Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 24

[p. 1]

Mender.

Bij Cornelis Everaert (blz. 267) is sprake van een meisje dat door hare ouders onder nauw toezicht wordt gehouden, omdat ze vroeger niet zeer ingetogen is geweest, ‘omdatse - zooals men hier leest - ‘hier voortyts ... elcken ghewillich was ende meyndere’. In het Mnl. Wdb. zijn voorbeelden van dit laatste woord aangehaald: het komt voor als mender, meender, meinder, minder, en beteekende blijkbaar voorkomend, toeschietelijk, gemeenzaam, als b.v. in ‘hi was hovesch, minder ende goedertieren’. Deze beteekenis past ook voor den langeren vorm meinderlic, die voorkomt Rose blz. 255, waar beschreven wordt hoe een minnaar meende te zien dat hij den tegenstand van eene jonkvrouw had overwonnen, ‘an hare sachte, simple tale, ende ane haer meinderlic gelaet’. Dit bnw. doet denken aan een bijw. menderlike, dat men vindt Ferg. 3423, maar stellig in een geheel anderen zin: ‘(Ferguut) sach vore hem liggen tserpent, dat vaste sliep: hi ginc omtrent ende besaget herde menderlike’. Hier moet het woord wel beteekenen met groote, gespannen aandacht. En die opvatting past niet slecht voor nog eene andere plaats, Rose 1352: ‘Si bad den god van minnen met al haerre herten mendelike’ (dat misschien eene fout is voor menderlike: zie Mnl. Wdb. 4, 1375). Immers, wanneer iemand vurig, innig bidt, dan is hij met al zijne aandacht daarbij en geheel daarmede vervuld. Is het onwaarschijnlijk, dat het aangehaalde bnw. meinderlic (naast meinder) etymologisch geheel verschilt van het bijw. menderlike in de plaats uit Ferguut? Om dit te beslissen heeft men meer gegevens noodig.

Prof. Verdam heeft de aandacht gevestigd op het woord menderscap, dat als synoniem van geselscap voorkomt (Mnl. Wdb. 4, 1375), en dat terstond herinnert aan gemeenschap. Verder aan een woord meynersom, dat in één geschrift eenige malen

[p. 2]

voorkomt in den zin van vriendelijk, voorkomend (lat. benigna, liberalis), en ook wel als vertaling van lat. communicabilis (4, 1346). Dit meynersom doet denken aan gemeenzaam. Vandaar de gissing dat meender, mender, waarnaast meiner, zal zijn ‘een op eenigszins vreemde wijze gevormd bnw. van den stam van meen, gemeen’ (4, 1282). Inderdaad zou het bestaan van zulk een Germaansch bnw. naast gamaini- niet gemakkelijk zijn te bewijzen, men vindt er in het Oudgermaansch geen sporen van. Toch moet mender in menderscap met (ge)meen in verband staan, dit is ten minste waarschijnlijk, daar menderscap blijkbaar gemeenschap beteekent. Doch mender behoeft hier geen bnw. te zijn, het kan ook een znw. wezen, want juist achter znw. is -schap zeer gewoon. Nu vindt men in het Mnl. het woord meenter, afgeleid van meente of desnoods van het ww. meenten, en dit beteekent o.a. deelhebber, participant, medebelanghebbende (4, 1288). Evenzoo heeft het Hd., waarin gemeinde hetzelfde beteekent als ndl. meente, den term gemeinder, ‘theilhaber, theilnehmer, consors’ enz. (D. Wtb. 4, 3245). Die woorden zijn zeer duidelijk, zij zijn gevormd in het latere Germaansch met een suffix waarmede persoonsnamen worden afgeleid. Maar naast gemeinde staat gemeine (ohd. kimeinî, participatio: a.w. 4, 3220), vandaar naast gemeinder het geheel synonieme gemeiner (4, 3245). Evenzoo staat in het Ndl. mene (Mnl. Wdb. 4, 1376) naast meente, en van dit mene zou men zich eene afleiding mener of meiner kunnen voorstellen, op dezelfde wijze gevormd als meenter en in dezelfde beteekenissen gebruikt. Ja, zoo men wil, zou men ook nog kunnen denken aan een zwak masc., overeenkomende met ags. gemāna, ‘companionship, intercourse, association’ enz. (Sweet, Stud. Dict.), en daarvan een woord meener afleiden. De zuivere vorm van zulk een afgeleiden stam zou in het Mnl. in den nominatief zijn meinere of mênere, uit dit laatste kon ontstaan meenre, en hieruit meendre en meendere; eene verkorting, zoodat meender werd mender, is niet onmogelijk (verg. v. Helten, Spr. § 17), en wordt ook door prof. Verdam aangenomen.

Van dit znw. mender, deelgenoot enz., zou dan zijn afgeleid

[p. 3]

menderscap, geheel overeenkomende met geselscap, waarnaast het wordt gebruikt, als b.v. in: ‘Dat hi tot geenre tijt geselscap noch menderscap hebben noch houden en sal met B.’ enz. (Mnl. Wdb. 4, 1375). Moeilijker schijnt het met behulp van de hier voorgedragen gissing het woord meynersom te verklaren, immers, het suffix -zaam pleegt men niet te gebruiken achter substantiva. Intusschen vindt men toch mhd. genôʒsam van genôʒ, waarvan in later tijd nog de afleiding ungenoszsam voorkomt; D. Wtb. 4, 3483 wordt aangehaald: ‘ist auch dasz ein frauw ... ein ungenoszsamen man nimt’ enz., en de beteekenis moet wel zijn: een man die niet de genoot, de gelijke is van die vrouw. Ohd. kinôʒsam wordt vertaald met facundus, dat door Schade wordt opgevat als ‘in Gesellschaft zu reden und sich zu betun wissend, zutunlich, gesellig’; in het Mhd. beteekent het ebenbürtig, en die beteekenis is waarschijnlijk in de aangehaalde plaats bedoeld. Hoe het zij, volgens mijne gissing zou het eerste lid van meynersom juist genoot beteekenen, en de door Schade genoemde begrippen zouden voor het woord meynersom even goed passen als voor ohd. kinôʒsam; zoo b.v. in deze plaats: ‘Si (de Ieren) syn meynersom teghen malcanderen ende goet van spreken ende goedertieren’ (lat. (gens) erga suos liberalis et affabilis ac benigna). Minder eigenlijk moet men het woord dan opvatten in eene plaats als de volgende: ‘(Tlicht) is volmaectelic ende vrolic ende meynersom’. Het woord vrolic duidt aan, dat ook meynersom van het licht wordt gebruikt bij vergelijking met een persoon: ook hier zal het begrip gezellig, vriendelijk, zich niet afzonderend mogen worden aangenomen.

Ieder zal het geloof ik met den heer Verdam eens zijn, dat mender als bnw. in den zin van gemeenzaam niet is te scheiden van menderscap en *mendersaem (dat men als een bijvorm van meynersom mag onderstellen). Indien mender evenwel eigenlijk een znw. is, zooals ik meen te moeten denken, dan moet van zijne functie als bnw. eene verklaring worden gezocht. Er zijn niet genoeg gegevens om die moeilijkheid op eene afdoende wijze te beslechten. Men zou kunnen opmerken, dat mender als

[p. 4]

bnw. alleen praedicatief voorkomt, en dat juist bij het praedicatieve gebruik de grens tusschen znw. en bnw. het minst scherp is. Men kan ook in aanmerking nemen, dat van het znw. mender is afgeleid het bnw. menderlijc (Rose, blz. 255), waarnaast men een bijw. *menderlike kan onderstellen. Daar nu mender als znw. zeker niet zeer gewoon was, kan men menderlijc, *menderlike hebben opgevat als b.v. droeflijc, droeflike naast droeve, en zoo zijn gekomen tot een bnw. mender. Hoe echter die overgang moge hebben plaats gehad, in elk geval zal men erkennen dat menderlike, zooals het staat in de plaats uit Ferguut, uit mender, gemeenzaam, niet is te verklaren. Zoowel hier als in de aanhaling uit de Rose (indien men ook daar mag lezen menderlike) past alleen het begrip aandachtig en derg., en dit laat zich niet wel vereenigen met dat van gemeenzaam, lief, vriendelijk. Men zal hier een geheel ander woord moeten aannemen.

Daaraan heeft men ook gedacht, en vooral heeft men gelet op eenige Oudgermaansche woorden waarin het begrip ligt van opgewektheid, vreugde, vroolijkheid (zie Mnl. Wdb. 4, 1374), zooals ohd. mandunga en mendî, vreugde, mendan, zich verblijden, mhd. mendelbërc, mons gaudii, osaks. mendislo, vreugde, en vele andere. Intusschen, de beteekenis van al die woorden is blijkbaar niet in nauw verband te brengen met die van mnl. menderlike: noch bij het beschouwen van het serpent, noch bij het bidden kan sprake zijn van vroolijkheid. Wat men noodig heeft zijn woorden waarin het begrip wordt gevonden van nauwkeurig acht geven, op iemand of iets letten enz. Dat begrip komt uit in got. mundôn, voorkomende Philipp. 3, 17: mundôþ izvis þans sva gaggandans (gr. σϰοπεῖτε τοὺς οὕτω περιπατοῦντας). Aan got. mundôn beantwoordt onr. munda, dat het mikken op een doel aanduidt. Daarvan is afgeleid het femininum mundan, dat in het Gotisch zou luiden *mundôns, en dat, als verbale afleiding met -ni, de handeling van het mikken beteekent. Nu bestaan er in het Gotisch soms naast verbale naamwoorden op -ni nominale afleidingen op -ein- (nominatief -ei) van nagenoeg dezelfde beteekenis, en het grondwoord daarvan is dan een naamwoord waarin

[p. 5]

een verbaal begrip ligt: got. weitwôdeins duidt nagenoeg hetzelfde aan als got. weitwôdei (verg. Streitberg, in P.-B. Beitr. 14, 221). Zulk eene afleiding op -ein- is waarschijnlijk got. mundrei, gevormd van een nominalen stam mundra-. Dit mundrei staat niet gelijk met een woord op -heid, zooals b.v. diupei, mikilei enz., maar het is een term voor het doel in den wedloop, en deze opvatting zal bij overdracht zijn ontstaan uit die van: het mikken, het streven naar het doel. Mundrei staat Philipp. 3, 14: bi mundrein afargagga (gr. ϰατὰ σϰοπὸν διώϰω). Het stamwoord mundra- moet de hoedanigheid hebben aangeduid van hem die op iets mikt of acht geeft of die naar iets streeft. Die hoedanigheid, substantive opgevat, wordt niet uitgedrukt door got. mundrei, wel daarentegen door het Oudhoogduitsche aequivalent muntrî of mundrî, dat met industria wordt vertaald (Graff 2, 817), en waarnaast de nominale stam mundra- voorkomt in het bnw. muntar, energiek, ijverig, opgewekt (niet juist vroolijk, blijde). Zeer dicht staat hierbij het begrip overmoedig, en dit komt voor bij lit. mandrùs, dat zooals vele adjectiva in die taal een u-stam is in plaats van een o-stam (verg. Brugmann, Grundr. 2, 177). De stamvorm is hier echter sterk, niet zwak zooals in muntar, en van dienzelfden sterken stamvorm is afgeleid oslav. mdrŭ (waarvan de stam in het Germaansch zou luiden mandra-), en dat wijs, Φρόνιμος, prudens beteekent. Ook dat begrip laat zich verklaren, want prudens is hij die een goed oog heeft op alles wat er kan gebeuren. Maar dit mdrŭ is overgegaan in het Rumeensch, en daar heeft mîndru weer eene dergelijke beteekenis als lit. mandrùs, want het wordt omschreven met ‘orgueilleux, hautain, beau’ (Densusianu, Hist. 1, 265).

Zulk een woord als *mandra- komt in beteekenis het best overeen met mnl. menderlike. Ferguut houdt met gespannen aandacht het oog gericht op het serpent, en wie bidt slaat zijn oog op en staart naar de plaats waar de godheid woont. Doch *mandra- zou in het Mnl. een bnw. *mander geven. Dit *mandra- zou zijn afgeleid met het suffix -ro van een Indogermaanschen stam mendh, die ook voorkomt in gr. μανθὰνειν, het leeren, het zich

[p. 6]

toeleggen op iets, en in het subst. μενθήρηη, dat verklaard wordt als Φροντίς (Hesych., bij Joh. Schmidt, Voc. 1, 170), en dat dus aanduidt het nadenken, het zich bekommeren over iets (waarop men zijne gedachten met inspanning richt). Het suffix -ro is echter niet zelden door een tusschenvocaal aan den stam verbonden: verg. skr. rudhira (naast gr. ἐρυθρός en lat. rubro-), gr. ἐλεύθ-ε-ρος en lat. līb-e-ro- (zie Sommer, Laut- und Formenlehre blz. 93 en 364). Zoo heeft het Ohd. weigir, trotsch (stamvorm waigira-) naast weigar in dienzelfden zin (stamvorm waigra-: zie Kluge, Stammbildung § 196). Men zou kunnen onderstellen, dat in het Germaansch bestond *mand-i-ra-, de nominatief zou zijn *mandiraz, in het Westgerm. *mandir, in het Nederlandsch mender. Men kan, zoo men wil, ook andere mogelijkheden stellen. Mocht men b.v. minder voor een zuiverder vorm houden dan mender, dan zou minder kunnen ontstaan zijn uit ogerm. *mindraz, en dit uit *mendhros (met denzelfden stamvorm als het boven genoemde μενθήρη). In elk geval zal ndl. mender met de hier behandelde woorden wel niet onvereenigbaar zijn.

Dat al deze woorden ook etymologisch moeten gescheiden worden van de termen voor vreugde en derg., die door ohd. mendî, mendan enz. worden vertegenwoordigd, dit blijkt uit de slotconsonant van den wortel. In germ. mundra-, slav. mdrŭ, gr. μανθὰνω is deze idg. dh, maar in mendan komt naast ohd. d ook de spelling th voor (bij Otfrid b.v.), en deze th is het bewijs van germ. þ (zie Braune, Ahd. Gr. § 166). Kluge spreekt hier dan ook van een Germaanschen wortel manþ, en hij acht het niet onmogelijk dat ook ohd. muntar daartoe zou behooren. Maar al zou dit formeel niet onmogelijk zijn, toch zal men de voorkeur geven aan de door ieder en ook door Kluge in de eerste plaats aangenomen meening, dat in muntar de t ontstaan is uit eene Germaansche d, die uit idg. dh is voortgekomen, en dat muntar dus behoort bij got. mundrei, en volgens mijne gissing ook bij ndl. mender in den zin van aandachtig.

a. kluyver.