Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 29

[p. 182]

Het Latijnsche origineel der Middelnederlandsche Cato-bewerking.

De voorstudies, vereischt voor mijne uitgave der Disticha Catonis¹⁾, vorderden wel niet, maar wekten toch mijne belangstelling in de Middelnederlandsche bewerking van dit door geheel Europa verbreid zedenboekje. Al spoedig bemerkte ik uit Dr. A. Beets' voortreffelijke samenvatting der verschillende excerpten en fragmenten der verloren volledige mnl. bewerking²⁾, dat ik, op grond van mijne kennis der verschillende vertakkingen van den oorspronkelijken Latijnschen text, eenige der middelnederlandsche strophen, die tot dusverre bezwaarlijk met Latijnsche disticha waren te identificeeren en door Beets overschietende strophen worden genoemd³⁾, kon overeen brengen met disticha, die slechts overgeleverd zijn buiten de gewoonlijk aan de middeleeuwsche Cato-bewerkingen ten gronde liggende Vulgaat-traditie. Dit leidde mij tot een onderzoek naar het karakter van het door den mnl. vertaler gebruikte handschrift van den oorspronkelijken text, met het resultaat, dat dit hs. de Disticha Catonis moet bevat hebben in een traditie afwijkend van de gebruikelijke Vulgata, ja zelfs ook verschillend van de andere naast de Vulgata bekende tradities. Een kenschetsing van al deze tradities behoort dus als inleiding aan mijn opmerkingen vooraf te gaan.

1) Ten behoeve der nieuwe uitgave der Poetae Latini Minores (deel III) van Baehrens onder redactie van prof. Fr. Vollmer, waarvan het eerste deel juist verschenen is (Leipzig, Teubner).

2) Dr. A. Beets, De Disticha Catonis in het Middelnederlandsch. Gron 1885. Opsomming en inhoud der hss. en drukken ald. p. 12 vgg. Een nieuw fragment, echter niet van den door Beets behandelden Middelned. Cato, publiceerde W.L. de Vreese, Tijdschr. XIX. 1901. 275 vgg.: Fragment eener vertaling der Disticha Catonis gedrukt door Jan Brito.

3) Beets, p 76; vgl. p. 24 en 48.

[p. 183]

De zgn. Disticha, beter Dicta, Catonis, welker bestaan omstreeks 200 n. Chr. reeds kan worden aangetoond, hadden zich, na vele lotgevallen¹⁾, ten tijde van Karel den Groote tot een corpus ontwikkeld, dat, schoon zelf verloren, zijn sporen bewaart in Alcuins Praecepta vivendi per singulos versus quae monastica dicuntur (ed. Dümmler in Poetae aevi Carolini vol. I p. 275, uitgegeven in de Mon. Germ. Hist.). Uit dit corpus zijn, onmiddellijk of middellijk, twee naar verschillende gezichtspunten uitgevoerde verkortingen gevloeid. Ten eerste: de gebruikelijke Vulgata-verzameling der Disticha, de grondslag voor de talrijke middeleeuwsche bewerkingen in bijna alle Europeesche talen²⁾, overgeleverd in talrijke handschriften, waaronder een reeds van de 9^e eeuw, met steeds meer en meer verwilderenden woordtext. Ten tweede: een andere verzameling, voornamelijk, doch niet uitsluitend vertegenwoordigd door een zich thans te Verona bevindend, in 1872 ontdekt, hs. der 9^e eeuw³⁾, dat zoowel quantitatief als qualitatief van de Vulgata afwijkt. Een zuiver beeld geeft het Veroneesche hs. van de recensie, die het vertegenwoordigt, niet: aan het einde en - dit kan ik op grond van autopsie verzekeren - ook in het midden heeft de Veronensis door het uitvallen van eenige bladen een belangrijk verlies geleden. Nu treedt er nog een derde recensie op, en wel een nevenrecensie der Vulgata, gerepresenteerd door een 13^e-eeuwsch handschrift, dat ik in 1907 in de Vatikaansche Bibliotheek vond en waarover ik weldra elders nader hoop te berichten. Het hs. behoort tot de familie der Vulgata, maar bevat, behalve de disticha

1) Vgl. de opmerking beneden p. 193 n. 2 over de Monosticha.

2) Zelfs op IJsland worden de D.C. aangetroffen, vgl. Eine altisländische Uebersetzung der D.C., hsg. von Hugo Gering, Festschr. der Univ. Kiel 1907. De vroeger verschenen literatuur betreffende de middeleeuwsche Cato-vertalingen is geregistreerd bij Skutsch (1903) kol. 368 vgg. en door prof. Max Förster bij Schanz (1906) p. 38 vgg.

3) K. Schenkl. Eine alte Hs. der D.C., Zschr. f.d. österr. Gymn. XXIV. 1873 p. 485 vgg.; C. Cipolla, I codici veronesi dei Distici catoniani. Rivista di filologia VIII. 1880 p. 517 vgg. Baehrens p. 206 vg.

[p. 184]

aan deze traditie eigen, op enkele plaatsen disticha, die daaraan vreemd zijn, en die men toch ook niet als vrucht eener jongere interpolatie zou kunnen interpreteeren, alleen reeds daarom niet, omdat een der bewuste disticha ook al voorkomt in den vier eeuwen ouderen Veronensis.

De bijzonderheid van de mnl. Cato-bewerking is nu, dat zij vertalingen van disticha - eenige der zgn. overschietende strophen - bevat, die niet uit de Vulg., maar uit den Vaticanus en den Veronensis bekend zijn. De traditie van het door den mnl. bewerker gebruikte hs. moet dus aan die van den Vat. verwant zijn geweest, doch, zooals uit ons onderzoek zal blijken, identisch er mee was zij niet. Het lat. origineel van de mnl. bew. levert daardoor een hulpmiddel bij de bepaling der onderlinge verhouding van de door Ver. Vulg. Vat. vertegenwoordigde recensies.

De bovenstaande als ook de overige in dit opstel voorkomende mededeelingen omtrent bijzonderheden van den latijnschen Cato zijn zeer algemeen gehouden; afwijkingen van de heerschende meeningen of gegevens worden niet als zoodanig gekenmerkt of verdedigd, daar ik de meeste met de oorspronkelijke, latijnsche, Disticha Catonis samenhangende kwesties toch in ander verband zal hebben te bespreken. Ter orienteering zij verwezen naar het artikel Dicta Catonis van F. Skutsch in Pauly-Wissowa's Realencycl. f.d. klass. Alt. V (1903) kol. 358 vgg. en M. Schanz, Röm. Literaturgesch. III² (1906) p. 33 vgg. Geciteerd wordt naar de eenige wetenschappelijke uitgave der Disticha Catonis uit de 19^e eeuw, die van Baehrens (1881) in zijne Poetae Latini Minores III p. 205 vgg. Mededeelingen uit den Veronensis berusten op mijne eigene collatie.

2. Hs. A (Audenaerdsch hs.) bevat tusschen de voorrede van het tweede boek en str. II, 1 (Vander Meersch, Boec van Catone 1846 str. 33, vs. 195 vgg.) de volgende door Beets p. 50 aarzelend in navolging van Kausler (Altn. Denkm. III. 355) met dist. IV. 39 [Cede locum laesus Fortunae, cede potenti:

[p. 185]

laedere qui potuit, poterit prodesse aliquando] geïdentificeerde strophe:

Den ghelucke wes onderdaen,
Alst ti te dienste heeft gestaen,
Ende dankes Ghode ember mede,
Daer du best in elker stede.

Een door Beets voor jongeren variant hiervan gehouden strophe bevindt zich in hs. H (ed. Halbertsma in Nieuw Archief voor Ned. Taalkunde V. 1855/6 p. 239 vgg.) vs. 189 vgg., doch in den aanvang van het derde boek, in deze reeks: str. III, 1 vs. 1 en 2, ‘Bouc v. Seden vs. 203/4 bedorven’¹⁾, de hier bedoelde strophe, str. III. 2²⁾.

Weest den gelucke onderdaen,
Alset dyn ten dienste wilt staen,
Sulc heeft geweest, diet versprac,
Geluc dat hem selve wrac.

Aan de oorspronkelijke mnl. strophe ligt het volgende, slechts buiten de Vulgata voorkomende Latijnsche origineel ten gronde:

Fortunae donis semper parere memento:
Non opibus bona fama datur, sed moribus ipsis.

Dit distichon werd vroeger, zoowel wegens de tegenstrijdigheid van vermaning (vs. 1) en motiveering (vs. 2)³⁾, als wegens de twijfelachtige overlevering voor ondergeschoven gehouden.⁴⁾ Thans is het achtereenvolgens uit de volgende bronnen bekend geworden:

1)	uit oude uitgaven, voortgeplant uit de ed. van Pithou

1) Over deze interpolatie beneden p. 198.

2) Men lette er op, dat ik de disticha resp. strophen van het IIIe boek in overeenstemming met de moderne uitgaven één nummer lager nummer dan de oude uitgaven, die Beets p. 41 volgde: III 2 is dus bij Beets III 3 enz.

3) Conjecturen om die op te heffen ontbreken natuurlijk niet.

4) Vgl. Arntzeuius uitg. 1754 p. 209. Caunegieter ibid. p. 465. Beets p. 41 n. 1 en de verdere aldaar aangehaalde literatuur.

[p. 186]

	(1577)^1), die het aan een nog onbekend hs. ontleende; de plaats van het dist. in de rangorde is dezelfde als sub 4^o;
2)	Alcuin vs. 34 zinspeelt op vs. 2, non opibus bona fama datur, sed moribus [almis;
3)	uit den Veronensis, die met zijn vaak gestoorde rangorde en verminkten text, het tweede vers bedorven, maar het eerste zuiver bewaard heeft: fortunae donis semper par esse^2) memento, en wel op de volgende plaats (fol. 35^r): III. 1, praef. van boek IV, dist. fortunae donis, explicit van boek III, incipit van boek IV, III. 2 etc.;
4)	uit den nieuwen Vaticanus, volkomen wat text en plaats betreft overeenkomend met de sub 1^o genoemde oude uitgaven: praef. III vs. 1 en 2, dist. III. 1, praef. III vs. 3 en 4 dist. fortunae donis, III. 2.

Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de praefatio van het derde boek in alle handschriften met uitzondering van den Veronensis, door dist. III. 1 in tweeën wordt gedeeld, een vergissing, die door Scaliger reeds opgemerkt was en door den Veronensis buiten twijfel gesteld is. Oorspronkelijk, toen de Disticha nog niet in de door Vulg. en Ver. vertegenwoordigde recensies gesplitst waren, nam het dist. fortunae donis (III 1 bis) een plaats in tusschen III. 1 en III. 2, maar in de recensie,

1) Baehrens zegt weliswaar ad app. 9 p. 236: ‘ante cognitum A (d.i. Veron.) iam Scriverius exhibuit’. Maar het is mij door bibliographisch onderzoek gebleken, dat het dist. lang voor Scriverius in den text verschijnt en dat ook overigens de zelfstandige diplomatische waarde van de door Baehrens e.a. hooggeschatte Cato-editie van Scriverius zeer gering is; hierover zal elders het noodige door mij worden meegedeeld.

2) Baehrens en Schenkl geven als lezing van den Ver. paruisse; het hs. heeft echter zoowel volgens de collatie van Vári (bij Nemethy) als volgens de mijne parisse: dit is slechts een graphische variant van paresse d.i. par esse (zoo, zonder meer, Cipolla), daar de schrijver van dit hs. overeenkomstig zijn eigen uitspraak e voor sibilans als i schrijft; vgl. over deze en andere phonetische varianten van dit hs. Th. Birt in zijne Claudianus-uitgave (Mon. Germ. A.A. vol. X. 1892.) p. CCV vg. Het verdient verder vermelding, dat de lezing par esse reeds door den nog steeds onbekenden auteur van de Historia Critica Catoniana Amsterdam 1759) p. 342 op palaeographische overwegingen (parere ontstaan uit parēē = paresse) bij conjectuur gevonden was.

[p. 187]

waaruit Vulg. en haar nevenrecensie (Vat.) gesproten zijn, tusschen praef. III vs. 3/4 en III. 2.

In de mnl. bew. is praef. III vs. 1/2 onvertaald gebleven¹⁾; dit blijkt uit het feit, dat op II. 31 steeds direct III. 1 volgt (hss. CBH), in M volgt III. 2 en is III. 1 dus overgeslagen). Het andere deel der praef. III nl. vs. 3/4 is toevallig alleen in D, de andere der beide Antwerpsche drukken, die de waarde van hss. bezitten, bewaard gebleven; maar in D, ook de eenige bron, die een regelmatig verloopend excerpt van boek III vertoont, is juist weer van III. 1^bis, de strophe weest den gelucke onderdaen, geen spoor overgebleven. Deze strophe is echter behouden, schoon verplaatst naar het begin van het tweede boek, in A, en volkomen op de plaats van het distichon fortunae donis, waaraan zij beantwoordt, in H.²⁾.

De mnl. vertaler wist met de zonderlinge ervaring ‘dat niet rijkdom maar goede levenswandel iemand goeden naam verleent’, waarop de Lat. dichter zijn vermaning om toch maar ‘steeds aan de gaven der fortuin te gehoorzamen’ scheen te steunen, geen beteren raad dan - haar geheel ter zijde te laten; hij borduurde daarna alleen voort op het gegeven: fortunae donis semper

1) Weliswaar geeft Beets, in navolging van Vander Meersch, de strophe van algemeene strekking, die in A aan den epiloog voorafgaat, als praef. III vs. 1/2: Wiltu wel verstaen ende leeren, / so saltu etc. Maar het springt in het oog, dat deze strophe beantwoordt aan het dist., dat in de Lat. verzameling eveneens aan het laatste dist. voorafgaat: IV. 48, waarvan het corrupte vs. 2 begint met de woorden fac discas multa. In A is deze strophe verwaterd; den oorspronkelijken vorm bewaart hs. C, eveneens onmiddellijk vóór den epiloog: wiltu connen ende leeren / vele, so seltu etc. (hier bij Beets = IV. 21, omdat IV. 48 ook reeds de reeks IV. 37-48 in dit hs. besluit; bij Jonckbloet = strophe 5 van de praef II). De strophen in A en C zijn dus identiek = IV. 48. De vier eerste verzen, die er op volgen, behooren overigens nog niet tot den epiloog, maar vormen een zelfstandige strophe ter vervanging van het slotdistichon IV. 49, dat voor vertaling niet vatbaar was: sone, dits die beste scat, di ic hebbe etc.; hierna ecrst begon in de volledige bewerking de vrije epiloog: ghi goede lieden, die dese reden / hebt ghehoort etc.

2) IV. 39, waarmede Beets e.a. III. Ibis gelijkstelden, was in de volledige mndl. vertaling niet vertaald, maar vereenigd met en vervangen door een vertaling van het zinverwante II. 10 (zie ben. p. 206); is in IV. 39 sprake van cedere fortunae... potenti, in II. 10 meer algemeen van: Cui scieris non esse parem,.... cede.

[p. 188]

parere memento. ‘Wees ondergeschikt aan de gaven, die de Fortuin u geschonken heeft’, d.i. dien de Fortuin, wanneer zij u gediend heeft, - natuurlijk door hare gaven te genieten:

Sulc heeft geweest, diet versprac:
Geluc dat hem selve wrac;

op menigeen, die dit weigerde, heeft het Geluk zich gewroken: d.i. wie het hem door de Fortuin geschonken vermogen niet te zijnen bate aanwendt, moet het toch te eeniger tijd verliezen en plukt er dan de vruchten niet van. Hs. H heeft niet alleen de oorspronkelijke plaats, maar ook - behoudens de corrupteel wilt staen voor heeft gestaen (A) vs. 2 - de oorspronkelijke redactie der strophe bewaard. Men kan zich lichtelijk voorstellen, dat een jonger redactor in de strophe naast de plicht tot dankbaarheid aan de Fortuin voor de gaven ons verleend die tot dankbaarheid aan God miste, en daarom gaarne het waarschuwend voorbeeld der regels ‘Sulc heeft geweest enz.’ prijsgaf voor:

Ende dankes Ghode ember mede,
Daar du best in elker stede.

De oorspronkelijke redactie van het Lat. distichon, zooals wij die met hulp van den Veronensis kunnen reconstrueeren:

Fortunae donis semper par esse memento:
Non opibus bona fama datur¹⁾, sed moribus ipsis,

biedt de stelling in volkomene overeenstemming met den grond, waarop zij berust, en in lijnrechten strijd met de gedachte, die de mnl. dichter te bewerken had. ‘Wees opgewassen tegen de gaven der Fortuin, leef niet te weelderig, want niet het ten toon spreiden van uw rijkdom, maar uw levenswandel geeft uw naam een goeden klank’. Deze gedachte heeft de oorspronkelijke dichter ook elders geuit en er tevens de waarschuwing aan toegevoegd tegen het andere uiterste, de gierigheid, II. 19:

1) Natuurlijk niet vita datur, zooals Nemethy, onder eenzijdige begunstiging van den Ver. en met verwerping der Vulg., op grond van de corrupte lezing van Ver. vitatur, schrijft; vgl. ook het aanstonds geciteerde parallel-dist. II. 19 vs. 2.

[p. 189]

 

Luxuriam fugito, simul et vitare memento

 

Crimen avaritiae, nam sunt contraria famae.

Maar ook in dezen vorm is de vermaning tegen de weelde in de mnl. versie niet tot haar recht gekomen:

Hoerdom is een quade sede,
Ende vree te sine daer mede;
Dese twe salstu scuwen,
Want sy vele sonden bruwen.

3. Hs. A geeft het slot van het derde en het begin van het vierde boek III. 20-24 IV. 1-4 volkomen regelmatig weer (vs. 255 vgg. ed. Vander Meersch); maar na III. 21 bevinden zich nog een tweetal strophen, die gewoonlijk tot de overtollige worden gerekend¹⁾; de eerste beschouwt en geeft Beets als vervolg van III. 21²⁾ in den text p. 45, de tweede buiten den text p. 71 bovenaan. Nu is het merkwaardig, dat buiten de Vulgata eveneens na III. 21 een tweetal Latijnsche disticha zijn aan te wijzen.

De eerste overschietende strophe III. 21^bis (bij Beets III. 22 vervolg) vergezelt III. 21 steeds en wel behalve in hs. A ook in C (Comburger hs.) en d (de jongere Antwerpsche druk, 1605). De text van A luidt:

Lieve sone, nu waehtu dies,
Dattu biddens niet ne plies:
Penser ombe altoes ter vaert:
Die vele bidt hi wert onwaert.

In C (Kausler Dm. II. p. 605 vgg. vs. 167 vgg.), waarbij zich d behoudens enkele afwijkingen aansluit:

1) Ook na III. 24 staat in A nog een overtollige strophe, maar deze is van ander karakter dan de beide genoemde. Zie ben. p. 201.

2) p. 70, vgl. ook Jonckbloet, Dietsce Catoen p. 57 (ad. vs. 303 i.p.v. 299). III. 21 is een der vele disticha (I. 24, 39, II, 17, III. 8, 21, IV. 16), waarin zuinigheid wordt aangeprezen; het ‘bidden’ van de mnl. strophe III. 21 bis werd daarom door Beets als ‘bedelen’ opgevat, zoo ook door Suringar, Bouc v. Seden 1891 p. 126. Ten onrechte zooals uit het lat. origineel blijkt.

[p. 190]

 

Lieve sone, oec wachti dies

 

Dattu bidden niet en plies:

 

Ic segdi hoet int lant nu steet,

 

Die vele biddet, hi es leet.

Latijnsch origineel:

Spem positam voti noli tu semper habere:
Non homini semper faciles deus adnuit aures.

Ook dit Lat. distichon is slechts buiten de Vulg. overgeleverd:

1)

volgens mededeeling van H. Schenkl in Wiener Studien für klass. Philol. V 1883 p. 166 staan in een 10^e-eeuwsch Cato-hs. van Trinity College (Cambridge) door een jongere hand van de 13^e of 14^e eeuw, in margine, tusschen III. 22 en 23 [worden hiermede III. 21 en 22 bedoeld? vgl. p. 185 n. 2] een tweetal tot dusverre onbekende disticha geschreven, het hier genoemde en het beneden volgende Quod tibi sors etc.; zij zijn op grond dezer twijfelachtige overlevering voor onecht gehouden door Skutsch p. 360^1), maar ten onrechte, immers:

2)

in den nieuwen Vaticanus bevinden zich dezelfde beide disticha tusschen III. 21 en 22 en wel in den text, dus te zelfder plaatse als in de mnl. hss. Of beide lat. disticha ook in den Veronensis gestaan hebben, zooals III. 1^bis, is niet uit te maken, daar het laatste vers in dit hs. op fol. 35^v, waarmede het afbreekt, III, 7 vs. 1 is.

Uit een vergelijking van de mnl. strophe met haar origineel blijkt, dat er oorspronkelijk niet van bedelen, zooals Beets meende p. 71, maar werkelijk van bidden tot God sprake is. Elk verband met het vorige distichon vervalt hiermee. De strophe is volkomen zelfstandig. Bepaald heidensch kan men hare gedachte niet noemen. Zij verwerpt immers niet het bidden op zich zelven, maar waarschuwt tegen het voortdurend bidden

1) Ook Schanz p. 36 acht het Cambridger-hs. voor de textkritiek zonder belang.

[p. 191]

en leert veeleer: ora et labora. Verhoort de godheid op den duur de beden der menschen niet, nog veel minder moet men rekenen op inlossing hunner beloften door de menschen:

Spem tibi promissi certam promittere noli:
Rara fides ideo est, quia multi multa locuntur,

gelijk in de Vulg. I. 13 de tegenhanger van het boven besproken buiten de Vulgata voorkomend dist. luidt.

Als waarschuwing tegen het bedelen is de strophe reeds opgevat door den dichter van Bouc van Seden 1074 vgg. ed. Kausler, 1075 vgg., ed. Suringar 1891, vgl. Beets p. 70:

Die vele biddet es onwaert
Ende onghemint in sinen aert:
Ic rade den ghe, dies staet tomberne,
Dat hi nemmer en biddet gherne.

‘De bedelaar is in zijn land niet bemind, niet gezien, veracht’ (Suringar, p. 126 ad. vs. 1075 en 1076). Deze gewijzigde zin, gevoegd bij de bijna woordelijke overeenkomst van vs. 1075 Suringar met vs. 4 van de redactie der strophe in A, is wel een bewijs dat de dichter van Bouc van Seden in dit bijzonder geval althans¹⁾ het Latijnsch origineel der strophe niet kende en zijn kennis putte uit de mnl. Cato-bewerking.

De andere na III. 21 zgn. overtollige strophe in de serie III. 20-24, IV. 1-4 wordt alleen in A aangetroffen (str. 51, vs. 267 vgg. Vander Meersch, Beets p. 71):

1) Suringar heeft zich B.v.S. p. XXI niet uitgesproken, of hij voor Cato uitsluitend den Latijnschen text als bron van Bouc van Seden aanneemt, dan wel daarnevens ook de middelnederlandsche bewerking. In de middelned. didactische literatuur steekt zeker een stuk indirecte overlevering van den mnl. Cato. Dit geldt b.v. van Der Leken Spieghel. Naast b.v. Lsp. III. c. 3. 498 waar het oorspronkelijk beeld van dist. IV. 33 behouden is, terwijl de mnl. Cato het door een ander vervangt, zie ben. p. 202 n. 2, bevat, volgens de scherpe opmerking van Beets p. 58, zoowel Lsp. III. c. 3. 139 als de mnl. Cato I. 17 een zelfde aan het Lat. origineel vreemd element.

[p. 192]

 

Ende veel sceelt die es wreet,

 

Ente vechtene saen ghereet:

 

Wachti des ende si vroet.

 

So sal dyn dinc al werden ghod (ghoet).

Wie nu het voorbeeld dezer strophe zou veronderstellen in het Lat. distichon, dat op III. 21^bis in de bovengenoemde Latijnsche traditie beide malen volgt, zou zich vergissen:

Quod tibi consilium dederit probatus¹⁾ amicus,
Conserva: nullum est damnum reparata voluntas.

Het distichon bevat eene aan de strophe geheel vreemde gedachte. De meest volkomen identiteit van plaats, blijkt hieruit, is nog geen waarborg voor identiteit van origineel en versie.

Niettemin ontbreekt het aequivalent van dit Lat. distichon (III. 21^ter) - over het origineel van de overtollige mnl. strophe spreken wij aanstonds - evenmin in de mnl. Cato-bewerking. Op de boven aangehaalde rij strophen, omvattende het einde van het 3^e en het begin van het 4^e boek, volgt in A een reeks strophen, ontleend aan het midden van het 3^e boek, die eigenlijk aan de eerstgenoemde serie had behooren vooraf te gaan: III. 9, 16, 17, 18, twee overschietende strophen, 19 (vs. 309 vgg. Vander Meersch). Dus alweder twee overschietende strophen: de eerste (str. 65 V.d.M.) bij Beets p. 76 in de aanteekening op IV. 13, waarmede zij door Vander Meersch vroeger gelijkgesteld was, de tweede (str. 66 V.d.M.) bij Beets achter den tekst p. 52. De eerste dezer beide strophen staat ook alweer in C en eveneens in een klein fragment van het 3^e boek: III. 14, 15, de hier bedoelde strophe, 24. Dat deze strophe in de volledige mnl. vertaling in het tweede gedeelte van het 3^e boek stond, is dus zeker. Zij luidt aldus (volgens A, kleine afwijkingen in C, zie Beets p. 76):

1) Prolatus met lange o wijst op een corrupteel. De Vat.: probitatis.

[p. 193]

 

Zone, dat di dine vriende raden,

 

Dat sultu in dinen sin bestaden,

 

Hier naer, als duus te doene heefs,

 

Dattu di selven raet dan geefs¹⁾.

Voor den oorspronkelijken dichter zou deze gedachte wel wat te eenvoudig geweest zijn: III. 10 verkondigt zelfs de stelling, dat men een nuttigen raad van niemand, zelfs niet van zijn slaaf, moet in den wind slaan. De kern van de oorspronkelijke spreuk is, dat men bereid moet zijn een plan of een oordeel op raad van een vriend te herroepen. Maar deze kern is door den mnl. bewerker verduisterd; zij werd als zoodanig nog begrepen en is daarna veralgemeend door den epitomator, die de verzameling der Monosticha heeft aangelegd²⁾: vs. 75 p. 240 Baehrens: ne crede amissum, quicquid reparare licebit.

De op III. 21^ter in A volgende, eveneens overtollige, strophe is eenigszins bedorven (str. 66. V.d.M.):

Hic segdi, sone, wat hic di rade:
Laetstut het sal comen di te quade;
Du sals wesen altoes onderdaen
Den † gheden ente sine dienste staen.

Waar nu, naar we zagen, tusschen III. 21 en 22 der Vulg. oorspronkelijk nog andere strophen zich bevonden hebben, -

1) Jonckbloet p. 34 identificeert deze strophe met IV. 36b, maar zegt nergens, ook niet in zijne aanteekeningen, wat hij onder dit nr. verstond, evenmin waarom hij twee strophen IV. 36a en 36b aannam. Dit is te merkwaardiger, omdat Jonckbloet onmogelijk weten kon, wat eerst uit den Veronensis gebleken is, dat de beide hexa. meters, die in de Vulg. IV. 36 vormen, oorspronkelijk tot verschillende disticha behoorden. De tweede hexameter der Vulg., waarop Jonckbloet wellicht doelt, luidt: Sunt quaedam quae ferre decet patienter amicum (Baehrens in den app. crit. ad IV. 36 p. 234, Nemethy in zijne Cato-ed.² Budapest 1896 p. 40 te recht als rest van een in zijn geheel verloren distichon, app. 10).

2) De Monosticha zijn een, reeds vóór de splitsing der Cato-bewerking in Vulg. en Ver., vervaardigde bekorting en samentrekking der disticha in éénregelige verzen (monosticha); echter heeft de bewerker ook spreuken van elders opgenomen en tot monosticha vervormd. Onderling zeer verschillende fragmenten dezer verzameling zijn in een aantal hs., echter nimmer in hss. der Disticha, bewaard, Baehrens p. 211 en 236 vgg.

[p. 194]

bestaat daar geen grond voor de gevolgtrekking, dat het Lat. origineel, waarnaar de mnl. bewerker zijn vertaling vervaardigde, aldaar niet twee maar vier disticha bevat heeft, waarvan niet alleen de strophen III. 21^bis en ^ter maar ook de beide overschietende Ende vele sceelt en Hic segdi, sone de middelnederlandsche reproducties zijn? Hoe verleidelijk deze conclusie ook moge zijn, zij zou voorbarig wezen: immers nauwkeurige vergelijking dezer beide nog niet geïdentificeerde strophen met het aanwezige materiaal der Vnlgata leert, dat hare overtolligheid slechts schijnbaar is en subjectief, niet werkelijk en objectief.

Ende vele sceelt, die es wreet,
Ente vechtene saen ghereet:
Wachti des ende si vroet.
So sal dyn dinc al werden ghoet.

‘Kies beleid boven geweld’¹⁾. Deze gedachte heeft de lat. Cato, met de hem eigene beknoptheid, eveneens, IV. 12:

Cum tibi praevalidae uerint fin corpore vires,
Fac sapias: sic tu poteris vir fortis haberi.

De aanwezigheid van de vertaling van dit dist. in den mnl. Cato is hiermee aangetoond. Of IV. 12 door den individueelen redactor van A in de gesloten reeks III. 20 vgg. is ingelascht - zooals III. 1^bis in den aanvang van het 2^e boek -, dan wel of deze inlassching reeds eigen was aan de volledige mnl. vertaling, laat zich niet beslissen, daar IV. 12 in geen enkel ander hs. is overgeleverd. Daarentegen kunnen we van de andere, na III. 21^ter, overschietende strophe de

1) Vgl. IV. 19, disce aliquid:

Vare so dattu werdes vroet:
Doetstu dit, hets di goet.

Daarentegen wordt in het beneden p. 200 bedoelde toevoegsel van I. 18 in A de vermelding van en het verband tusschen wijsheid en welvaart reeds stereotiep.

[p. 195]

invoeging in het 3^e boek op den mnl. bewerker zelven terugvoeren¹⁾.

Hic segdi, sone, wat hic di rade:
Laetstut het sal comen di te quade;
Du sals wesen altoes onderdaen
Den † gheden ente sinen dienste staen.

Wordt thans de mogelijkheid der herkenning voorshands belemmerd door de bedorvenheid van den text, een hulpmiddel biedt hier de terugkeer eener dergelijke strophe op ongeveer dezelfde plaats in de rangorde in een ander handschrift. Hs. B (Beets p. 14) bevat de volgende strophe:

Du sulste wesen onderdaen
Den ghenen dye dy te dienste staen,
Ofstu iemant wilde deren,
Dat sy dy helpen verweren.

Weliswaar houdt Beets p. 36 deze strophe voor een textvariant van de strophe, die in hs. A aan II. 1²⁾ beantwoordt:

Den ghenen die di toe gaen,
Hem allen saltu te dienste staen,
Ofti dijn viant wille deren,
Dat sine di doch helpen weren,

en men zal niet kunnen ontkennen, dat hare plaats in de rangorde in B deze gelijkstelling rechtvaardigt: I. 37, 38 en dan deze strophe (het eerste boek telt 40 disticha resp. strophen). Maar men zal eveneens moeten erkennen, dat in dit geval de plaats alleen geen gewicht in de schaal mag leggen, immers men kan evengoed de strophe beschouwen als

1) Deze heeft b.v. ook I. 19 (niet hopen op eens anders dood) aehter de zinverwante str. I. 22 (zelf niet den dood vreezen) geplaatst. Daarentegen is b.v. in hs. B de inschuiving van de aanstonds te bespreken str. III. 19 na de eerste str. van praef. II te danken aan den redactor van B, wel wegens de in beide strophen vermelde ‘seden’ van ‘dorpers’.

2) Lat. text ben. p. 197.

[p. 196]

afkomstig uit het derde boek, daar zij onmiddellijk gevolgd wordt door III. 20, 23¹⁾. Men kan dus èn wegens de plaatsing der in A overschietende strophe Hic segdi sone enz. vóór III. 19 èn wegens de duidelijke overeenkomst van de tweede helft dezer strophe met de eerste helft der in B voor III. 20 staande strophe, deze B-strophe opvatten als gelijkwaardig met de overschietende A-strophe. En hiervoor spreekt ook het verschil in zin tusschen II. 1 en de B-strophe. II. 1 leert, dat men hen, die iemand ‘toe gaen’²⁾, door dienstbetoon aan zich moet verplichten; de B-strophe, dat men tegenover degenen, die iemand een dienst bewijzen, zich onderdanig, vriendelijk moet gedragen. Wederkeerige hulp in nood, - hiermee immers wordt in beide gevallen gelijkelijk de vermaning gemotiveerd - verwacht men alleen van hen, wien wij, niet van hen, die ons een dienst bewijzen. Een zeker tweeslachtig karakter kan men daarom aan de B-strophe niet ontzeggen. En we zijn dus zeer zeker gerechtigd bij onze verdere behandeling de B-strophe niet als identiek met II. 1 te beschouwen, maar tot het derde boek te trekken, haar met de nu op gelijke plaats in A voorkomende overtollige strophe gelijk te stellen en haar text te gebruiken tot verbetering der woorden, die in deze A-strophe bedorven zijn:

Du sals wesen altoes onderdaen
Den ghenen die di te dienste staen³⁾.

Men moet tegenover hen, die ons een dienst bewijzen, ‘onderdaen’ zijn, d.w.z. vriendelijk, en, zelfs in dit geval, praegnanter, dankbaar; welke wijdere strekking ook, naar het ons voorkwam, de analoge woorden in III. 1^bis bezitten:

1) III. 19, dat er aan voorafging, is door den redactor van B verplaatst na de praef. IIa, zie vorige p.n.l.

2) ‘Toegaen is toebehooren, toekomen, ondergeschikt, onderhoorig zijn’ Beets p. 64.

3) Vander Meersch wilde den goeden lezen, Kausler, die de str. bespreekt III. 355 n. I Gode. Zie Beets p. 52 n.l.

[p. 197]

 

Den ghelucke wes onderdaen,

 

Alst ti te dienste heeft gestaen.

Slechts één Lat. dist. kan het origineel dezer strophe vormen, het eenige¹⁾ distichon, dat op de plicht der dankbaarheid wijst en bovendien nog niet in den mnl. Cato is aangewezen, IV. 42:

Gratior officiis quo sis mage carior esto,
Ne nomen subeas quod dicunt officiperdi.

‘Wees dankbaar voor u bewezen diensten’ - dit is in ieder geval de algemeene zin van den moeilijk te construeeren eersten versregel²⁾ - ‘anders gaat ge door voor iemand, aan wien dienstbetoon slecht besteed is’.

Deze strophe IV. 42 moet dus van II. 1 gescheiden worden en men behoeft zich door de B-strophe dus niet langer te laten weerhouden om in II. 1 te lezen

Den ghenen, die di <niet> toe gaen,

zooals Beets p. 64 te recht voorstelde met het oog op het Lat. origineel³⁾:

Si potes ignotis etiam prodesse memento;
Utilius regno est meritis acquirere amicos.

De redactie van IV. 42 in A is de oorspronkelijke, terwijl die van B op willekeurige contaminatie met II. 1, dat er toevallig aan voorafging (I. 37, 38, II. 1 + IV. 42, III. 20,

1) I. 15, dat trouwens reeds in de mnl. vert. bestaat, is van anderen aard:

Officium alterius multis narrare memento,
At quaecumque aliis benefeceris ipse, sileto.

Ondankbaren moet men links laten liggen, vermaant een buiten de Vulg., alleen in den Veron. (app. 3 Baehrens p. 236), niet correct, overgeleverd distichon:

Perde semel socium quem ingratum noveris esse;
Saepe dato bonis, scieris bene ponere [te] quod des.

2) Over de verschillende wijzen van interpretatie en interpunctie van dezen regel vgl. den commentaar van Arntzenius. Voorshands acht ik Scaligers verklaring de plausibelste: Quo gratior quis erga benefactorem, eo cariorem illi futurum dixit.

3) Vgl. II. 8 (alleen in D) waar voor vroet te recht gelezen wordt on roet (insipiens).

[p. 198]

23, IV. 1, II. 2 + 12) schijnt te berusten. Ook II. 2 en II. 12 zijn in dit hs. tot ééne strophe samengeloopen. De verplaatsing van IV. 42 naar het derde boek moet reeds door den mnl. bewerker zelven zijn verricht. Dit bewijst zoowel de overeenkomstige plaats vóór III. 19 resp. III. 20 in A en B als de omstandigheid, dat in C in de reeks IV. 40-IV. 48 alleen IV. 42 ontbreekt¹⁾.

4. Het is wenschelijk nu ook de andere overtollige strophen en verzen, die de hss. van den mnl. Cato tegenover de Lat. Vulgata vertoonen of schijnen te vertoonen, te controleeren. Zij komen alleen voor in A of H, niet in C.²⁾

Beginnen wij met H. Naast de werkelijk overtollige (III. 1^bis, III. 21^bis, III. 21^ter) strophen, die op een lat. orig. buiten de Vulgata teruggaan, en de schijnbaar overtollige (IV. 12 en 42), die aan disticha der Vulgata beantwoorden, ontmoeten wij in H een derde soort overtollige verzen, nl. interpolaties, en wel uit Bouc van Seden. Beets heeft er op gewezen (p. 14, 52 en 84 n. 1), dat de twee volkomen corrupte verzen, die in dit hs. vs. 187 vg. in de plaats treden van de tweede helft van str. III. 1 (zie boven p. 185):

Scouwet toorn en quade wive
Ende toe verne by dine live

een interpolatie zijn, ontleend aan Bouc van Seden vs. 203 vg. ed. Suringar 1891:

Vlie terninghe ende quade wijf
Laet in tavernen niet dijn lijf.

1) Alleen is C bewaard; in geen van beide in dit bs. aanwezige fragmenten van het 3e boek is IV. 42 opgenomen.

2) In M schieten in de alleen in dit hs. overgeleverde strophe I. 25 de verzen 5 en 6 over. Zooals Beets reeds gezien heeft, behooren deze verzen aan IV. 41 vs. 3 en 4. Hoe deze achter I. 25 verzeild geraakt zijn, is raadselachtig, daar in de voll. mndl. vertaling IV. 41 zijn normale plaats had na IV. 40 en in het hs. M in het geheel geen strophen uit het IVe boek zijn overgeleverd (schijnbaar wel IV. 8 na I. 34, maar deze strophe = I. 35).

[p. 199]

Zij gaan niet terug op Cato, maar, gelijk Suringar p. 67 heeft aangetoond, op den Latijnschen Facetus, het middeleeuwsch Supplement van Cato: hec fugias: fastum talos lupamque tabernam. Vgl. Van Zeden, de mnl. Facetus-bewerking¹⁾, ed. Suringar 1892 str. 105 en p. 64; Beets p. 84²⁾.

Maar ook eenige andere volslagen bedorven verzen in H zijn slechts als interpolatie uit Bouc v. Seden en niet als overblijfsel eener niet nader vast te stellen strophe te beschouwen. Zij vormen het slot van H vs. 250-254 (Beets p. 52):

Gaet haestelick daer men versaemt,
En snellike soe weder went.
Weest ree te doen alle dinck,
En wes men dijn doer dat gedenct
Dattu mit pine bejage heves.

Vgl. Bouc v. Seden 722 Kausler (Dm. II. 585), 721 Suringar:

In allen dinghen wes ghetrouwe
Dinen heere ende diere vrouwe.
Ganc haestelike daer men di sent,
Ende cortelike weder went.
Wes snel te doenc alle dinc,

1) Over den Facetus vgl. Suringar in de voorrede van Bouc van Seden 1891 en van Van Zeden 1892. Verder Zarncke, Ber. sächs. Ges. Lpz. 1862 p. 73 vgg. Aan het artikel van P. Crain in de pas verschenen aflevering van het Zschr. f. dentsch. Altert. deel 51, 1909 p. 218 vgg. ‘Bruchstück eines Lat.-Deutschen Facetus in der Jenaer Univ. Bibl.’ ontleen ik de mededecling, dat onlangs een werk over den Duitschen Facetus verschenen is: C. Schroeder, Der deutsche Facetus. Diss. Berl. 1909. - Van de latijnsche omwerkingen van den eigenlijken Cato verdient naast de vier algemeen bekende (zgn. Cato novus, interpolatus, rhythmicus en leoninus) door Zarncke uitgegeven (Skutsch p. 370, Beets p. 90) nog vermelding de zgn. Ethica Ludulphi, door Peiper, Zschr. f. deutsche phil. V. 1874 p. 172 meegedeeld. Deze vrije bewerking is ook in ons land bekend geweest: de codex uit Weenen (nr. 883), dien Peiper o.m. gebruikte, is blijkens subscriptie in 1339 te Deventer geschreven; hij is herkomstig uit het klooster Camp aan den Neder-Rijn.

2) Het is eigenaardig, dat zoowel deze interpolatie (i.p.v. III, 1 vs. 3 en 4) als de volgende zich beide bevinden aan het slot van een boek. III. 1 gold, nu praef. III v. 1/2 onvertaald was gebleven en praef. III v. 1/3 op III. 1 volgde (zie boven p. 186 vg.), in de mnl. bewerking althans nog voor een strophe van het tweede boek. De andere interpolatie vervangt den representant der slotstrophe IV. 49, die overigens in alle op zich zelf volledige hs. bewaard is gebleven. Vgl. p. 187 n. 1.

[p. 200]

 

Dat men di seghet, dat ghedinc.

 

Diene hoveschelike dinen heere,

 

Ende pine di vele te meere

 

Dattu in dienste prijs bejaghes; enz.

De versmelting en het bederf der twee laatste verzen gaat in H zoover, dat er zelfs een regel te voorschijn komt als vs. 254 die op een werkelijk mnl. Cato-vers gelijkt: I. 39, 1 Dattu met pinen bejaghet heefs (quae sunt iam parta labore). Over de vermoedelijke bronnen van deze plaats vgl. Suringar p. 102.

In H staan vs. 240 vg. nog een tweetal zeer corrupte verzen door Beets als toevoegsel van II. 4 beschouwd en als zoodanig ook door den schrijver van H bedoeld. In werkelijkheid bevatten zij een rest van II. 6 (bij Beets = IV. 10). Hier volsta deze mededeeling, daar ik mij thans niet verder in de kwestie van de identificatie der mnl. strophen met lat. disticha wil begeven.

In A ontmoeten wij weer een andere soort overtollige regels: de aan dit hs. in het bijzonder eigene vrije uitwerkingen en aanvulsels, die niet meer verband schijnen te houden met den Latijnschen text. Aan I. 18 knoopt zich een zesregelige toelichting vast (want fortune is wel groet enz.), Beets p. 59; eveneens, naar het schijnt¹⁾, een tweeregelige aan III. 16. Elders wordt de lezer door een afzonderlijke strophe nog eens aan de waarde en het gewicht der les van de voorafgaande strophe herinnerd, zoo na IV. 30 (Beets p. 78):

Nu wachti des ende si oec vroet,
Ende hout di emmer in ghoet ghemoet,
So saltu werden ghoet getal,
Ende ghemint al over al.

1) De verzen 5 en 6: ‘want recht heeft dicken hulpen noet, † dat nember de man ne si so groet,’ ontbreken in D en ook in d, waar de str. III. 16 met II. 14, op welker plaats zij ook in de rangorde staat, is gecontamineerd. Dat zij met den in de vier eerste regels niet weergegeven en in de Vulg. vrij onverstaanbaren tweeden hexameter: ipsae etiam leges cupiunt ut iure regantur (te lezen met Paris. 8093 rogentur, d.i. ook de wetten zelf verlangen dat men zich tot den rechter wendt) verband zouden houden (Beets p. 70), acht ik onwaarschijnlijk.

[p. 201]

Een dergelijke strophe schijnt ook op IV. 1 te zijn gevolgd. Wel ziet IV. 1 er nu in A aldus uit:

Sone, rike te sine te ommaten,
Dat saltu scuwen ende laten;
Ne laetstus niet, Ghod sal di haten,
Ende haet di Ghod du best verwaten¹⁾.
Wiltu werden dan liefghetal,
So werd omoedech al over al.

Maar deze laatste vier verzen zijn blijkbaar geen variant van de twee verzen, die B daarvoor slechts biedt:

Ende deel dyn goet den armen mede,
So sulstu na dynre tijt hebben vre(de),

doch vormen een aanvullingsstrophe, gelijk aan die, welke na IV. 30 staat en waarmee zij ook eenige overeenkomst vertoont; de in B bewaarde tweede helft der strophe schijnt in A te zijn uitgevallen. Str. III. 24 (eert uwe ouders), de laatste strophe van het derde boek, heeft evenzeer een vervolg (Beets p. 46):

Diese oec ert, eist man, eist wijf,
Hi leed sekerleke ghoet lijf;
Ende sal te vriende hebben Ghode,
Hout hi wel sine ghebode.

Vgl. verder de toevoegsels van IV. 36:

Sone, castidi wel daer of,
So saltu meerren dinen lof²⁾

en IV. 38 (vgl. IV. 38. vs. 3):

1) Vgl. I. 12 waarvan in C vs. 4 luidt: want die hem volghe(n), God salse haten terwijl dezelfde regel in A aldus uitziet: want dies pleght hi wert verwaten. In de andere hss. is de redactie geheel anders.

2) Vgl. I. 15 vs. 3 en 4: Alse du weldoes, zwigher of (jongere vulg., vgl. p. 197 n. 1,: atque aliis cum tu benefeceris ipse sileto), So saltu hebben goeden lof.

[p. 202]

 

Die dor Ghode gherne gheeft,

 

Ghod lonet alse hijs te doene heeft.

Of wij al deze, uitsluitend aan A eigene, toevoegsels juist beoordeelen als ‘toegiften’ of ‘vervolgen’ (Vander Meersch p. 31 n. 2, p. 40 n. 5) is niet met zekerheid uit te maken. Nieuw handschriftelijk materiaal of overeenkomstige toevoegsels in andere middeleeuwsche Cato-bewerkingen zouden er een ander licht op kunnen werpen.

In dit verband dient nog op één afwijking gewezen te worden, thans geen quantitatieve van een enkel hs. ten opzichte van andere hss., maar een qualitatieve, reeds eigen aan het mnl. origineel, ten opzichte van het lat. origineel. In dist. IV. 33:

Quod potes, id tempta; nam litus carpere remis
Tutius est mullo quam velum tendere in altum

heeft de mnl. vert. (CAH) het beeld van het schip laten varen¹⁾ en door een ander beeld vervangen:

Hijs sot die vorder hem wille strecken
Dan sine cleedre hem mogen recken.²⁾

1) Eveneens in de vertaling van het pendant II. 6 (Beets = IV. 10), waarvan vs. 2 luidt: Tuta mage est puppis, modico quae flumine fertur. De mnl. vert. alleen: want onmate is ongheware, over welke woorden vgl. Mnl. Wb. V.s.v. ongeware.

2) Daarentegen trachten aan het oorspronkelijke beeld vast te houden: Lsp. III. c. 3. 498 vgg:

hets goet biden lande zwimmen enz.

(vgl. Jonckbloet p. 50, die dit en de daarop volgende verzen = II. 6 stelt, zie vorige noot), en de 15e eeuwsche mnl. Cato-bewerking, waarvan de Vreese Tijdschr. XIX. 278 vg. een fragment, IV. 26-34 omvattend, mededcelt:

maar biden lande zulstu bet[er varen],
dan hooghe dijn coorde getrocken waren.

De identificatie = IV. 33 van deze regels is onaantastbaar, daar in den Brugschen druk - in tegenstelling met de door Beets behandelde hss en drukken - de Latijnsche text de vertaling vergezelt, zooals bijv. ook in het Berlijnsche hs. van den oud-provençaalschen Cato (vgl. R. Tobler, die altprovenzalische Version der D.C., Strassb. Inaug. Diss. 1897.)

[p. 203]

Dit beeld is echter niet oorspronkelijk. Het is ontleend aan den Facetus:

Ultra quam vestis non extendas tua crura,
Nec nimis expendas, si vivere vis sine cura,

vandaar dat het beeld van het kleed ook voorkomt, en wel met ongeveer dezelfde woorden, in Bouc v. Seden 531 (vgl. Suringar B.v.S. p. 96, Beets p. 78):

Dune moetsti niet vorder strecken
Dan dine cleedre moghen recken:
Naer dien dattu neeringhe heves
So bedaerf di dattu leves.

Eveneens in de mnl. Facetus-bewerking Van Zeden ed. Suringar str. 98 p. 17 en p. 61:

Langhere dan dine cleedre strecken
Saltu dine leden niet recken;
Oec salti setten dine theere
Naar dijn winnen, naer dine neere.

Het is mij althans niet duidelijk, hoe men zich de onderlinge verhouding tusschen mnl. Cato, B.v.S. en Facetus in dit geval moet voorstellen.

5. Werkelijk overschietende strophen, vreemd aan de Lat. Vulgata, maar, zooals wij zagen, niet vreemd aan neventradities, bleken III. 1^bis, III. 21^bis en III. 21^ter te zijn. Daar zij niet tot één hs. beperkt zijn (III. 1^bis in A en H, III. 21^bis in A C d, III. 21^ter in A C) mogen wij hare aanwezigheid reeds aannemen in de volledige mnl. bewerking en het daaraan ten gronde liggend lat. hs. Dit week dus af van de Vulgaat-hss. en stond dicht bij den Vaticanus. Kwam het er in omvang ook mee overeen?

Ten einde deze vraag te beantwoorden, hebben we te onderzoeken, of ook eenige andere verschillen tusschen Vat. en Vulg.

[p. 204]

optreden in de mndl. bew. Dit zijn hoofdzakelijk een drietal.

1^o. Behalve de drie genoemde disticha, die, hoewel buiten de Vulgata staande, hun aequivalent bezitten in de mndl. bew., bevat de Vat. nog een vierde, thans nog niet gepubliceerd, dist. (over de afgunst)¹⁾ aan het eind van het I^e boek, dus I. 40^bis. Dit dist. kwam echter niet voor in de te reconstrueeren mndl. origineel-vertaling: op I. 40, dat in alle hss. behalve C bewaard is, volgt steeds de praefatio van II of een fragment er van; zoo in MAHBbDd, terwijl in L II. 6 (= Beets IV. 10) volgt, waarvóór de praef. II blijkens de volgorde in d (I. 40, praef. II, II. 6) moet zijn uitgevallen. Daar de mnl. bewerker blijkens hs. A het geheele slotgedeelte van boek I zonder afwijking heeft overgenomen, is de mogelijkheid zoo goed als uitgesloten, dat I. 40^bis wel in het lat. origineel voorkwam, maar niet in de mnl. bew. zou zijn weergegeven. I. 40^bis van den Vaticanus was dus aan het lat. origineel der mnl. bew. vreemd.

Of I. 40^bis in de traditie, die door den Veronensis vertegenwoordigd wordt, gestaan heeft, is niet met zekerheid te zeggen, daar door het uitvallen van eenige bladen²⁾ het slot van het eerste en de eerste helft van het tweede boek in den Veronensis zijn verloren gegaan.

2^o. Eenige malen (IV. 2 en IV. 36) zet de Vat. de hexameters van het distichon om. Daar dit desnoods uit een individueele vergissing van den schrijver van dit hs. zou kunnen verklaard worden³⁾ en uit de mnl. bew. met zekerheid niets omtrent een dergelijke in haar lat. origineel aanwezige omzetting zou kunnen worden afgeleid, wordt deze eigenaardigheid van Vat.,

1) Het is merkwaardig, dat het Bouc van Seden 311 vgg. een aantal verzen heeft, die zich met dit distiehon schijnen te dekken. Zij gaan echter, naar de mededeeling van Suringar p. 74, terug op den Floretus van den H. Bernhard van Clairvaux, waaruit de auteur van het B.v.S. naast den Faeetus zijn materiaal heeft geput (Suringar p. XXVI).

2) Zie boven p. 183.

3) Een zoodanige verklaring zou echter onjuist zijn.

[p. 205]

die mij reeds op verband tusschen Vat. en Ver. schijnt te wijzen, hier onbesproken gelaten.

3^o. Het bewijs, dat de Vat. beinvloed is door de traditie, waarvan de Ver. een representant is, wordt geleverd door de plaats van IV. 37 in Vat. Dit dist. ontmoet men in dit hs. reeds na III. 3. Deze plaats, of althans de plaatsing van IV. 37 in het begin van het derde boek, is karakteristiek voor de traditie van den Veronensis en alleen uit het karakter dezer traditie te verklaren. Hoewel dit hs. reeds met III, 7, vs. 1 afbreekt (zie boven p. 190), vinden we er toch nog een aantal disticha in uit het vierde boek, daar de redactor dezer traditie om een onverklaarbare reden de disticha van het tweede gedeelte van het vierde boek regelmatig over de andere boeken schijnt te hebben verdeeld: zoo staat IV. 23 op fol. 32^r1), IV. 24, 25 op fol. 32^v, [IV. 26-29 schijnen in de p. 183 vermelde lacune te zijn verloren gegaan], IV. 30 deels op 34^r, deels op 34^v, IV. 31-33 op 34^v [IV. 34 ontbreekt], IV. 36/35 (omgekeerde volgorde) op 35^r en IV. 37 na dist. III. 5 op 35^v, de laatste bladzijde van het manuscript. De verplaatsing van het dist. naar het begin van het derde boek moet dus niet als een zelfstandige handelwijze van den schrijver van het Vat. hs. worden opgevat, maar als beinvloeding uitgaande van de traditie van den Veronensis, waarin IV. 37 in het begin van het 3^e boek zijn normale plaats heeft. Het eenige verschil is, dat de Ver. het dist. na III. 5, de Vat. na III. 3 heeft. Er zijn nog andere sporen van deze verplaatsing. In de middelhoogduitsche Cato-bew. is het verschijnen van dit dist. in het begin van het 3^e boek zelfs normaal: in de oudere mhd. vertaling na III. 16 (d.i. 15)²⁾, in eenige der jongere mhd. vertalingen staat het zelfs op de zelfde plaats als in den Vaticanus na III. 4 (d.i. 3)³⁾.

1) Wegens de uitlatingen van een aantal distieha en de storingen in de volgorde in dit hs. geef ik liever de pagina's van het hs. op dan de nrs. van de disticha, waarop telkens de distieha van het 4e boek volgen.

2) Zarncke, Der deutsche Cato Leipz. 1852 p. 48.

3) Ibid. p 75 en 83.

[p. 206]

Hauthal¹⁾ vermeldt in zijn appar. crit. ad III. 11 (d.i. 10), dat een - voor ons oncontroleerbaar - hs. IV. 37 bevat tusschen III. 10 en 11 (d.i. 9 en 10). In den zgn. Cato leoninus²⁾ staat IV. 37 al na II. 23.

Hoe gedraagt zich in dezen het Lat. origineel van de mnl. bew.? In alle drie hss., waarin IV. 37 bewaard is, staat het steeds vóór IV. 38: C IV. 37, 38 II. 10³⁾ IV. 40 enz., A IV. 30-36, 37, 38 II. 10, H IV. 33, 37, 38 II. 10. Het Lat. orig. der mnl. bew. volgde dus de Vulgata. En daar ook de andere eigenaardigheden van den Veronensis zich niet, naar ik heb kunnen nagaan, vertoonen in de mnl. versie, kunnen we verklaren, dat het Lat. origineel der mndl. bew. geheel is vrij geweest van beinvloeding van de traditie van den Veronensis, waaraan de Vat. wel heeft blootgestaan.

Hierdoor verkrijgt de te reconstrueeren middelnederlandsche Cato-vertaling zelfstandige waarde voor de filiatie der Latijnsche handschriften; door haar zijn wij in staat de van de Vulg. afwijkende eigenaardigheden van den Vaticanus te schiften, en wel in bijzonderheden, geërfd uit een traditie, die met het Lat. origineel der mnl. bew. overeenkwam, en in bijzonderheden, verworven uit de traditie, die o.a. ook aan den Veronensis het aanzijn schonk. En waar de aard der filiatie der lat. hss. beslissend is voor de te construeeren volgorde der omwerkingen van den Latijnschen text vóór het ontstaan der Vulgata, heeft het nu herwonnen Lat. origineel der uit verschillende excerpten en fragmenten te reconstrueeren middelnederlandsche Cato-vertaling aanspraak op een plaats onder de belangrijke Latijnsche Cato-handschriften.

Amsterdam, Oct. 1909.

m. boas.

1) Catonis philosophi liber .... rec. F. Hauthal Berl 1869.

2) Zarncke, Ber. sächs. Ges. Lpz. 1870 p. 182 en 187.

3) II. 10 vervangt IV. 39, vgl. boven p. 187 n. 2.