Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 25

[p. 307]

Germaans *marʒanaz?

In Tijdschr. 24, 7 vlgg. heeft Dr. van Wijk het bestaan van een germaanse grondvorm *marʒanaz of *marʒenaz bepleit. In 't wespennest van de vele door hem genoemde nederlandse dialektvormen wil ik mij hier niet steken, maar ten onrechte meent hij dat die onderstelde vorm door andere uit niet-nederlandse dialekten wordt gesteund (blz. 13 vlg.).

Wat ozw. marghan voor morghon betreft, zij verwezen naar Noreen, Aschwed. Gr. § 148, anm. 3, waar die vorm met waarschijnlikheid als een ‘umgekehrte schreibung’ wordt verklaard.

Anders staat het met ags. margen, door Sievers, Ags. Gr.³ § 10 te recht ‘dial(ektisch)’ genoemd. De plaatsen waar het voorkomt zijn vrij talrijk, maar in hoofdzaak beperkt tot één bron, de merciese Psalter Vespasianus (ed. H. Sweet, O.E. Texts 188 vlgg.; 9^e eeuw): volgens Zeuner, Spr. d. Kent. Ps. § 40, 2, d (en overeenstemmend Conr. Grimm, Glossar zum Vesp.-Ps. u.s.w.) komen voor: acc. sg. margen 1 maal, id. ǣrmargen 4 m., dat. sg. margensteorran 1 m., margentīd(e) 8 m. en dat. sg. marne (uit *margne) 12 maal. Voorts staat 1 maal dat. sg. marne in de eveneens merciese Rushworth Glossen (Rushw.¹, 10^e eeuw) tegenover 4 maal nom. acc. sg. morgen, 1 m. tō moergen, 1 m. dat. sg. moergne en 1 m. mergenne (Brown, Spr. d. Rushw. Gl. I, § 34, b; § 37, c).

Buiten deze bronnen komt geen vorm met a voor. Naast margen, marne, staat in de Vesp.-Ps. borggelda, borggeldum, in Rushw.¹ sorgiaþ, sorgigaþ, sorgaþ enz., orsorge, worhte enz.; þornas enz., d.w.z. o blijft elders voor rg enz., hetero- of tautosyllabies, bewaard. Maar met germ. a komen we evenmin iets verder, want deze wordt 1^o. in de Psalter vóór r + een niet-velare medeklinker ea (zelden eo, e), b.v. earm (bracchium), earđ (es), eardian (habitare), hearpe (psalterium), welke ea vóór

[p. 308]

r + velaar plaatsmaakt voor e, b.v. herg (simulacrum) = wsa. hearg, merglic (medullatus) = wsa. mearglic, erc (arca) = wsa. earc, gesnerc (excidi tamquam mortuus) = wsa. gesnearc; 2^o. in Rushw.¹ vóór r + niet-velare medeklinker ea, b.v. bearn, earnes (met enkele afwijkingen die óf als bizondere gevallen, óf als gebrekkige spelling zijn te verklaren, zie Brown t.a.p. § 5, b), voor r + velaar e in gemerkade, a alleen in de vreemde woorden carcern en (acc.) arkę. Had dus margen een germ. a, dan zou men in Ps. en in Rushw.¹ alleen *mergen verwachten, en, daar men niet aan kan nemen dat de breking van a tot ea (waaruit in 't Mercies vóór r + velaar later e ontstond) jonger is dan het verdwijnen van de g, ook *merne.

Hoe de merciese vormen verklaard moeten worden, weet geen mens, maar in geen geval mogen zij als bewijs voor een germaanse vorm met a worden aangehaald. Het genoegen om uit te weiden over de verhouding van de merciese tot de noordhumbriese vormen (morgen, merne enz.) moeten wij ons ontzeggen, daar het eind toch een ignoramus zou zijn. De e van het in westsaksiese geschriften voorkomende mergen hoeft evenmin uit a te zijn ontstaan, als die in efes ‘dakrand’ of dat. sing. dehter ‘dochter’ eruit ontstaan is (Sievers, Ags. Gr. 3 § 93, 1 en Anm.).

Bij de interessante meedelingen die Dr. van Wijk doet uit het poolse klankstelsel, wil ik ten slotte nog voegen dat iets dergeliks in 't Russies bestaat. In sommige grootrussiese dialekten, o.a. in dat van Moskou, wordt de r na e (uit ĭ) gepalatalizeerd, niet alleen vóór iedere palatale of gepalatalizeerde konsonant, maar ook vóór een niet-gepalatalizeerde labiaal of velaar. Het eerste gebeurt ook na andere klinkers en met andere medeklinkers, het laatste niet; het eerste is algemeen, bij het laatste zijn de inlichtingen niet volledig genoeg om te beoordeelen, in hoeverre de afwijkingen aan andere dialekten ontleend zijn.

De al- of niet-palatalizatie van de r heeft een verschillende uitspraak van de voorafgaande e tengevolge. In de volgende

[p. 309]

voorbeelden duidt e een dgl. uitspraak aan als in ndl. pen, ė een dgl. als in ndl. veen; om bizonderheden is het hier niet te doen. (') wijst aan dat de voorafgaande konsonant ‘week’ (d.i. gepalatalizeerd) en niet ‘hard’ (d.i. niet-gepalatalizeerd) is. We vinden dan in de uitspraak van vele Russen het volgende:

1.	'ér voor een oorspronkelik ‘weke’, maar ‘verharde’ dentaal in russiese, of vóór een ‘harde’ dentaal in kerkslaviese woorden wordt 'er, b.v. s'ertse (<*sĭrdĭce) ‘hart’, žertva (ksl.) ‘offer’.
2.	'ér vóór een vanouds ‘harde’ dentaal in russiese woorden wordt 'or, b.v. t'v'ordəj ‘vast’, m'ortvəj ‘dood’ (adj.).
3.	'ér wordt 'ėr: a. vóór iedere ‘weke’ konsonant, b.v. (t'v'ėr't' ‘vastheid’, s'm'ėr't' ‘dood’ (subst.), plur. v'ėr'b'i ‘wilgen’.
b.	vóór een ‘harde’ labiaal, b.v. p'ėr'vəj ‘eerste’, v'ėr'ba ‘wilg’, s'ėr'p ‘sikkel’, S'ėr'puchəf.
c.	vóór een ‘harde’ velaar, b.v. v'ėr'ch ‘top’.

De spelling volgt hier de uitspraak niet, maar oudtijds werd b.v. wel perĭvyj voor p'ėr'vəj geschreven (vgl. J.K. Grot, Filologičeskija Razyskanija, ed. K.J. Grot, St. Petersburg 1899, blz. 497).

De russiese voorbeelden mogen naast de poolse genoemd worden, omdat ze duidelik tonen dat de klankwijziging van de aan de r voorafgaande e veroorzaakt is door de zelf gepalatalizeerde r, immers ook vóór alle andere ‘weke’ konsonanten is de uitspraak 'ė, vóór ‘verharde’ 'e (evenzo vóór ‘harde’ in kerkslaviese woorden), b.v. d'ėn' ‘dag’, maar at'ets (ouder ot'et's') ‘vader’.

Groningen, Mei 1906.

j.h. kern.