss. o.a.

1) Zeitschr. f. deut. Philol. X, 254, waar alleen begin en slot medegedeeld zijn.

2) Door mij, voordat ik Zacher's uitgave kende, aangevraagd om het in U ontbrekende slot te leeren kennen en over de straks te noemen ongerijmdheid opheldering te krijgen. Doeh F bleek, ook in dit laatste opzieht, nauw verwant met U.

[p. 212]

ééne blijkbare ongerijmdheid gemeen hebben. Het antwoord, het verslag der dagvaarding aan den koning wordt er nl., volgens het opschrift en den aanhef, uitgebracht door den haas en den ezel, ofschoon deze laatste, blijkens het slot van ditzelfde verslag, door den wolf verscheurd is!¹⁾ Bovendien wordt de stellig juiste lezing Menala (in r. 25) alleen in PBW, niet in FU gevonden. Alleen in F ten slotte wordt gevonden de lezing simius (in r. 63), die veeleer een, hoezeer merkwaardig, toch jonger toevoegsel dan een oud bestanddeel schijnt.

Hier volgt dus de tekst van Zacher, met de varianten uit de verschillende thans bekende hss. Weggelaten heb ik alleen alle bloot orthographische verschillen (ci voor ti, nm voor mm, appices voor apices en derg.), benevens ontwijfelbare schrijffouten als terrestium voor terrestrium, en eenige verschillen in de volgorde derzelfde woorden; maar overigens alle werkelijk bestaande grammatische vormen, ook al waren het wellicht niet veel meer dan schrijffouten, overgenomen. Of de waarde van zulk een zwaarwichtig variantenapparaat in een juiste verhouding staat tot de moeite en de ruimte die het kost, erken ik achteraf gaarne te betwijfelen; maar eenmaal begonnen met een collatie, op hoop van belangrijke afwijkingen, laat men 't niet licht steken; en waar is dan de grens? Een enkele komma heb ik toegevoegd.

1Epistola leonis ad asinum et leporem ut citent vulpem ad presenciam suam²⁾. 2Rex leo³⁾ fortissimus animalium asino et lepori fidelibus suis gratiam 3suam et bonam uoluntatem⁴⁾. Cum omne genus ferarum et omnis bestiarum⁵⁾ 4terrestrium multitudo⁶⁾, tam mitium quam inmitium⁷⁾, nostre ditionis⁸⁾ 5subsint⁹⁾ inperio et obediant¹⁰⁾, sola deceptionis¹¹⁾ fabricatrix¹²⁾ uulpecula

1) Zie opschrift, aanhef en r. 69 in (tekst en) varianten.

2) Missiva leonis ad asinum et leporem F Missio leonis asino et lepori C Litera citatoria U Mandat leo Rex animalium Asino et lepori, fidelibus suis, ut citent personaliter peremptorie vulpem, quod pro sibi obiectis septimo Kal. Aprilis coram ipso se debeat presentare gallis et gallinis legitime responsura W

3) Leo rex U

4) fidel. s. gr. s. et ontbr. F U suam ontbr. C

5) fer. et best., omnisque C

6) omnis mult. best. (terrestrium ontbr.) P

7) non mitium P

8) iurisdicionis F iurisdictionis W dominacionis P U

9) subiaceant U subsistit P subsit W

10) obediat W obedient incunctanter F U P C

11) deceptrix F

12) fabricatrix ontbr. P B U C

[p. 213]

6contumax inuenitur, que nostre potentie magnitudinem¹⁾ non ueretur²⁾, 7eademque³⁾ citata multotiens in nostra⁴⁾ noluit⁵⁾ curia⁶⁾ comparere. pro 8cuius excessibus scdes⁷⁾ nostra tota est impleta⁸⁾ querelis, et conquerentes⁹⁾ 9de ipsa¹⁰⁾ nullam¹¹⁾ potucrunt¹²⁾ assequi¹³⁾ rationem. Quapropter fidelitati 10uestre precipiendo mandamus¹⁴⁾, quatenus¹⁵⁾ ipsam peremptorie¹⁶⁾ citare 11curetis¹⁷⁾, ut¹⁸⁾ pro¹⁹⁾, sibi obiectis nostro se debeat conspectui²⁰⁾ presen- 12tare²¹⁾ VII Kal. aprilis²²⁾, gallis²³⁾ et gallinis legitime²⁴⁾ responsura²⁵⁾. 13Formam citationis, diem²⁶⁾, coram quibus, et²⁸⁾ quicquid²⁹⁾ inde³⁰⁾ 14feceritis³¹⁾ nobis postmodum³²⁾ per litteras uestras³³⁾ intimare curetis³⁴⁾ 15Datum etc.³⁵⁾. 16Rescriptum³⁶⁾ leporis³⁷⁾ ad leonem³⁸⁾. 17Fortissimo regi regum, dominatori³⁹⁾ omnium generum⁴⁰⁾ ferarum et 18bestiarum que sub celo sunt, magnifico et excellentissimo⁴¹⁾ domino leoni 19lepus suus humilis et deuotus⁴²⁾, cum sui⁴³⁾ recommendatione⁴⁴⁾, ad

1) nostre iussionis potentiam C

2) veretur nec reveretur F U

3) eadem namque U

4) nostra numquam F U

5) valuit F

6) curia noluit P

7) sedet at curia (at c. bovengeschreven) C

8) repleta B U

9) conquerens W

10) ea F illa U

11) nullo modo P numquam U nullam prorsus C

12) poterunt B possunt C W

13) consequi B U C

14) prec. mand.] predico P

15) ut P

16) ipsam ontbr. P ips. experte nostra peremptorie C

17) curet W debeatis F U

18) quod W

19) per U

20) conspectu U

21) ut ... presentare ontbr. C

22) VII Kal. apr. vóór nostro W septimo Kalendis F quarto Kall. C

23) gallinis F

24) in iudicio F U

25) responsuram U

26) et diem C W

28) et coram C coram quibus et ontbr. W

29) quisquis W

30) in C

31) fecerit W

32) nob. postm. ontbr. W

33) vestras litt. P nostras literas W

34) studiosius intimatis P transmisuri W Diem vero citacionis, formam presencium coram quibus eam citaveritis vestris nobis licteris rescribatis F Formam ... curetis ontbr. U

35) per vos vel saltem per vestras litteras intimare curetis. Valete semper. Data secus descriptura babilionis in obsidione silvarum in quibus quaedam fere pessime morabantur regni nostri anno quinto [ ...?] C

36) Responsio C

37) Asini et lep. B C

38) Responsiva ad eandem (verbeterd in eundem) F Rescriptum ... leonem ontbr. U

39) dominanti F U

40) omni generi F U omnis generis W totius generis C

41) et exc. ontbr. F U et excellenti W

42) Asinus et lepus sui servi humiles F B U as. et lep. sui hum. et devoti C

43) omni F B C, ontbr. W

44) commendatione B. rec. se ipsius W bumiles commendationem U

[p. 214]

20vestigia¹⁾ pedum oscula²⁾. Regalis magnificentie summos apices et reueren- 21dos³⁾ pronis uultibus et⁴⁾ osculis⁵⁾ suscipientes ad persequendum⁶⁾ uestre 22iussionis officium, nobis iniunctum iuxta formam uestri⁷⁾ mandati cum 23idoneis testibus, sine aliqua tarditate⁸⁾ uulpem adiuimus citaturi⁹⁾, quam in 24quadam specu¹⁰⁾ ualde prerupta¹¹⁾, nimie altitudinis, ultra horrenda 25Menala¹²⁾, que nec¹³⁾ homini facilis erat nec feris adeunda¹⁴⁾, inuenimus, 26rebellionis potius¹⁵⁾ quam obedientie¹⁶⁾ animum pretendentem. Cumque ad¹⁷⁾ 27locum tam arduum¹⁸⁾ ascendere nequiremus¹⁹⁾, cum²⁰⁾ alterum nostrum 28grauitas²¹⁾, alterum uero²²⁾ timor opprimeret²³⁾, fidum amicum nostrum et 29fidelem socium²⁴⁾, dominum caprum barbatum²⁵⁾, senem et circumspectum 30in omnibus²⁶⁾, sursum rogauimus ascensurum. Qui non moleste²⁷⁾ ferens 31nostrarum precum instantiam²⁸⁾, ascendit ad locum, et²⁹⁾ ipsi uulpecule³⁰⁾ 32egrotare³¹⁾ similanti³²⁾ aduentum nostrum et causam exposuit³³⁾. qui³⁴⁾ 33uix obtinuit³⁵⁾, ut ipsa nobis ex illa supereminenti³⁶⁾ specula loqueretur³⁷⁾, 34nedum³⁸⁾ ad nos uellet descendere³⁹⁾ mandatum regium susceptura. per 35quandam tamen rimulam⁴⁰⁾ emisso capite cucullato⁴¹⁾, prorumpens⁴²⁾ in 36uerba⁴³⁾, quod non esset ad curiam citanda⁴⁴⁾, exceptiones duplices⁴⁵⁾ 37allegauit⁴⁶⁾: primo enim, se graui dicebat infirmitate⁴⁷⁾ teneri⁴⁸⁾; secundo

1) vestigiam U

2) osc. beatorum F pedum raptorum C ad vest. ped. osc. ontbr. W

3) reverendis U metuendos F

4) et ontbr. F

5) osculo F U C W

6) prosequendum U W

7) nostri W

8) tard. qualibet W iuxta mand. nostri formam sine al. tard. cum id. test. C

9) citari U

10) spelunca W reperimus specu C

11) prorupta W

12) menia F menalia U menela C

13) aseensus nec F nec ontbr. W

14) adeunda feris F U C W

15) pocius rebellionis C

16) obedientem U reverentie W

17) Et cum W

18) altum W

19) non possemus F U

20) quia W

21) premebat gravitas W

22) vel reliquum B rel. F et rel. U

23) urgerct F gravaret U, ontbr. W

24) fidum et fidelem socium nostrum F f. et f. nostr. soc. U sociumque fidelem W amicum et fidelem soc. nostr. C

25) barbutum U

26) sen. barb. in omn. circumsp. C

27) egre F U

28) instantia B

29) et ontbr. U

30) vulpi F namque vulpi U

31) egrotanti et F

32) simulanti F U fingenti W

33) exponit et causam F U nostri causam adventus W

34) que F

35) vix tandem obt. C

36) ut ex illa nobis superem. C

37) ex illa sup. nobis spec. loq. F B U

38) nedum quod F W

39) desc. vell. C

40) que per quand. rim. W

41) cugullato B

42) prerumpens U

43) pror. i.v. ontbr. C

44) citandam F quod citanda non erat ad curiam W

45) execpcionem duplicem F U C

46) appellavit B

47) quia gravi se dicebat F U quod dicebat se in infirmitate B infirmitatem U

48) detentam F

[p. 215]

38quod¹⁾ rediens ad cor suum pro multis maleficiis dudum²⁾ commissis 39religionis susceperat³⁾ habitum, deo celi et⁴⁾ non regi ferarum⁵⁾ de cetero 40responsura. et ideo, reclusa⁶⁾ in heremo, et⁷⁾ contemplationi⁸⁾ dedita, redire 41nullatenus uitam⁹⁾ disposuit¹⁰⁾ ad actiuam. Et uolens instanter osten- 42dere¹¹⁾, se esse mutatam de uitio ad¹²⁾ virtutem¹³⁾, me¹⁴⁾ uerbis leni- 43bus demulcere temptabat¹⁵⁾, ut ad ipsam¹⁶⁾ ascenderem¹⁷⁾, sibi recon- 44ciliandus¹⁸⁾, propter multa mala, que mihi¹⁹⁾ fecerat, et multas persecutiones 45et innumerabiles²⁰⁾, quas²¹⁾ multotiens²²⁾ irrogarat²³⁾; qui, saniori 46utens consilio, fraudulentam²⁴⁾ reconciliationis²⁵⁾ gratiam euitaui²⁶⁾. Nobis 47tamen uolentibus²⁷⁾ plenius²⁸⁾ de ipsius²⁹⁾ infirmitate cognoscere, frater³⁰⁾ 48Asinus³¹⁾; cuius sensus in omni³²⁾ parte medicine theoricus noscitur³³⁾, 49ipsius³⁴⁾ urinam sibi petiit presentari³⁵⁾. qua presentata nullius infirmi- 50tatis signa³⁶⁾ cognouit³⁷⁾, sed³⁸⁾ potius erant³⁹⁾ sinthomata⁴⁰⁾ sanitatis. 51Denique attendentes quod nil⁴¹⁾ proficiebamus⁴²⁾ ibidem, inde⁴³⁾ discessi- 52mus, et diuertimus⁴⁴⁾ ad uillam Menonis⁴⁵⁾, que non multum⁴⁶⁾ distabat

1) quia B

2) multum B pro m.m.d.c. ontbr. W

3) suscepit B

4) et ontbr. U

5) terrarum vel ferarum amplius vel U

6) retrusa F B U detrusa C

7) et ontbr. F U C

8) contemplationis U vite contemplative B

9) vitam ontbr. F B U

10) proposerat F B U

11) Inmo cum multa instancia volens se (ontbr. U) ostendere B U Unde cum m.i. se volens ost. F

12) in U W

13) virtutem esse divinitus permutatam F

14) fratrem (autem nostrum C) leporem (cum multa instacia C) F C

15) demulcebat F U

16) ad ipsam ontbr. W

17) (secure F) ascenderet F B U C

18) reconciliaturus F reconciliandam U C reconciliandus eidem W

19) fratri lepori F B U

20) et persecuc. innum. F U C

21) quas ontbr. U fecerat... quas ontbr. B

22) quas eidem fratri lepori multociens C

23) irrogavit F

24) fraudulentem F fraudulente U

25) ipsius reeonciliandi C

26) evitavit F U C

27) Nos tamen volentes F B U

28) plenius ontbr. B

29) ipsius ontbr. F U

30) frater noster F

31) Nos de ipsius inf. plen. indagare volentes, Asinus C

32) prima W

33) noscebatur W invenitur F U C inv. theor. B

34) ipsius ontbr. F U C

35) assignari B

36) sintogmata C

37) novit C

38) ymmo F U

39) erant pocius U

40) integrata F indicia C

41) non B

42) proficeremus F

43) inde ontbr. C

44) inde d. et d. ontbr. U pervenimus C

45) Menonis U] neemoth F neoych B nemodi P W quandam uhehemot (?) C

46) omnino multum U

[p. 216]

53abinde¹⁾, ibidem²⁾ pernoctare credentes³⁾. Sed tot⁴⁾ erant ibi lamenta⁵⁾, 54tot ploratus et ululatus⁶⁾, que⁷⁾ galli et galline promebant de perditis⁸⁾ 55filiis et filiabus, quos⁹⁾ vulpes ipsa uorauerat¹⁰⁾, quod ab ipso loco declina- 56uimus¹¹⁾, cum leta tristibus¹²⁾ non concordent. Et cum¹³⁾ transitum habe- 57remus¹⁴⁾ per quedam deuia lustra, ecce¹⁵⁾ frater¹⁶⁾ lupus placido¹⁷⁾ uultu¹⁸⁾ 58nobis occurrit, uolens trahere nos¹⁹⁾ in²⁰⁾ domum suam²¹⁾; quod frater²²⁾ 59asinus penitus²³⁾ recusauit, stillans mihi²⁴⁾ in²⁵⁾ auribus hoc secretum, illa 60esse²⁶⁾ fugienda hospitia²⁷⁾, que introrsum²⁸⁾ habent uestigia²⁹⁾, retrorsum 61nulla³⁰⁾, feris³¹⁾ latronibus habitata³²⁾. 62Nocte uero superueniente iam nos requiescere³³⁾ oportebat; et³⁴⁾ ecce 63camerarius domine uulpis³⁵⁾ nobis occurrit, qui conducens³⁶⁾ nos in hospi- 64tium suum³⁷⁾, gallinas, pullos, anseres, columbas³⁸⁾, omniaque³⁹⁾ genera 65pennatorum mense⁴⁰⁾ apposuit et famem nostram multis deliciis terminauit⁴¹⁾. 66Sed, proch dolor! ad primum galli cantum⁴²⁾ ecce clamor factus est⁴³⁾. Venit 67enim fur et latro, lupus cum⁴⁴⁾ complicibus suis, et⁴⁵⁾ hostia pulsauit⁴⁶⁾. 68Quo percepto vix per posticum ego euasi⁴⁷⁾; sod⁴⁸⁾ socius meus⁴⁹⁾ asinus 69utpote grauis et tardus⁵⁰⁾ ad fugam, lupinis faucibus preda remansit et esca. 70Que⁵¹⁾ regie maiestati duxi presentibus intimandum; nam ex⁵²⁾ illa 71fuga⁵³⁾ ita confraeta sunt ossa⁵⁴⁾ mea, quod ad pedes celsitudinis uestre⁵⁵⁾

1) abinde ontbr. F B U

2) ibi F U

3) credidimus U

4) tanta F

5) lamentationes U

6) ullul. et ploratus U tot ul. tot pl. C W

7) quos C W

8) de ontbr. F B C pro dictis U

9) quas C

10) vorarat B

11) discessimus F

12) cum trist. U

13) Cum autem C

14) faceremus C

15) ecce ontbr. B

16) frater ontbr. U

17) prono F

18) plac. vultu ontbr. C

19) nos tr. U W nos dueere F C

20) ad F, ontbr. C

21) suam hospicium prestaturus F

22) noster fr. F

23) penitus ontbr. B

24) nobis C

25) st. in meis U mi st. in W

26) sunt U C

27) hospitia ontbr. B illa sunt fug. hosp. W

28) introitus U

29) et non boven bijgeschreven F; bij vestigia breekt U af.

30) que apertum habent introitum, non egressum W

31) foris B

32) nulla ... habitata ontbr. F fer. latr. hab. ontbr. W

33) quiescere F

34) et ontbr. F

35) simius dom. vulp. cam. F

36) ducens F C

37) ad snum hosp. F

38) gallos. col. ans. B pull, gallos, gallinas, col., ans. F ans., perdices, col. C

39) et omnia F

40) mense ontbr. B nostra mense C

41) epulavit F

42) gallicinium F gallinarum cantum C

43) est magnus C

44) qui cum F

45) et ontbr. F B

46) propulsavit C W

47) ego lepus evasi B ego l. per p.e. F C

48) sed ontbr. W

49) noster F

50) tard. et gr. F gravis et ontbr. C

51) quod F W

52) in B

53) quod pro nimia f. F

54) omnia ossa F C W

55) vestre eels. F C

[p. 217]

72personaliter uenire nequiui¹⁾ tot²⁾ pericula relaturus. Attendat ergo³⁾, si 73placet, prouidentia uestra regia⁴⁾ sui⁵⁾ regni pericula, antequam⁶⁾ crescant⁷⁾ 74in⁸⁾ inmensum⁹⁾; sumatis¹⁰⁾ gladium ad uindictam. multa enim¹¹⁾ ultioni 75debentur in regno uestro; que si non fucrint in breui tempore¹²⁾ resecata, 76ita dilatabitur iniquitas et crescet malitia¹³⁾, quod nulla poterit succurrere 77medicina¹⁴⁾, iuxta illud: 78Principiis obsta. sero medicina paratur, 79Cum mala per longas inualuere¹⁵⁾ moras. 80Quodsi uestris nuntiis et legatis¹⁶⁾ talia facta sunt, quin¹⁷⁾ aliis peiora 81fiant uestre maguificentie non est aliquatenus dubitandum¹⁸⁾. 82Dat.¹⁹⁾.

1) non potui F

2) tot et talia C

3) itaque F

4) prudencia regia F regia prouidencia W

5) ergo regia prudentia sui C

6) et anteq. F

7) creseat F

8) in ontbr. C

9) immensa W

10) sumens C

11) namque F

12) tempora F

13) mal. et iniquitas F iniq. et mal. concrescet C

14) nullam poteritis summere (?) medicinam F

15) convaluere F C

16) Nam si vestris leg. et nunc. F

17) quod F

18) vestris non est sensibus dubit. F fiant non est vestre celsitudine dubitandum valcat in furore et rapina dominatio vestra C

19) Dat. ontbr. F B C

Aanteekeningen.

3 ferarum, de viervoetige wilde dieren (mnl. dier, mhd. tier, eng. deer), in tegenstelling met de overige bestiae terrestres tam mites quam immites (tamme en wilde beesten) en met de vogels (verg. Rein. 365 e.e.: diere ende vogle): samen de animalia van r. 2 (nnl. dieren); verg. r. 16-17.

7 pro, hier en elders herhaaldelijk voor: wegens; in 't Mlat. gewoon.

9 assequi rationem, rekenschap, verantwoording verkrijgen.

10 quatenus, in 't Mlat. gewoon voor quod en ut, dat.

12 VIJ. Kal Aprilis, d.i. 25 Maart; is daarmede Paschen bedoeld (zie Leist, Katech. d. Urkundenlehre 189) of de vaste feestdag Maria Boodschap? Zie beneden, blz. 224 en 226.

14 intimare (evenzoo r. 70), ‘notum facere’ (Ducange); verg. nog heden als rechtsterm geïntimeerde, iemand wien eene aanzegging gedaan, een vonnis beteekend is.

15 (var. C) secus descriptura babilionis: kan dit temet bedorven zijn uit secus scripturam leonis, volgens het eigenhandig geschrift van den leeuw? Anders begrijp ik noch descriptura, noch babilio: een Fransche naam als Babillon geeft hier immers geen zin.

20 pedum oscula, voetkus, ‘formula usitata in Chartis quae sacramenta fideli-

[p. 218]

tatis regi a civitatibus jurata exhibent’ (Ducange i.v. Osculum, 2).

20 apices ‘pro scriptis, epistolis passim usurparant aevi inferioris Scriptores’ (Ducange); zie ook Wattenbach, Schriftwesen³ 186, 266-268.

25 horrenda Menala, zooals Zacher reeds aangewezen heeft, een herinnering aan Ovidius, Metamm. I, 219: ‘Maenala transieram latebris horrenda ferarum’; τὸ Μμαίναλον ὄρος, Maenalus (ook Maenala, neutr. pl.) was de naam van een gebergte in Arcadië. De vorm M(a)enalia van U komt ook elders voor (zie b.v. nog Kiepert's Atlas).

29 barbutum (U) = barbatum; verg. it. barbuto, fr. barbu.

35 cucullato, met een cucullus (mnl. covele of cappe, caproen) voorzien; verg. Grimm, R.F. CXCII.

38 rediens ad cor, tot zich zelf, tot bezinning (en inkeer) komende; verg. althans in dezen zin it. (ri)tornare al cuore.

41 vitam ad activam, het werkende leven, in tegenstelling met het schouwende, contemplativa (verg. r. 40: contemplationi dedita): termen der mystiek en ascese.

48 (sensus ...) theoricus, ‘contemplativus’ (Ducange).

51 attendentes, in aanmerking nemende (evenzoo r. 73). Naar de lezing van U daarentegen te verbinden met ad villam Menonis, in den zin van: ‘tendere ad, pergere’ (Ducange); quod dan: omdat.

52 ad villam Menonis, naar het landgoed, de hofstede van Meno, een naam, hetzij eigen- of soortnaam, voor den (gesneden) bok. Het is hetzelfde woord als it. menno, gesneden, ongebaard (in weerwil van het hier gebezigde barbatum!), prov. meno(u)n, waaruit fr. menon, ‘chèvre du Levant, dont le peau sert à faire du maroquin.’ Zie Körting² 6187, 6189; Littré (en Hatzfeld-Darmesteter), alwaar een aanhaling uit O. de Serres, een in de 16^de eeuw in Nivernais geboren landhuishoudkundige, jongeren vakgenoot van den bovengenoemden Petrus de Crescentiis; voorts twee aanhalingen bij Ducange (i.v. Mennonus en Meno) uit de 13^de en 14^de eeuw (waarvan één uit Marseille). Daar nu dit woord, als naam van den in r. 29 genoemden ‘caper barbatus’ zeer wel in het verband past, de lezingen der andere hss. (neemoth, neoych, nemodi) daarentegen geen zin geven, meen ik het recht te hebben deze als verknoeiingen der echte lezing menonis te beschouwen en het laatste in den tekst te zetten.

57 devia lustra, woud, als leger van dieren, naar Ov., Metamm. III, 146, 370; verg. Virg., Aen. IV, 151 (invia lustra), Ecbas. capt. 329 (lustrosis silvis). Bij Balduinus, Rein. Vulp. 502, 607 beteekent lustrum daarentegen: gat, hol, leger van dieren in den grond (zie Dieffenbach, Suppl. i.v.).

60 vestigia enz., naar het voorbeeld van Horatius' verhaal der fabel van den vos en den zieken leeuw (Epist. I, 1,73): ‘Quia me vestigia terrent Omnia te adversum spectantia, nulla retrorsum’ (reeds door Zacher opgemerkt).

67 hostia = ostia, voor(deur).

68 posticum, achterdeur, achterhuis.

78 principiis enz.: de bekende regels uit Ovidius, Remed. amoris 91-92.

[p. 219]

Wat nu den inhoud en den vorm der brieven betreft het volgende.

Het is bekend dat de verhalen over de dieren, hetzij zuiver epische sproken, hetzij didactische of satirische fabelen, vanouds in de kloosters inheemsch geweest zijn. Hetzij men in die kloosterverhalen al dan niet de rechtstreeksche uitloopers der antieke fabelen en anderzijds de rechtstreeksche of middellijke bronnen der groote epische verhalen in de landstalen wil zien, in allen gevalle is het genre in de kloosters, natuurlijk in het Latijn, druk beoefend geworden en zeer geliefd geweest. Wij hebben er de Ecbasis Captivi (uit de 10^de eeuw), den vermaarden Ysengrimus (uit de 12^de eeuw), benevens een reeks van kleinere stukken aan te danken, alle door Grimm of later door E. Voigt uitgegeven. Dat het een kostelijk middel was tot onderlinge hekeling van geestelijken, abten en kloosterbroeders, is welbekend. Minder dat er zelfs gedramatiseerde Aesopische fabelen vertoond schijnen te zijn¹⁾. Ook op de talrijke voorstellingen der middeleeuwsche beeldende kunst in kerken en andere gebouwen, ontleend aan de dierenfabelen en -sproken (niet altijd aan het dierenepos), is reeds meermalen de aandacht gevestigd²⁾.

Op zulk een zijpad der geschiedenis van het dierenepos schijnen

1) Zie L. Willems, Etude sur l'Ysengrimus 133; verg. ook Creizenach, Gesch. d. neueren Dramas I, 426, 427.

2) Zie b.v. Grimm, R.F. CXCII, CCXVII vlgg.; Reinaert, ed. Willems² 388; Van Moerkerken, De Satire in de Nederl. kunst der ME. 183-193, 207-213; L. Maeterlinck, Le genre satir. dans la peinture flamande² 40-68; Meitzner in Herrig's Archiv LXV, 199-232; Martin in Prager Deutsche Stud. VIII, 276 flgg en in Anz. f. dent. Alt. XXXII, 22-23; Muller, Inl. voor St. Streuvels' bewerking van Reinaert de Vos, 23.
Ik ncem de gelegenheid te baat om hieraan toe te voegen hetgeen de heer Hoogewerff mij, bij zijn collatie van hs. C, mededeelt omtrent door hem in Italië geziene afbeeldingen van toonecien uit dierensproken en -fabelen (of ook -epos?), die ik niet vermeld vind bij de bovengenoemde schrijvers: ‘Te Spoleto zijn op de façaden van de kerk S. Pietro buiten de stad een zestal belangrijke reliefs (± 1100 of wat later), te zien die scènes uit dierenfabelen voorstellen, o.a. de vos die zieh dood houdt, met twee vogels, en de wolf (of vos?) met pelgrimsstaf en opgeslagen boek, omziende naar den zich verwijderenden ram. Te Perugia bevinden zich onder de reliefs aan de bekende Fonte Maggiore van Giov. Pisano (1280) twee voorstellingen uit dierenfabelen: een waarop de wolf en de kraan, en een waarop o.a. de leeuw is afgebeeld. Het stadhuis aldaar heeft in de zwikken der gewelfbogen van de Sala dei Notari afbeeldingen in fresco uit de 14^de eeuw van tooneelen uit de Aesopische fabelen (de vos en de druiven enz.)’

[p. 220]

ons ook deze twee stukken te brengen: zij leggen getuigenis af van het leven van dierenfabelen en -sproken in de kloosters. In die kringen, waar de mondelinge en schriftelijke overlevering dier verhalen herhaaldelijk in zuiver epischen of in meer didactischen vorm in het Latijn bewoord is, mag men zeker ook wel de geboorteplaats dezer brieven zoeken. Een of ander geestelijke, clerc of notarius in een kanselarij geworden, en daar even vertrouwd geraakt met den stijl en de taal der oorkonden als hij het in het klooster geworden was met verschillende dierenverhalen, zal voor de grap in het plechtigwijdloopige Latijn van den kanselarijstijl deze twee brieven verdicht hebben, die later, blijkens de bovengenoemde hss., in of achter verschillende ‘artes’ of ‘summae dictandi’ - de middeleeuwsche zoogenaamde ‘briefstellers’: handleidingen, met modellen, tot het stellen en schrijven van brieven, voorloopers der latere ‘zendbriefschrijvers’¹⁾ - zijn opgenomen. Het is onnoodig al de termen, woorden en wendingen van den kanselarijstijl in beide brieven hier op te sommen; ieder, die ook maar eenigermate met dien stijl bekend is, herkent er aanstonds een aantal. De samensteller, ‘nourri dans le sérail, en connait les détours’: hij heeft zich blijkbaar verkneukeld in deze grap. Men treft hier dan ook dezelfde potsierlijke tegenstelling aan tusschen de deftige, plechtige vormen der hoogere menschenwereld en de personen der lagere dierenwereld, die vanouds het karakteristieke en het comische van het dierenepos uitgemaakt en sedert de middeleeuwen tal van geslachten zoozeer

1) Zooals b.v. het aldus genoemde werkje van Daniel Mostart (1635). Zie verder b.v.O. Weise, Schrift u. Buchwesen in alter u. neuer Zeit 64.

[p. 221]

vermaakt heeft. Ook de classieke herinneringen aan Ovidius, Horatius e.a. - den dieren in den mond gelegd! - behooren tot den stijl van het Latijnsche dierenepos: in de Ecbasis, den Ysengrimus, Balduinus' Reinardus Vulpes komen zij eveneens voor; verg. ook de talrijke citaten in de Indische fabelbundels.

In dit geval vond de ‘dichter’ (in middeleeuwschen zin) trouwens in het dierenepos zelf een aanleiding voor een dergelijke dagvaarding in deurwaardersstijl. Ja er is meer. De inhoud der beide brieven bestaat bijna geheel uit herinneringen aan verschillende dierensproken en -fabelen, meerendeels in een vorm, ook uit onzen Reinaert welbekend: het is een cento. Meer niet: geen vertaling. Zoo oordeelde reeds Martin, door Zacher geraadpleegd, in 1875: ‘die epistola und das rescriptum sind schwerlich direct aus einer bearbeitung der tiersage entnommen. Wenigstens ist mir keine bekant, welche alle in den beiden briefen berührten umstande enthielte. Einzeln aber finden sich die meisten züge in den verschiedenen [lateinischen, niederländischen, deutschen und französischen] gedichten wieder’¹⁾. Wanneer dus inderdaad zeer vele trekken ons aan onzen Reinaert herinneren, wil dit alleen zeggen dat in beide geschriften dezelfde, ook elders telkens terugkeerende, blijkbaar alom verbreide, traditioneele trekken gebruikt zijn, niet dat hier een nauwer verband juist met ons Dietsch gedicht aangenomen of gegist moet worden.

Reeds het denkbeeld van een brief, door Koning Leeuw uitgevaardigd, is van elders bekend²⁾. Ik behoef slechts te herinneren aan den gezegelden brief, waarmede Cantecleer door den gewaanden kluizenaar Reinaert verschalkt wordt: in Rein. I, 356 vlgg. slechts vermeld, doch in Balduinus' Latijnsche vertaling, opmerkelijk genoeg, rechtstreeks aangehaald (161-162: ‘Rex leo praecipio treugas auibusque ferisque Sub poena mor-

1) Zeitschr. f. deut. Philol. VI, 8.

2) Ook een kanselier komt telkens in het dierenepos voor: in onzen Reinaert (naast den hofkapelaan Belijn) de ‘clerc’ Botsaert (3365 vlgg.).

[p. 222]

tis, quas fore mando ratas’); ook aan de beleeningsoorkonde van den leeuw, waarmede de vos praalt in de Ecbasis captivi (1050-1051: ‘vulpem, pitacia scripta vehentem Testibus appositis’).

Maar vooral is met ons stuk te vergelijken de behoorlijk gezegelde dagvaarding, door Grinbert aan Renart overgebracht en door dezen gelezen: textueel in Renart I, 995-1004, doch in den Mnl. Reinaert niet overgenomen, evenmin als er in den Mhd. Reinhart sprake is van zoodanigen brief. Wel is in onzen Reinaert echter (de driemaal herhaalde) dagvaarding een der voornaamste motieven van het gedicht. Die dagvaarding is trouwens, gelijk bekend, ook een der oudste en vermaardste bestanddeelen (oorspronkelijk nauw verbonden met het overoude verhaal van den zieken leeuw) van het eigenlijke dieren epos, en als zoodanig reeds te vinden in de Aesopische prozafabelen, bij Babrius, en sedert in alle Westeuropeesche redacties, in de Ecbasis captivi en den Ysengrimus, maar ook in den Romulus enz. (zie b.v. Voigt, Ysengrimus LXXX).

Alle dieren komen op 's konings opontbod ten hove en hebben te klagen over den vos, den eenige die ‘contumax’ blijft en weigert rekenschap te komen doen (verg. boven, r. 5 met Rein. I, 48-60, 79-85, 1757-1760, 1851-1852). Bepaaldelijk is hij ook hier, evenals telkens in het dierenepos (en ook in het werkelijke leven), de hoenderdief (verg. r. 12, 54, 64 met R. 283 vlgg., 878 vlgg., 1167 vlgg., 1534 vlgg., 1698 vlgg., 2090 vlgg: enz.). Eveneens wendt hij een ziekte voor als ‘nootsin’ voor zijn wegblijven (verg. r. 37 met R. 556 vlgg.), houdt zich schuil en spreekt alleen door een reet tot 's konings bode (verg. r. 35 met R. 522, 547, 627). Hij is als kluizenaar gekleed in geestelijk habijt met de ‘kovel’ (verg. r. 35 met R. 356, 369, 2982 vlgg., 3025 vlgg. enz.), kwansuis berouwvol en afkeerig van de wereld (verg. r. 38-42 met 375 vlgg., 2705 vlgg., 2855 vlgg. enz): zooals men weet is de vos in deze rol de jongere vorm der oude figuur van den wolfmonnik (zie Voigt, a.w. LXXXI). Hij wil den haas mee-

[p. 223]

troonen in zijn hol, evenals Reinaert Cuwaert (verg. r. 42 met R. 3056 vlgg., 3088 vlgg.). 's Konings bode is door de vlucht als gebroken (verg. r. 71 met R. 961 vlgg., 1321 vlgg.), zoodat hij niet persoonlijk verslag kan komen doen; daarom maant hij ten slotte den koning aan om op den vos wraak te nemen in het belang van zijn rijk, voordat het te laat is om aan de steeds aangroeiende ongerechtigheid paal en perk te stellen (verg. r. 72-81 met R. 165-169, 174-176). De laatste plaatsen komen zelfs haast woordelijk overeen. Alles blijkbaar min of of meer vaste trekken in die dierensproken, waarvan wij er naast onzen Reinaert slechts enkele schriftelijk gefixeerd over hebben, en zooals men ze in de hedendaagsche sprookjes ook telkens ontmoet.

Verscheidene andere trekken echter zijn niet in ons dierenepos, maar alleen elders terug te vinden.

Zoo is de toebedeeling der rol van 's konings bode aan den ‘tragen’ ezel en den ‘blooden’ haas vreemd aan ons Dietsche gedicht, waar, evenals in den Roman de Renart, achtereenvolgens de beer, de kater en de das den vos gaan dagvaarden. Het geheele denkbeeld dat de ezel en de haas gezellen zijn is trouwens zonderling, hoewel niet meer dan het ‘gheselscap’ van Cuwaert en Rijn, haas en hond (en van Reinaert en Rijn, vos en hond) in ons gedicht. Dat de ezel hier als geneesheer optreedt - zeker wel reeds als satire op de medici bebedoeld - is eveneens een trek, mij van elders onbekend, al is 't motief in 't algemeen verwant met dat van den zieken leeuw, wiens urine eveneens door den (ouden) vos bezichtigd wordt. Over 't algemeen speelt de ezel elders gewoonlijk een grootere rol dan in onzen Reinaert¹⁾. Zoo in den Roman de Renart (Bernart), in den Ysengrimus (Carcophas), in kleinere, Latijnsche en andere gedichten als de Mlat. Poenitentiarius of

1) In R. I schijnt met Bruneel (1858, 3370) de ezel bedoeld (zie de straks aangehaalde gedichten); in R. II treedt Boudewijn alleen in de bekende fabel van ezel en hond op (5685-5784, zie ook 1881).

[p. 224]

Brunellus¹⁾, waarin de biecht van den wolf, den vos en den ezel behandeld wordt²⁾; of in andere middeleeuwsche verhalen, waarin hij, evenals hier; het kind van de rekening is, veelal reeds als geduldige pakezel of lastdrager, ‘l'âne à fagots’ (gelijk hij in een Oudfransch liedje genoemd wordt), later o.a. uit Vondel's Roskam welbekend.

Afwijkend is ook de termijn der dagvaarding: tegen Paschen (? zie de aant. op r. 12); in den Renart wordt de vos tegen Hemelvaartsdag ontboden (I, 15), in onzen Reinaert tegen Pinksteren (I, 41). Of deze datum eenige aanwijzing kan geven omtrent de herkomst van dit verhaal?

Het ‘steile hol’, aan gene zijde van hooge bergen gelegen (r. 24) doet aan een bergland denken; verg. echter ook Reinaert I, 509 en 522³⁾.

Ook de behulpzame ‘caper barbatus’ - immers dezelfde als de ‘meno’, de (gesneden) bok bij wien ezel en haas later hun intrek willen nemen? - komt elders weinig voor: in den Ysengrimus Barfridus, en veel later bij Vondel I, 399: ‘Heer Bockaert langh-ghebaert’. Dat hij inklimt waar de ezel 't niet kan herinuert aan de fabel van Vulpis et Hircus (barbatus) bij Phaedrus IV, 9 (verg. Rein., ed. Willems, blz. 389).

Het geheele slot van den tweeden brief is trouwens blijkbaar uit andere bronnen geput dan het in Frankrijk en de Nederlanden welbekende verhaal der dagvaarding van den vos. Ezel en haas gaan samen, na den vos verlaten te hebben, naar

1) Uitgegeven door Grimm, R.F. 397-409 (verg. CLXXXV flgg.) en door Voigt, Kl. lat. Denkm. d. Thiers. 81-106 (verg. 23-34).

2) Nagenoeg hetzelfde verhaal als in de Middelgrieksche Legende van den eerzamen czel, waarover Hesscling in het Tweemaand. Tijdschr. 1899, II, 301-321 gehandeld heeft; verg. nog een Grieksch prozaverhaal, in de Rhetores graeci, ed. Walz I, 597-599, en twee Mhd. gedichten, bij Grimm, R.F. 391-396 (verg. CXCIII, CCXI). - Andere verhalen waarin de ezel (of muilezel) optreedt zijn b.v.: Mulus, vulpes et lupus (Grimm, R.F. 423-424), Lupus et asinus (a.w. 424 425). Verderaf staan verhalen als de Asinarius en andere ‘Ezelssproken’ (zie Van der Vliet in De Gids 1894, II, 452-471).

3) Later (r. 33) is er niet meer sprake van een specus, maar van een specula, een wacht- of kijktoren: is dit laatste woord een (in alle hs voorkomende) schrijffout?

[p. 225]

de hofstede van den bok om daar te overnachten; zij hooren daar echter zooveel weeklachten van hanen en hennen, dat zij verder trekken. Hun weg vervolgende, ontmoeten zij nu den wolf, die hen op zijn beurt in zijn huis wil binnentroonen, waaraan zij weerstand bieden. Maar als de nacht invalt, komt hun de ‘kameraar’ van den vos te gemoet, die hen in zijn ‘gasthuis’ geleidt en hun daar allerlei gevogelte voorzet. Den volgenden ochtend vroeg echter komt de wolf met zijn makkers aan de deur kloppen, waarop de haas door het achterhuis ontvlucht, maar de trage ezel door den wolf verslonden wordt, zoodat de haas, ‘gebroken’ door de vermoeienis der vlucht, alleen schriftelijk verslag van beider zending kan komen doen. Dit alles maakt wel den indruk samengelapt te zijn uit herinneringen aan andere verhalen. Zoo is er een en ander in, dat doet denken aan het vanouds alom en in allerlei varianten verspreide verhaal van de omzwervende, of ook op bedevaart gaande dieren, die samen een huis (herberg) in het bosch op de wilde dieren (later: op roovers; zie reeds hier, r. 61: feris latronibus) vermeesteren, zich daar nestelen en een poging van de vroegere eigenaars (zeer dikwijls: den wolf) om het huis te heroveren afslaan¹⁾. Ik merk alleen op dat in de meeste verhalen de ezel een der dieren is die den tocht gezamenlijk ondernemen, al wordt hij dan niet, zooals hier, door den wolf verslonden. Dit laatste zal wel een herinnering zijn aan het gelijkluidend slot van het bovengenoemde, eveneens wijdverbreide verhaal der biecht van den armen ezel bij wolf en vos.

Terwijl de ontmoeting met den wolf in het afgelegen woudleger denken doet aan sprookjes als Roodkapje, en zijn meetroonen van ezel en haas slechts een herhaling is van het even te voren aangaande den vos verhaalde, is de waarschuwing des ezels tegen een ‘herberge’, waar men alleen voetsporen naar binnen, geene

1) Zie Ysengrimus IV, 1-889; Renart VIII; Grimm, Kinder- n. Hausmärchen, n^o. 27 (verg. no. 10, 41 en dl. III, s. 47 flgg); De Cock en De Mont, Vl. Vertelsels, n^o. 47; alsmede de talrijke andere lezingen, vermeld bij Voigt, Ysengr. LXXX en Sudre, Les Sources du Rom. de Ren. 205-225.

[p. 226]

naar buiten ziet gaan, natuurlijk ontleend aan de vanouds bekende fabel van den zieken leeuw; zie reeds Fab. Aesop. 246, Babrius 103, Phaedrus Append. I, 30 en de boven, blz. 218, aangehaalde plaats van Horatius.

Eindelijk wordt de camerarius’ van den vos in één hs. (F: zie de var. op r. 63) nader aangewezen als de ‘simius’. De aap speelt hier dan bij den vos een soortgelijke rol als de in onzen Reinaert zonder nadere aanwijzing genoemde Botsaert de clerc (maar bij Balduinus, vs. 1730: ‘Boccardus simius!); in de jongere redacties is de rol van den aap (Martijn enz.) meestal grooter geworden. De overvloed van gevogelte in zijn logis herinnert aan een dergelijken voorraad bij de (immers nauw verwante) meerkat: zie Rein. II, 6592 vlgg.

Het geheel doet zich derhalve aan ons voor als een ‘brokkelvloer’, met het vermaarde verhaal der dagvaarding van den vos als hoofdpatroon, waartusschen en waaromheen herinneringen uit andere dierensproken zijn in- en aangelascht.

Ten slotte de vraag naar tijd en plaats van ontstaan dezer stukken. Te oordeelen naar hetgeen boven, blz. 210, is medegedeeld omtrent den ouderdom der hss., zou men de brieven in het einde der 13^de of het begin der 14^de eeuw opgesteld achten.

Mocht men afgaan op den datum van Paschen, dan zou men een der jaren 1201, 1212, 1285, 1296, 1380 - de jaren, waarin Paschen gedurende de 13^de en 14^de eeuw op dien datum viel¹⁾ - als het jaar der vervaardiging mogen aannemen. Maar is hier niet veeleer de bekende vaste feestdag van Maria-Boodschap (Annunciatio) bedoeld?²⁾

Wat de plaats van herkomst betreft, wijst alles naar Noord-Italië. Van daar komt, naar den vroegeren eigenaar en naar den

1) Zie Grotefend, Taschenbuch d. Zeitrechnung, s. 114. - In den Rom. de Ren. I, 160 valt Paschen op 1 April.

2) Ik merk op dat in sommige landen, o.a. juist in Noord-Italië, de zoogenaamde Annunciatie-(jaar)stijl heerscht, m.a.w. het jaar op dien dag begint (zie h.v. Buchberger, Kirchl. Handlexicon I, 238). Kan dit soms hier bedoeld zijn, een dagvaarding dus tegen Nieuwjaarsdag?

[p. 227]

auteur van het er in vervatte hoofdwerk te oordeelen, ons Utrechtsch handschrift; daar bevinden zich nog steeds twee andere hss. (F en C). Daarheen schijnen ook te wijzen de naam meno, het (trouwens eveneens alleen in U gevonden) woord barbutus en de uitdrukking ad cor redire (zie de aanteekeningen over deze woorden in r. 52, 29, 38).

Waren nu echter niet alleen de antieke Latijnsche dierenfabelen, maar ook de dierensproken, uit welker herinneringen en brokstukken het mozaiek dezer brieven, blijkens het bovengenoemde, toch zeker is samengesteld, in Noord-Italië inderdaad zóó bekend als men voor het ontstaan van een dergelijken cento wel moet aannemen? Volgens Grimm, R.F. CCIV zoogoed als in 't geheel niet. Maar daargelaten wat er sedert aan getuigenissen voor zoodanige bekendheid gevonden, maar mij onbekend mag zijn, vergete men vooreerst niet dat Grimm, die voor zijn ‘dierensage’ zulk een zeer groote waarde hechtte aan de dierennamen, hier alleen van die verhalen spreekt, waarin die karakteristieke namen voorkomen. Maar bovenal bedenke men dat niet alleen de hoofsch-lyrische Provencaalsche poëzie gedurende de 13^de eeuw, zooals bekend is, in Noord-Italië grooten invloed gehad heeft, maar ook zeer vele Fransche chansons de geste gedurende de 14^de eeuw heel of half zijn omgeschreven in Noorditaliaansche, Lombardische en Venetiaansche dialecten¹⁾. En dat dit niet slechts met chansons de geste, maar ook met branches van den Roman de Renart geschied is weten wij uit het merkwaardige gedicht Rainardo e Lesengrino, in twee hss., van verschillende redactie, bewaard en door Martin als 27^ste branche afgedrukt²⁾. Bewaart dit Italiaansch-Fransche gedicht ons een naar allen schijn zeer oude, naar Noord-Italië verhuisde en alleen daar bewaarde redactie van de 1^ste Oudfransche branche (‘le Jugement’) en dus ook van onzen

1) Zie G. Paris, La litt. franç. au moyen âge § 32.

2) Rom. de Renart II, 358-380; verg. Martin, Observ. s.l.R. de R. 98-101. Zie verder Sudre a.w. 90-100.

[p. 228]

Reinaert I A, mij dunkt, wij mogen in de hier opnieuw uitgegeven brieven een tweede blijk zien, dat omstreeks 1300 deze en dergelijke dierensproken, misschien ook bepaaldelijk de beroemde 1^ste branche, in Noord-Italië¹⁾ genoeg bekend waren om een of anderen luimigen notaris deze twee Latijnsche dierenbrieven in de pen te geven, zonder vrees van niet verstaan te worden, ja met de verwachting zijne lezers daarmede te vermaken. Aldus beschouwd, hebben deze brieven nog een verdere strekking en beteekenis voor de geschiedenis van het dierenepos.

Meer zoeke men er niet in of achter. Geen verband dus met historische personen of toestanden. Höfler's pogingen om er toespelingen in te zien op de dagvaarding van keizer Frederik II voor het concilie van Lyon in 1245 of van Ottokar II Premysl voor het Duitsche vorstengericht van 1274-1275 hebben waarschijnlijk bij zeer weinigen geloof gevonden²⁾. Zij zijn ook m.i. alleen voortgesproten uit de oude, maar telkens weer opduikende onzalige zucht om altijd en overal rechtstreeksche persoonlijke satire te zoeken, die bij de studie van het dierenepos, gelijk elders, reeds zoo veel kwaad gesticht heeft. Mij dunkt, wanneer wij deze brieven opvatten als een cento van herinneringen uit oude branches van den Roman de Renart en uit andere dierensproken en fabelen, als bijdragen tot de kennis van de algemeene verspreiding der dierensproken tot zelfs in Noord-Italië, en wanneer wij - lest best - den echten humor, de groteske tegenstelling tusschen inhoud en vorm waardeeren en genieten, geven wij den samensteller wat hem toekomt en ons zelven een ongestoord genot.

Utrecht, Juni 1909.

j.w. muller.

1) Zie ook de boven, blz. 219, noot 2, aangehaalde werken der beeldende kunst, ten bewijze van de bekendheid in Noord-Italië althans der dierenfabelen; alsmede boven, blz. 226, noot 2. - Achterna zie ik dat ook Voigt, Kl. lat. Denkm. d. Thiers. 57, o.a. met het oog op deze ‘Löwencorrespondenz’, reeds tot dezelfde slotsom is geraakt: ‘dass Italien in den weiteren Kreis der Thiermärchenpoesie hineingezogen werden muss.’

2) Germania IV, 109-111. Zacher rept van deze uitlegging zelfs geen woord.