Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 26

[p. 134]

Iets over vocaalquantiteit.

Het zal wel tamelijk algemeen bekend zijn, dat onze vocalen niet in den mond van alle beschaafde Nederlanders dezelfde quantiteit hebben, dat b.v. een Limburger bij het spreken der beschaafde taal veel meer tot de lange quantiteiten overhelt, dan iemand uit het noorden. En ik geloof niet, dat men nagenoeg allerwegen zal toestemmen wat Van Wijk opmerkt in dit tijdschrift XXVI 42, noot 3, n.l. ‘dat de nd. ie en oe korte klinkers zijn geworden: niet, doet. Alleen voor r zijn ze lang gebleven: hier, boer.’

Er volgt dan even verder: ‘Van Ginneken, Leuvensche bijdr. VII 45, herinnert er aan, zich beroepende op proeven van E.A. Meijer, dat i- en u- vocalen (u = ndl. oe) een sterker neiging hebben om kort te zijn, dan andere klinkers’. Dit laatste is juist, en men kan er bijvoegen, dat, zooals a priori te verwachten was, de uu met de ie en de oe samengaat, zoodat b.v. in 't ndl. de uu van minuut even lang is als de ie en oe van de door Van Wijk genoemde woorden. Ik heb op dit parallelisme in mijn Vocalisme van den tongval van Noordhorn § 21-25 gewezen, maar voor het daar besproken dialect de korte quantiteit beperkt gevonden tot de positie vóór explosiva, ə, sonantische n, en enkele andere gevallen. Die uitspraak geldt ten onzent ook voor het beschaafd ndl. Ik hoop dat anderen de aandacht zullen vestigen op wat zij in hun omgeving hooren. Zelf ben ik in staat geweest een ander spreektype te vergelijken door de welwillendheid van mijn collega W. Struik, wien ik daarvoor bij dezen hartelijk dank. De heer Struik heeft zijn jeugd hoofdzakelijk in westelijk Noord-Brabant doorgebracht, is stellig vrij van noordelijke invloeden, en heeft de overtuiging, dat zijn uitspraak, hoewel kleine afwijkingen niet onmogelijk zijn, in 't algemeen overeenstemt met die, welke in genoemde streek voor de beschaafde taal gebruikelijk is.

Vooraf moet ik nog iets opmerken naar aanleiding van Van

[p. 135]

Wijks woorden: ‘Wat “kort” en “lang” beteekent, dit kan men vinden bij Sievers, Grundz. der phon. ⁴ § 463: een vocaal is kort, als wij hem “unserer traditionellen Gewohnheit nach nicht dehnen können, ohne die typische Form des Wortes zu zerstören.” Volgens deze definitie zijn de klinkers van niet en doet kort.’ - Rekbaar zijn voor Struik en voor mij de klinkers alleen in zoover - maar zijn dan ook alle klinkers - als onder allerlei invloeden, die de declamator misschien beter dan de grammaticus zou weten op te sporen, meermalen een klinker langer wordt aangehouden - trouwens ook even goed korter - dan bij volkomen bedaard spreken op den onverschilligsten toon. Als normaal beschouw ik hier de quantiteit bij de laatste spreekwijs, en wel in pausa, want de verkortingen onder invloed van volgende lettergrepen zijn een zaak op zich zelf, die niet zoo licht af te handelen is. De rekbare klinkers kunnen bij ons niet tot de ééne groep der lange vereenigd worden, want daar de rekking hen gewoonlijk één trap langer maakt, zijn ze zoowel na als voor die rekking verschillend van lengte.

In de mij familiare uitspraak nu zijn de ie, oe en uu vóór r even lang als de (door r gewijzigde) ee, oo, eu in dezelfde positie en als de aa in elke positie, d.w.z. ongeveer een halve seconde of zelfs even langer (eenige schommeling blijft natuurlijk bij allen). Doch ie, oe, uu zijn niet eenvoudig kort in andere posities, maar vóór l, nasaal en spirans worden ze nog een weinig aangehouden, vóór explosiva in 't geheel niet, en als regel ook niet in den ‘Auslaut’, hoewel moe ‘vermoeid’ en ‘moeder’ en koe, soms ook knie, behalve met volkomen korte quantiteit (welke sommigen altijd spreken) ook wel met langere, tot volkomen lange toe, worden uitgesproken. De ee, oo, eu zijn volkomen lang, behalve vóór r, ook vóór l en nasaal; verder in den ‘Auslaut’, waar ee en eu echter eigenlijk diphthongen zijn; vóór spirans zijn ze een weinig korter, vóór explosiva nog wat korter, zoodat haar quantiteit daar gelijk wordt aan die van ie, oe, uu vóór l, en nasalen.

Bij S. zijn de volkomen vocalen ook vóór r het langst,

[p. 136]

maar verder hebben alle volkomen klinkers over 't algemeen dezelfde quantiteit als mijn op één na langste, dus als mijn ee, oo, eu vóór spirans. Doch ie, oe, uu zijn, hoewel nauw merkbaar, wat korter vóór spirans (waarbij uu eigenlijk alleen vóór s gecontroleerd kon worden, b.v. in Truus, excuus). Nog korter zijn ze vóór tenuis en ‘auslautend’, zonder daarom nog in 't geheel niet aangehouden te worden. Anders dus dan in mijn uitspraak, is de vocaal langer in liep dan in lip. Ons oor althans kon in mijn uitspraak van beide woorden geen verschil in quantiteit constateeren. Doch in zoover zijn ook bij S. deze vocalen vóór tenuis volkomen kort te noemen, als ze normaliter niet noemenswaard rekbaar zijn.

Wat mij in de uitspraak van S. het meest trof, was, dat de onvolkomen klinkers bij hem zoo vatbaar zijn voor rekking. Wel is ook bij mij geen sprake van een absoluut ‘nicht dehnen können’: nu en dan wordt alles gerekt, bijzonder om wat men rhetorische redenen zou kunnen noemen. Maar bij geheel affectloos spreken heb ik de rekking der onvolkomen klinkers, die mij in sommige posities en woorden oorspronkelijk eigen was, reeds vroeg als dialectisch afgelegd. Doch bij S. is duidelijk rekking aanwezig vóór liquida en vóór nasaal. Die liq. en nas. worden zelf door hem ook met eenige lengte en met stemtoon, door mij zoo kort mogelijk en zonder stemtoon, uitgesproken. Bedoelde rekking is zelfs aanwezig in woorden als wil, gekir, sul, kurk, waar ze mij veel vreemder aandoet dan in bal, bar, bel, ster, bol, bord, want in de laatste gevallen ken ik ze bij niet dialectvrije uitspraak. Zachtkorte o spreekt S. niet; bij mij is die normaliter niet gerekt, zelfs niet bij dialectische uitspraak. M.a.w. de onvolkomen ie, oe, uu zijn ten onzent bij dialectische uitspraak aan de volkomene hierin eenigszins gelijk, dat ze meer dan andere vocalen tot kortheid neigen.

Zelfs vóór spirans scheen ons een zweem van verlenging in de uitspraak van S. de norm.

Groningen, Mei 1907.

w. de vries.