Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 23

[Loterijspel van Jan van Hout]

De vier des werelts staten, zijnde zeer beladen,
Zoucken vertroostingen in haer hertclemmende zwaerheyt
Doer by hem te landt, water, lecht ende vuyr geledene schaden
Alom^a) te vergeefs, mer vindense in de heylgevende waerheyt.

a) Doorgehaald: alomme, misschien ook te.

Personagen.

Bouwen Aertvelt, een boer.

Steven Golvervliet, een stuyrman^b).

Dignum Lichtewint, een pleyter^c).

Blasius Puf-int-vier, een alchemist^d).

Calleken de lellige, een spinsige^e).

Commer Crimpraet, een noothulp.

Winner Grypal, een banckier.

Ware^f) Onderwysinge, een geleerde.

b) Hierachter is een woord doorgehaald.

c) Doorgeh een Stichtsman.

d) Doorgeh een Wael.

e) Doorgeh. Vlaming en daarvóór spinst.

f) Doorgeh. Rechte.

[p. 210]

I^ste Uytcomste.

Bouwen beclaecht hem zyn geleden schaden als tverlies van zyn besaeyde deur den inbrec van de dycken, tsterven van zyn beesten, daer op gevolcht, tlant beverst zynde, zyn houve mit zant overlopen te wezen ende deur de bracheyt of zilticheyt zyn geplantte boomen uytgegaen te zyn. Verders zeyt, dat hy zyn coster dic heeft horen zeggen, datmen van outs in grote zwaricheyt toevlucht nam tot het Delfsche dryaeckel^a); neemt voor om tzelve ooc te besoucken.

a) In margine: daer de goden uyte ketel antwoorden.

II^de uytcompst.

Bouwen, te Delft geweest hebbende, vint daer niet dan grote zwaricheyt ende clachten van al veel groter scadelydingen, geen hulp ter werelt, mer dat hy gewesen es ter naester stede naer zodanige luyden te vragen.

Steven comt uyt ende, malcander gegroet hebbende en vragende,^b) waer de reys leyt, begint Steven (1 v^o.) te vertellen, dat hy gecomen was van de Ver ende de boc; dat hy onder wegen geslagen hadde tegen een zeerover, die hem quetsten ende iii van zyn maets ofslougen(?), doch, ontslagen zynde, was eyntelicken vande Malcontenten genomen, hadde zulx schip en goet verloren. Hy was gevangen gestelt, gepynt, eyntelicken dat hy op een nacht droomde, dat hy, staende aen troer, de maen claer schynende, Leyden voor hem hadde gesien ende daer naer schietende, hadde thooch gevonden op 44 graden, zo dat hy giste te wezen onder Cabe de Veynster; dat een stemme tot hem zeyde: ‘Hout op Leyden aen, gy vint daer troost en onderwys om gaern u scha te lyden’. Hy, ontwaect zynde, overpeyst zyn droom aendachtich, zouct middel om tontcomen,^c) breect uyt; loopt wech. Zy beclagen vast onderling mit een grote onverduldicheyt haer geledene schade; eyntelicken comen te Leyden.

b) Doorgeh. naer.

c) Doorgeh. loopt n.

III^de uytcomen.

Calleken zit en spint ende zingt een liedeken,^d) daer zy allemans feylen in overhaelt. Bouwen en Steven comen by haer, geven malcanderen een cout¹⁾, vragen eyntelicken naar de man, die hem in haer lyden vertroosting geven ende onderwysen zonde connen om haer geleden schade gaerne ende mit gedult te connen lyden ende dragen. Zy en weet van zulcken man niet, zulcke luyden^e) zyn daer onbekent, daert te besich es om te winnen: zy deur twiel te winnen ende wennen, tgaerne om de spil te winnen; elc es daer besich om winst en baet en draecht als pest de schade haet. Scha te lyden gaern! dat zodanige

d) Dit komt niet voor in den hierachter volgenden tekst.

1) Zie Kiliaen i.v. kout.

e) Doorgeh. en woonen.

[p. 211]

menschen dol ende gec zyn, enz. Bouwen ende Steven: Daer moet hier zulcken man woonen. Bouwen: dat zyn^a) coster hem geseyt hadde, dat het was een gevylde soop. Calleken: een gevylde soop? Nu zo weetic u te wysen, bachten de slootmaecker, die altyts vylt. Daer woont een, hiet Commer Crimpraet (2 r^o.) die zodanige schadelydende luyden weet te helpen. Dignum comt voort mit een arm vol pleytsacken ende hen ziende overhoop staen, comt toeloopen, vraecht, watter te doen es; zy vragen als vooren naer zulcken man. Hy, zulx horende, begint hem ooc te beclagen zyne geledene schade deur tverliesen van zyn opte wint gefondeerde processen; voucht hem by Bouwen en Steven. Calleken laet haer spinwiel staen ende geleyt hen naer Crimpraet.

a) Doorgeh. de.

IIII^de uytcomen.

Blasius comt voort, beclaecht hem de groote schade by hem geleden, dat alle zyn glasen deur een quaet aspect der planeten zyn gebersten, al zyn hoop verdwenen ende wechgeroict(?) es. In tspreecken comen Bouwen, Steven, Dignum ende Calleken tsamen voort, vragen^b) Blasius de oorzaec van zyn clachten. Hy gaet daer mede voort, zeyt, dat hy zouct eenen wysen philosoeph om hem te troosten in zyn lyden(?) schade; comen tsamen by Crimpraet, vragen, of hy zodanigen man es, daervan zy gehoort hebben^c). Crimpraet zeyt: neen, zulcken man niet te kennen, ooc niet te geloven, datter zulcken een es. Zy zeggen: jae, dat zyt wel weten. Dignum zeyt, dat hy^d) opten dag als hy zyn proces verloor voor^e) den hogen raet, twelc gebeurde onlangs naer de grote Tesselschae, verstont van zyn advocaet, datter zulcken man was gecomen en dat hy hem daer aen gewesen hadde, mer dat hy, besich zynde met zyn revisie, de man noyt gesproocken en hadde ende nu zyn raet en hulp mede van doen hadde. Crimpraet vraechde: Wel, waer woonde hy? Dignum: Niet weyt, zeyde hy, vander scholen, opten houc van een steech, daer men gaet in dolen. Crimpraet: Hoe naer zelt in de lombaert zyn; ende hy neemt ze al (?) aen om daer te leyden.

b) Doorgeh. hem.

c) Doorgeh. Hy zeyt.

d) Doorgeh. als.

e) Doorgeh. tegen.

V^de uytcomen.

⁺Crimpraet, Bouwen, Steven, Dignum, Blasius, Calleken comen tsamen tot Grypal. Crimpraet doet het rapport. Hy begint te kijven^f), zeggende, dat daer niemant en compt dan om winst. Verhaelt de nutheyt ende tprofyt, twelc de bancken doen ende inbrengen^g). Calleken smyt alomme haer snater tusschen beyde. Om hulp versocht zynde, zeyt tegen Bouwen: Laet hier u ricgen ende spae; ic zalder een schelling op lienen; legtse inde lotery; gy zult tgrote lot crijgen. Hy doet zo, neemt tgelt, gaet vrolic wech. Steven ooc raet vragende, seyt: Hier spant of u py^h); tes niet genouch, mer vouchter

+ (2 v^o.)

f) Doorgeh. dat.

g) In margine: dat elc een daer ter noot geholpen wert.

h) Doorgeh. en voucht.

[p. 212]

by het mesgen van u zy, ic lien u twaelf stuvers; legt die in de lotery; gy zult het hoochste lot hebben. - ‘Dat hebdy Bouwen toegeseyt’ - ‘Ic dool, tsal het ii^e zyn’. Hy neemt tgelt en gaet vrolic wech. Dignum begert gelt te lienen op zyn pleytsacken, twelc Grypal weygert, mer neemt hem aen om te wesen solliciteur van zyn processen. Die gaet^a) daermede binnen. Blasius versouct gelt te lienen op zyn versleten blaesbalch, dat^b) weygert wert; mer accorderen tsamen om de alchemistery by de hant te nemen ende gaen daer mede binnen. Steven en Bouwen,^c) Crimpraet en Calleken comen tsamen voort, verblyden hem zeer in den hoop van de prysen, die zy zullen crygen, maecken facit, wat zy mit tgelt zullen doen ende wat Calleken ende Crimpraet voor haer goede anwysinge daer uyt zullen hebben. Eyntelicken comt uyt Ware Onderwysinge, die de trompet steeckende, elc een roupt om onderwesen te zyn^d), en van hem de oorzaecke haers blyschaps mit verhael van haer voerige schaden verstaen hebbende, onderwyst hen haer dolinge, dat tgeen zy clagen verloren te hebben, hen niet en was, als buyten haer lichaem zynde ende dat zy niet eygen en connen reeckenen dan te hebben een goede conscientie in een gesont lichaem, mit een eerlicken naem ende faem verselt; dat de schade, die zy clagen geleden te hebben,^e) den wille zy geweest van Gode, die zy daechlix bidden, dat geschieden moet; dat zy sedert versorcht geweest zyn van spys tot genouchdoeninge van de natuyr ende van clederen tot afweringe van coude, even hun gebet om haer dagelix broot becomen hebben; dat zy hem in tverder gelaten stellen (3 r^o.), hem mit gedult begevende in zodanigen staet, daerinne hen God tegenwoordelic stelt, haer verstant en handt naerstich te werc stellende, laetende de verder zorge ancomen(?) opten Almogende, die ze voor heen behouden heeft, ende insonderheyt van tgunt hem deur zynen godlicken zegen zal mogen overen, den armen mildelicken mede te deelen, ende recommandeert hier ernstich de loterye mit een verclaringe, dat elck, die hier inne mit een hart, tot den armen genegen, mildelicken inneleyt, prys verseeckert es, òf hier, òf hier naer, en hier mede^f) alle(?) de angecomen cameren mit verhael van woorden(?) ende(?) blommen te verwelcomen, mit een begeringe, dat hem een yegelic binnen de palen des behoorlicheyts behoude, dat alle zaecken mit vreden ende vreuchden, gelyc die voorgenomen zyn, mogen werden beleyt^g) ende dat niemant oorsaeck^h) en werde gegeven van de conste der redenryckers te lasteren of verachten, mer dat op tfondament van liefdeⁱ⁾ tcasteel van eendracht mach volbout werden.

a) Doorgeh. comt.

b) Doorgeh. hy mede.

c) Doorgeh. comen tsamen voort, verbl.

d) In margine: Zy comen by hem en opt geluyt comen coc voort. Later weer doorgehaald. Misschien heeft de auteur willen aanwijzen, dat Blasius en Dignum terugkomen op het tooneel.

e) Doorgeh. Godes.

f) Doorgeh. naer.

g) Doorgeh. op dat hem nie.

h) Doorgeh. van de conste te.

i) Doorgeh. niet dan lieffelicheyt.

[p. 213]

1 r^o. (I^ste Uytcomen).

Bouwen.

 

O, rycke Heere G[odt, wa]t is doch ons arme lantluy haer leven!

 

Vintmen doch wel v[an ell]endiger tyt en^a) dingen bescreven?

 

Ic geloof voor zeeck[er ne]en, geensins; en voor allen^b) icken,

 

Die tweemael ryc was [ende?] gezworen, in de hoochste staet verheven.

5

Waer ben ic doch toe comen, zo arm, dat ic moet gaen om mijn sticken,

 

Ic, alderarmste mensch! Hoe lydige zwaer¹⁾ valt my dit wicken

 

Van tonlydelicke pac der armoeden, my een groot cruys om dragen!

 

Tis goet te zeggen: weest verduldich, Godt zalt anders schicken.

 

Jae, recht, tcruys en wert niet verlicht, mer vermeerdert deur viel clagen.

10

Tis goet te zeggen. Mer kyc, als ic begin te dencken om myn voorleden dagen,

 

Zo borst myn hart van druc. Aldereerst, doen Haerlem was beleyt,

 

Zat ic op een schone wooning te Lis. Daer zach ic al myn beesten ofjagen

 

Vande papouwen²⁾; daernae myn wooning verbranden. O drouvichheyt:

 

Griet^c), myn dochter, worde vercracht; Claes, myn zoon, vermoort; mer tmeeste leyt

15

Geschiede acn myn wijf, dat ic zach. Die schelmen vol schanden

 

Pynichden my noch om myn gelt. Ic mochtet niet lijden^d): ic hebter geseyt.

 

Zy nament altemaelen wech en bonnen my wel styf mit banden

 

Aen een paerdestaert, mer mit groot geluc ontquam ic haer handen

 

En raecic tSassem in tleger. Daer worde ic een poynier³⁾ eylacy

20

En creechet wat beter. Tscheelde niet veel, ic volchde den hoop zo lang dat de landen

 

Weder werden verenicht naer Gods wil mit de Gentsche pacificaty.

a) Doorgeh. bescr.

b) Doorgeh. onder ander.

1) Kiliaen: lijdigh groot = satis grandis. Hierboven is lijdigh nog vervaagd tot adverbium van graad (cf. vreeselijk e.d.), waarvan meer voorbeelden in Oudemans, Bijdr. te vinden zijn.

2) Gewone scheldnaam voor de Roomschgezinden. Cf. o.a. Droste, Overblijfsels van geheuchenis, vs. 45.

c) Doorgeh. Maey.

d) Doorgeh. mostet lyd.

3) Poynier vond ik nergens. 't Is ook mogelijk, dat er peynier staat. Is het misschien een bijvorm van of verschrijving voor pyner? Gert van der Schueren geeft i.v. pynre o.a. stocker off bole s. boedel of die die vuylicken uyt den wege brengt, lictor (Ed. Verdam, p. 298). Vooral in verband met eylacy vind ik het niet onmogelijk, dat B. in het leger zoo'n soort lictor is geweest. Oudemans (Bijdr. V, 607 en 620) geeft nog verschillende plaatsen, waarin pijner door arbeider, sjouwer, opperman of iets dergelijks kan worden weergegeven. Of is pionier bedoeld?

[p. 214]

 

Doen greep ic weder moet. Ic troude myn tweede wyff; myn hylixgoet was een manden¹⁾.

 

Ic naerstich aen twerken! God gaf den zegen. De luyden toonden ons gracy;

 

Kbequam een hockeling, coft ii lammers, foctese aen, en in corter spacy

25

Werdet een koe. Ic huyrde wat landts; wy hebben ons vlytich erneert.

 

De huyr was cleyn; boter en kies gout veel; ic raecte weer in stacy;

 

Eer lang hadde^a) ic^b) cocyen, paerden, verckens van als verconverteert.

 

Omtrent Alblas huyrde ic een wooningsken; myn huysgezin es vermeert;

 

Twas al voor de wint; niemant mochtmy crencken.

30

Daer naer cocht icket^c) hiel goet coop, twas zo myn wyfs begeert;

 

De dagen²⁾ betaelende, loste ic de renten; niet min(?) was myn dencken

 

Dan dat ic daer eylaes, wyf, kinderen en vee^d) zou zien verdrencken!

 

Een^e) schoonen boomgaert hebbe ic omtrent myn wooning geplant;

 

Ic plouchde, ic zaeyde, ic sach, dat myn Godt in overvloet ginc(?) schencken

35

Den vollen beecker. Ic worde molener, jae^f) ambachtsbewaerde^g) te handt,

 

Somma ic was tcatgen³⁾ en de buyren zochten raet aen myn natuyrlic verstandt.

 

⁺Twas al Bouwen [buyr] voor, Bouwen buyr midden en Bouwen buyr naer;

 

Ic en kende myn [zel]fs nau lange, ic moetet zeggen, al est myn sch[andt]

 

Mer hoe voer ic [te]ynden! Tis geleden nu bycans anderhalff j[ae]r,

40

Dat ic, snachts te bed leggende by myn wyfgen zalige, die van haer vierde kint was zwaer,

 

Zo hoorde ic een groot geruysch - toverdencken doet my noch^h) de beenen bezwycken -

 

Ic sprong uyt bedde, loop op myn werff. O lieve Heerⁱ⁾, wat hoorde ic daer!

 

De clocken gingen overzij. Men riep: waternoot, het water deurbreect de dycken!

1) Een manden. Als symbool van de bedelarij? In het hiervoor aangehaalde rapport over armenzorg door Jan van Hout komt op p. 15 voor deze uitdrukking over de werklui in de lakenweverijen, die, ‘als zy al schoon een geheele weecke hadden gearbeydt, des zondaechs mit die mande te laewaerts (zoemen plach te nommen) om haer stucken mosten loopen, die, hem dan eens aende bedelrye begheven hebbende, - nimmermeer - daer affgetrocken connen werden’. Vgl. ook regel 5 hiervóór.

a) Doorgeh. cortelic.

b) Doorgeh. hadde.

c) Doorgeh. Ic cocht myn wooning.

2) Termijnen. Zie Mnl. Wb. i.v. dach 6.

d) Doorgeh. bee.

e) Doorgeh. Ic plante.

f) molener, jae, later ingevoegd.

g) Doorgeh. en molener.

3) Kiliaen geeft op katte o.a. Vir praestans, vir insignis, met verwijzing naar Adrianus Junius; De Bo, Wvl. Idioticon, i.v. kat(te): ‘Merkweerdige personagie, iemand, die in de maatschappy eenen hoogen rang bezit’.

+ 1 v^o.

h) Later ingevoegd.

i) Doorgeh. Wa lief heer(?)

[p. 215]

 

En middeler tijt zye ic het bruysschende water comen aenstrycken.

45

Ic criet: Lyef wyf, bercht u lyf^a) en u kinderen, tis grote noot,

 

Twater heeft de dycken deurbroocken! Noyt plaech^b) diergelycken!

 

Verlaetet al, bercht(?) u, bercht u, of gy blyft hier altsamen doot!

 

Ic greep^c) een spae in myn handt; naer den dyc dat ic vloot.

 

Hoet myn wyf maecte mitte kinderen, weet ic nyet. Zy mosten blyven^d)

50

Mit meyt en knecht en al ons vee. Een uyr maecte my van als bloot.

 

Daer stond ic deerlic en zach menschen, vee en paerden drijven

 

Over myn besaeyde landen; een druc en coude^e) deen my de leeden verstyven.

 

Tot myn zelfs comende dochtic: O lieve Heer, nu wat raet?

 

Nu ben ic voor de tweedemael Job. Machmen van meerder allenden scryven?

55

Ic trooste my mit God, die volgens tzeggen van onse pastoor de zynen niet en verlaet,

 

Wesende dus ellendich in so deerlicken^f) staet,

 

Dat het eylacy een steenen hart hadde mogen deeren.

 

Ic zocht weer werc, vont weynich, ging my met dycken¹⁾ generen

 

Om den schamelen cost te winnen. Myn zuyren arbeyt quam my te baet.

60

De zomer comt aen, men spreect om den dyc te repareren.

 

Ic lichten een deel gelts op grote scha²⁾, of ic most myn land abandonneren

 

Voor myn heer den dycgraeff, ende steecken opten dyc myn spa.

 

Tlandt wert beverst; ic loop op myn goet^g). Om dat te sien stont myn begeren.

 

Daer comende vont ic myn zelfs noch meer tenden rae,

65

Want^h) myn landt was belopen mit zandtⁱ⁾; dat was de meeste schae.

 

Myn bogert was uitgegaen mit al myn jonge boomen en enten.

 

Nu ist^j) mit my altemalen uyt. Voor myn en is geen genae.

 

Want behalve dat ic al myn goet quyt ben, bin ic noch bezwaert mit grote renten,

 

⁺Dats te zeggen twie (?) ......^k) niet(?) opt(?) besetten vande hemelsche³⁾ tenten,

a) Doorgeh. zelfs.

b) Doorgeh. noot.

c) Doorgeh. naer.

d) Doorgeh. al verdrincken verzuypen.

e) Later ingevoegd.

f) Doorgeh. miserablen.

1) Dycken = aggerare, aggerem iacere (Kiliaen).

2) Scha kan hier de beteekenis hebben van rente. Vgl. regel 68.

g) Doorgeh. weldra of(?)

h) Doorgeh. ic vont.

i) Doorgeh. verloopen. Was belopen later ingevoegd vóór mit zandt.

j) Doorgeh. nu dan (?) wast (?)

+ 2 r^o.

k) Stuk van 't papier verdwenen.

3) Door de beschadiging van het papier en ook doordat eenige woorden voor mij onleesbaar zijn, is me de zin van dezen regel duister. Kan het ook dit zijn: Om in den hemel te komen heb ik nog wel kans, maar in de wereldsche zaken heeft God mij geheel verlaten?

[p. 216]

70

Verlaet^a) G[od my]. Dees grote schade maect my desperaet^b),

 

Ic zou my om een haer begeven tot liegen, bedriegen, ja stelen en oneerlicke regimenten.

 

Want om te bedelen schaem ic my te zeer, als ic denc om myn voorleden staet.

 

Immers daer ic ben bekent, darf ic nau comen op straet.

 

Hola, daer most ic myn al wat anders op bedencken; eerst op tliegen.

75

Tliegen en waer zo groten noot niet. ‘Een kniplogentgen en es niet quaet’.

 

Pleech myn heartgevaer^c)1) te zeggen^d) en tbedriegen

 

En es geen^e) langer sonde; de meeste^f) menichte (wil?) viel hoger^g) vliegen.

 

Mer waer in zoude icket beginnen? Ken heb noch gien yele cas²⁾.

 

Hadde ic slechs wat om handt, ksou tkinnetgen ooc(?) wel leeren wiegen,

80

Mer wat zal ic mit yele handen gaen beginnen; daer es niet een penning in myn tas.

 

Wat volcht daer naer? Stelen. Ic stool me wel al den bras.

 

Wat^h) volcht daer naer?ⁱ⁾ Mer de dieven plachmen te hangen.

 

Mer^j) men doetet nu niet meer. Ten is niet geluct. Van outs te pleegen was.

 

Men siet se nu al doer de vinger. De catten, die wel muysen vangen,

85

En doot men niet. En of ic al de strop aen myn keel voelde prangen,

 

Dan waer ic doot en teffens van alle zwaricheyt verlost.

 

Zou ic doer^k) steelen myn^l) leven vercorten? Neen, ic wilt liever verlangen,

 

Zo lang als ic mach en vertrouwen den Heer. Ic zal crygen de cost.

 

Daer valt my wat in, dat myn ons coster zeyde, als wy lest zaten in de most,

90

Dat van outs als de luy gelyc ic nu^m) mit zwaricheyt waren belaen

a) Doorgeh. bezwijct.

b) Tusschen 70 en 71 een regel doorgeh. ± Ic zou my om een haer haer begeven... dieven .... ende .... ge(l)ycke schelmsche venten.

c) Doorgeh. haer.

1) Heartgevaer is een schrijffout of een onbeholpen poging om dialect weer te geven. V.H. gebruikt dit woord herhaaldelijk om zijn eigen vader aan te duiden in brieven aan zijn neef Orlers, waarvan de nadere bespreking spoedig aan de beurt komt. Zoo b.v. in een brief van 13 Nov. 1593: ‘Jan, wy zyn nog wel te passe. Heertgevaer (vertrouwelijk voor heer vader) heeft de coertse gehadt, es weder becomen; de Heer hebbe loff’.

d) Doorgeh. mer an tbe.

e) Doorgeh. niet.

f) Doorgeh. sommige.

g) In margine: wiegen: vliegen.

2) Yele cas. Dat is oppervlakkig moeilijk te rijmen met vs. 80. Ik waag de volgende hypothese. Cas kan blijkens 't Mnl. Wb. beteekenen ‘wat iemand lijkt of aanstaat’; combineeren we dit met de bet. van idel onder 5 (Mnl. Wb.) dan zouden we uit ‘ken heb nog gien yele cas’ ongeveer kunnen maken ‘'k zie nog niet het minste wat mij lijkt’.

h) Doorgeh. mer.

i) Doorgeh. hangen.

j) Doorgeh. Hangen en zouwen niet dienen. Nu niet meer.

k) Doorgeh. ooc.

l) Doorgeh. neen ic.

m) Doorgeh. waren mit.

[p. 217]

 

En als zy mit tcleet der vertroostinge begeerden te zyn gedost,

 

Dat se naer het Delfsche miraeckel of driaeckel¹⁾ plegen te gaen

 

En dat hen²⁾ daer uyt een groote ketel al watse begeerden conden verstaen

 

Van de Heer, - hoe hieten hy ooc, - Ap, Appel, Appelles geheten.

95

Daer staen wel zo veel grote ketelen³⁾; ic wil gaen maecken myn reys derwerts aen.

 

Al^a) te haest dat icker een vin, daer men my zal connen doen weten,

 

Hoe ic myn best zal dragen om gaern^b) schade te lyden. Dese secreten,

 

Al zouden my daeromme een hoop tjanckers rel⁴⁾ vloucken,

 

Zel ic becomen^c), want die dus als ic zy, zyn gebeten,

100

Begeren hulp en troost, al soudense tin(?) de hel zoucken.

Binnen.

1) Toespeling op het orakel van Delphi. Driakel, extract van jeneverbessen. Zie Kiliaen i.v. Dieriaeckel; Geldenhauer, Colleetanea p. 17.

2) Lees: se.

3) Brouwketels nl. te Delft.

a) Doorgeh. De wer.(?) Misselicke altehaest datter.

b) Doorgeh. myn.

4) Kiliaen geeft op dit woord, waarvan het diminutief nog bestaat; strepitus, garrulitas. Desnoods is de zin hiermee te verklaren: een hoop geklets van ‘tjanckers’ zou mij vloeken. Maar hoop in verband met een abstractum klinkt me wel wat modern. Heeft er misschien een adjectief rel met de bet. kletserig bestaan? Men denke ook aan den dwang van het rijm.

c) Doorgeh. ondersoucken.

(2^de uytcomen).

Steven.

 

⁺Ic, arm, ongeluckich mens[ch],^d) schipper te voet(?), rampsalich maetroes,

 

Hoe contrary valt gy my,^e) o wrede fortuyne, altoes!

 

Ic^f), die myns levens langste pas langs de schuymende baren

 

Niet alleen oost en west, mer by zuyden en noorden heb gevaren,

105

En nu binnen twee jaren driemael deerlicken ben berooft,

 

Zullen^g) altyts de droppelen van^h) tongelucⁱ⁾ vallen op myn hooft?

 

Die zulcken galdranc prooft, es wel in een zwaer lyden!

 

Ander zeylen voor den wint; mit groot winst goe havens hen verblyden,

 

Tschynt of hun dongelucken myden^j), los van alle getreur.

110

Ic en geloof niet, of zy varen slechs deur de droppelen deur

 

En dat my^k) valt te beur groot ongeluc aen elcken cant.

+ A. 1.

d) Doorgeh. rampsalich

e) Eerst: Valt my de fortuyne.

f) Doorgeh. Ic die al myn leven ter zee heb. Daarna nog eens: ter zee heb gevaren.

g) Doorgeh. zal.

h) Doorgeh. het. Later bovengeschr. de droppelen van t.

i) Doorgeh. juyst.

j) Doorgeh. zonder.

k) Doorgeh. slechts.

[p. 218]

 

Teerste schip, daer ic voor putger^a)1) op voer, dat stoet aen de strandt;

 

Daer^b) van quam ic mit een wrac te lant; mer de twee(de) reys

 

Zeylden wy op een clipp. Zie myn haer staet te berch alssicker om peys.

115

Twas omtrent Midineys(?) onder de Fransche custen.

 

Drie dagen dreeff ic op een wolsac; elc mach dencken mit wat lusten,

 

En hoe ic middelertyt rusten. Ic quam aen een hooge roots an.

 

Ic begaff my wederom tzee en creech een huyr als bootsman.

 

Wy namen vracht in,^c) waren mit zout geladen en zeylden uyte cordaet(?).

120

Mit een mooyen westen wint en op een avont laet

 

Roupt de schimman^d)2) die dier^e) tyden zyn poose te roer staet:

 

‘Schipper, voort,(?) hier es onraet. Myn dunct tschip te zincken!’

 

Daer wy alle gelyc aen tpompen; wy grouden voor verdrincken.

 

Ten baete niet,^f) tschip zonc meer en meer. Wy tboot over tboort

125

En mit gemeender handt daerin. Tschip zonc rechte voort.

 

Wy quamen omtrent Poort a poort; daer zyn wy gevangen^g)

 

Van tvolc van dc Lantaet(?)³⁾; die wouwen ons an de bouchspriet hangen.

 

Daer naer en hadden wy geen groot verlangen^h); wy werden los mit een degelic rantsoen.

 

Mit teerste schip, dat ic vont, weer scheepⁱ⁾, twelc de maets deen loen⁴⁾,

130

Bevracht mit westersche goen, ic^j), cranc geweest zynde, noch nau genesen;

 

Mer zulcken avontuyr, als wy hadden, zoude een yegelic wel voor vresen.

Bouwen.

 

Wat schelmscher, logenachtiger bout(?) mach onse coster wesen.

a) Later ingevoegd.

1) Putgher = mesonauta, abjectus minister in navi (Kiliaen). Van Lennep (Zeemanswb.) geeft het woord weer door ‘lager officier op een schip’.

b) Doorgeh. Onder niet wyt vande. In Engelant.

c) Doorgeh. wy.

d) Doorgeh. Comt de schi.

2) Schimman = proreta; qui in prora tutelae navis praesidet (Kiliaen). Zie ook Van Lennep, Zeemanswb. i.v. Schieman.

e) Doorgeh. zyn.

f) Doorgeh. wy mit gemeender.

g) Doorgeh. gestoecken(?) ❘ Van een barbaers zeeroover.

3) Lantaet. Ik kan dit woord niet thuis brengen, evenmin als Midineys in vs. 115. De Spanjaarden zullen met Lantaet wel bedoeld zijn. Is het misschien een vervorming van Landhaet?

h) Doorgeh. Mer genouc(?) van desen, wy werden verrantsoneert
Zoude ic meer zeggen de m. Van onse reys(?)

i) Doorgeh. twas gelaen mit westersche goen.

4) Loen voor loeven? Kiliaen geeft op loeven: ‘deflectere sive declinare navigio; cedere’. Van Lennep (Zeemanswb.) zegt o.a. ‘Loeven is het tegenovergestelde van afhouden’.

j) Doorgeh. was.

[p. 219]

 

Hadde ic gedocht, dat dien ouden rang¹⁾ zo conde liegen!

 

Zo pleechmen de luy opten eersten April te bedriegen.

135

Ic meynde, ic zou tot Delff als van outs eenigen troost vinnen,

 

Mer ic const daer weynich ander volc dan zeer beroost²⁾ vinnen;

 

Men zou eer troost aen st Joost³⁾ vinnen, dat conde ik wel mercken.

 

⁺Ten gebracker n[ochtans(?) a]en de ketels⁴⁾ niet. Of Apellus^a) by gebreck van clercken

 

Daer niet meer en wilt wercken? Dat leytmen in myn bol,

140

Dat daer staen zo veel ketels ledich en hol.

 

Kwou ons coster waer op col⁵⁾, dat hy herwerts stuyrde myn hopen.

 

Daer is tgeloof al uyt: de pastoor es wech geloopen,

 

Apellus' mont en staet niet meer open, hy can niet meer spreecken.

 

Daer^b) vond' ic een diel^c) volx, die van haer^d) leytster waren geweecken,

145

Mer ic sach haer de oogen leecken; niemant en heeftet hem belooft⁶⁾;

 

Daerom hebbense den godt Apellus van zyn keteleer berooft.

 

Nu willen zy voor haer hooft, als een aertsche god, houwen

 

Een heylich veerman⁷⁾.

Steven.

 

Wel es dat niet Bouwen Aertsvelt? Nu houde ik my voor zot! Bouwen,

150

Zegt, aewe vrient, hoe zyt gy hier doch dus deerlicken an?

1) Rang. Oudemans (Bijdr.) geeft rang in de beteekenis van rekel of hond, met een bewijsplaats uit Oudaen. Wij gebruiken ook thans nog rekel in een dergelijk geval als scheldwoord. Franck (Etym. Wb.) denkt bij rekel aan verband met rank. De beteekenis van rank: falacia, astutia etc. (Kiliaen), nader besproken door De Vries, Warenar p. 89, kan invloed gehad hebben op de beteekenis van rang, rekel als scheldwoord.

2) Zie Mnl. Wb. en Nd. Wb. op beroest.

3) St Joost = de Duivel. Is deze plaats niet wat oud om zonder eenige aarzeling met dr. Stoett de verklaring van Joost uit het Chineesche Tshoe-tszé door Veth over te nemen (vlg. Stoett, Spreekw. n^o. 884).

+ A. 2.

4) Zie noot bij vs. 95.

a) Doorgeh. Apollo.

5) Kan hier het woord kol = stok, bezemsteel bedoeld zijn, dat besproken is door Verdam, Tijdschr. IX, 235? De uitdrukking zou dan moeten beteekenen: Ik wou, dat de koster op den bezemsteel zat, dus zoo wat hetzelfde als ik wou, dat hij op den Bloksberg zat.

b) Doorgeh. vonder(?)

c) Doorgeh. veel.

d) Doorgeh. vande(?)

6) Versta: Niemand was er tevreden mee (nl. met Apollo en de wijsheid, die uit diens ketel kwam). Cf. Mnl. Wb. op hem beloven 2.

7) Is dit misschien een toespeling b.v. op een of anderen dominee, die toen juist veel invloed in Delft had?

[p. 220]

Bouwen.

 

Hoe hebbe ic het hier? My dunct, goe vrient, dat ic u ooc kan!

 

Tes Steven Golvervliet, de goede man. Hoe zydy doch dus pover?

 

Naer tuytwysen van u cleeren en hebdy ooc^a) niet veel tover,

 

Als ic, die heb noch gras, noch lover. Ic hebbe u in beter staet gesien.

155

Van^b) waer es de comst, waer wildy heen?^c) Willet my bedien.

 

Ic en hebbe u in maenden tien gesproocken noch vernomen.

Steven.

 

Lieve Bouwen, van waer dat ic lest ben gecomen,

 

Dat en zout gy niet droomen in zeven jaren.

 

Ic hebbe rontsom de heele werelt gevaren

160

Mit capiteyn Draec¹⁾. Daer van heb gy, denc ic wel, wel horen zeggen,

 

En tgeen ic daer mede gewonnen hadde, ging ic aen een scheepgen leggen.

 

Ic wasser zelfs schipper op en ic werde bevracht.

 

Opte Ver ende boc²⁾.

Bouwen.

 

Op de Ver ende boc? By gans macht

165

Wat is dat voor goet?

Steven.

 

Mer dat is een haven een stuc deur de lyny in Bresilien;

 

Men zeylt daer veeltyts van Spaengen, uyt de haven van Sivylgen

 

En wert nu by onse Nederlanders mede besocht.

 

Daer hadde ic de Nederlantsche waren, my ingegeven, gebrocht

170

En ten duyrsten vercocht. Ic was weder geladen

 

Mit zulke waren, diemen aldaer vint, gy en zoutet niet raden^d).

 

Ofgesteecken^e) zeylde ic by twintich graden op dees zyde der equinoctiael

 

Mit goet geluc. Daer vondic een zeeroover spreeckend een onduytsche tael.

 

Myn yst, dat ix verhael. De wint wast noort-west ten noort;

175

Hy hout op myn aen, geeft vier. Ic stel myn te weer; hy souct te^f) clampen aen boort^g).

a) Doorgeh. als ic.

b) Doorgeh. gesien.

c) Doorgeh. Liever vrient.

1) Bedoeld zal zijn Sir Francis Drake. Zie o.a. Wagenaer VIII, p. 233; Blok, Gesch. van het Ned. volk III, p. 364.

2) Fernambuque.

d) Doorgeh. gewoon es te la.

e) Doorgeh. Ic stac of, zeylde voorspoedich tot op tv.
Onder ze.

f) Doorgeh. clampt my.

g) Doorgeh. Daer werden my afgemoort(?) drie dapper handige maets.

[p. 221]

 

⁺Ic was boven wint, schiet hem mit een goteling in de zy,

 

Dat hy een groot lec creech. Hy begon te zincken; wy en bleven niet by,

 

Mer ontseylden hem bly ende calfaterden onse gaten.

 

Wy haddender twee van onse cnaphandigste maetrosen gelaten

180

En ic was doer^a) myn slincker arm geschoten mit een mosquet;

 

Een ander hing^b) zyn been by, twelc wy hebben ofgeset.

 

Wy^c) hilpen hem te bet en deen tbest by hem, dat wy mochten.

 

Wy zeylden vast voorts mit hoop en zorch, mer als wy er minst op dochten^d),

 

De ongelucken ons besochten om gans te versmoren^e),

185

Want comende omtrent Engelandts ende, hadden^f) wy de wint verloren

 

En zien van voren twee oorlochschepen comen aen strycken.

 

Wy alle de zeylen op voor de wint of. Meenende hen te ontwycken^g),

 

Heeft^h) ons ons voornemen grotelix gefeylt,

 

Want deⁱ⁾ schelmsche oorlogschepen veel beter dan wy waren beseylt.

190

Zy achterhaelden ons. Bycomende, zoo warent Engelschen, onse vrienden;

 

Zy en deen ons geen quaet anders dan zy ons^j) alles^k) ontlienden,

 

Twelc zy zeyden in heur schepen grotelix te hebben van noot.

 

Dat was voor t1^e alle onse wyn, provande, tcruyt en loot^l)

 

Mit een half last broot^m) en tgeschut; de restⁿ⁾ lietense ons houwen,

195

Trouwen mit ons lyf. Nu moochdy by u zelven dencken, Bouwen,

 

In wat groote benouwen wy zeylden voorts mit drouven moe^o)

 

Op gods genae.

Bouwen.

 

Steven, dat lienen, naer ic de zaec bevroe^p)

 

Ging al relickgens toe.

Steven.

 

Neen, neen, dat ging al genadich.

200

Die natie es tot ons, Neerlanders, zeer goetdadich.

 

Te minder peryckel hadden wy, dat ons schip zou stoten,

 

Tworde wel gelicht. Tgeschiede om beste(?) wille^q), opdat wy overal mochten vloten.

+ AB. 1.

a) Doorgeh. mit een mo.

b) Doorgeh. in zyn been.

c) Doorgeh. ofge.

d) Doorgeh. dongelucken versochten ons.

e) Doorgeh. meerder dan oyt te voren.

f) Doorgeh. de wint.

g) Doorgeh. strycken.

h) Doorgeh. Heeft. Want zy (doorgeh. en vervangen door de schelmen) beter dan wy waren.

i) Doorgeh. r.

j) Doorgeh. mer (?) dat zy.

k) Doorgeh. van ons.

l) Doorgeh. broot.

m) Doorgeh. twee stucken.

n) Doorgeh. dat niet veel was.

o) Doorgeh. op gods genae.

p) Doorgeh. ging al reel relicgens toe.

q) Doorgeh. tmocht over alle.

[p. 222]

 

Mer Bouwen, hoort nu voort. Wy zeylden van daer tusschen de hoofden.

 

Daer vielen wy in handen van luy, die in geen God en geloofden

205

En die ons niet en beroofden.

Bouwen.

 

Wat volc wast?

Steven.

 

Ken sach in u boogaert noyt zulcke entten.

 

Ze quamen van Duynkercken en men nomtse Malcontenten;

 

Overgegevener(?) bouven en hebt gy van u leven niet gesien.

Bouwen.

 

Nochtans beroofdensu niet, zeggy?

Steven.

210

Tis wat anders dat ic mien.

 

Die namen ons al tsamen gevangen en hielden schip en goet voor prys.

 

Haddense ons slechs berooft! Bengy de zaec nu wys?

 

Zo zoudense ons ten minste wat hebben gelaten.

 

⁺Men brocht ons te Duynkercken en worp^a) ons in zo leelycke gaten.

215

Daer leggende, gebeurdet, dat ic droomde^b) op eender nacht,

 

Hoedat ic in myn schip aen het roer stont, hebbende de wacht;

 

De maen scheen zeer claer. Doen viel myn ooch^c)

 

Op Leyden. Om te gissen, waer ie was, zo gryp ic myn booch.

 

Daer^d) naer schietende, vinde ic hem(?) hooch op de xliiii graet^e).

220

‘Nu zyn wy op de hoochde van Cabe de Veynster¹⁾’, sprac myn maet.

 

Hier en tusschen hoorde ic een stemme, die tot myn zeyde:^f)

 

‘Wilt gy vertroost zyn, hout recht aen op Leyden.

 

Daer^g) vint gy den mensch, die u zal geven troost

 

En onderwysinge, dat van alle tgeen gy verloost,

225

De schade niet en zult achten, mer zultse lyden gaeren’.

 

Ic word^h) wacker, verblyde my in myn droom ende zocht tverclaren.

 

Ic gingt vast in myn hart bewaren. Ic begonst te breecken

 

Zo lang, dat ic los werde. Ic bin wech gestreecken

 

En haer handen ontweecken en zulx herwerts gecomen.

Bouwen.

230

En hebdy vanden troost van Appellus te Delff niet vernomen?

 

Ie, myn goeden quyt zynde deur tegenspoet,

+ AB. 2.

a) Doorgeh. zette.

b) dat ic droomde, later ingevoegd.

c) Doorgeh. hebbe ic voor my gesien.

d) Doorgeh. En v.

e) Doorgeh. grade.

1) Kaap Finisterre.

f) Doorgeh. spreeckende, later ingevoegd: die.

g) Doorgeh. Daer vint gy troost in.

h) Doorgeh. e.

[p. 223]

 

Was van onse coster daer gewesen om te crygen boet;

 

Mer ic, arm bloet, daer comende, vont het gelogen

 

En^a) men zeyde my, dat de boetgevende man over lang was vertogen;

235

Dus most ic myn verder pogen. Ten wasser ten besten niet gestelt.

Steven.

 

Ba, de coster, loof ic, heytet voor een boesel vertelt.

 

Ic hebber, trouwen, nie geweest, mer most buyten om passeeren.

 

Waeromme en weet ic niet; ic denc, datse aen myn cleren

 

Wel zagen, datter om wat te verteren by my niet^b) en zat.

240

Daerom achte ic het beter, dat wy wandelen ons pat

 

En zoucken een ander stadt. Ic gisse, tsel wesen Leyden,

 

Daer^c) ons de Heer een vertrooster in ons schade zal bereyden

 

En doer zyn heyligen engel geleyden.

Bouwen.

 

Te Leyden, gans macht, dat zeydense te Delff mee.

245

‘Loopt, loopt’, zeydense, ‘paet u naer de naeste stee;

 

Daer staet u troost geree. Apellus woont daer by de clercken.

 

Hy es van hier verhuyst. Hy wil hier niet meer wercken.

 

Zoumen hier op u(?) scha(?) mercken(?). Brench^d)(?) hier(?)^e) als gras en¹⁾ lover(?) clicken,

 

Ten comt hier op geen schepen toe. Tzyn hier al veel grover sticken,

250

Aen de wolc(?)^f) gaet pover bicken’. Dit es, dat zy tmyner schandt spraecken.

 

Hoe naer zoude ic te Leyden wel op een ancker te landt raecken?

Binnen.

a) Doorgeh. zy zeyden.

b) Doorgeh. veel.

c) Doorgeh. Daer Gods engel ons ons twee.
Daer ons beschadigde menschen.

d) Doorgeh. Dat en.

e) Doorgeh. niet.

1) Regel 248 is voor mij slechts gedeeltelijk te ontcijferen, en dus duister. 249 en 250 zouden kunnen beteekenen: Er worden hier geen schatten verdiend; met zulke subtiele dingen (als de wijsheid van Apollo) houden we ons hier niet op; van de wolken (ideale zaken) kun je niet eten. Ten comt hier op geen schepen toe zou een toespeling kunnen zijn op het feit, dat bij de inwijding der universiteit Apollo met de muzen langs het Rapenburg Leiden kwam binnen varen. Zie hiervóór mijn aanteekening bij Donza's poemata p. 73 (p. 195 van het Tijdschrift).

f) Er bestaat mogelijkheid, dat wat op een c gelijkt, is doorgehaald.

III^e uytcomen.

Calleken.

 

⁺Ba²⁾ God wouts, ic zal ommer eens beginne^g)

+ BC. 1.

2) Ba. De Vlaamsche Calleken gebruikt dit stopwoord meermalen. Kan ze dit ook van Broer Cornelis geleerd hebben, met wien Jan van Hout eenige jaren te voren zoo aardig gesold had? In de preeken van Cornelis komt het ieder oogenblik voor (Cf. Tijdschr. XXII, p. 217). Zie over de komst der Vlaamsche wevers te Leiden. Orlers (1781) p. 270 vlg.

g) Eerst: beginnen.

[p. 224]

 

Myn lieve gaernken mitter wiele te spinne^a)

 

Om myn coske te winne^b); met moete zelt omtrent wesene^c);

255

Opdat mynen saey trapier¹⁾ weder mach content wesene^d).

 

Wa zalt nemmer niet(?) ent wesene^e) van dit wiel dus te draeyene^f)?

 

Ic zoude gewis viel liever mit een fiel te naeyene^g)2)

 

En hem daer vooren mit een hiel(?) te paeyene. Dat waer myn coste^h)!

 

Waer hier yewers een frayere³⁾, die my van twiel verloste

260

En ic hem dienen moste als een eerbare vrouwe,

 

Ba, ic ging mit hem strac ter kercken om hem te trouwe.

 

Alleen myn (cost te)ⁱ⁾ winnen valt my benouwe en^j) zeer zeur.

 

Ic drinc gaern een potteken; dan com ic te cort aen de heur

 

Van myn slaepstee; des ic treur^k) wel aldermeest.

265

Tjay(?)^l), tes hier beter dan in Schotlant⁴⁾; daer heb ic mede geweest.

 

Mer^m) ic hadde voor teest(?)⁵⁾ drie maenden gewoont in Gods legere

a) Eerst spinnen.

b) Eerst winnen.

c) Eerst wesen.

1) Een drapier, die saai, d.i. een grove wollen stof maakt (Orlers, 1781, p. 182).

d) Eerst wesen.

e) Eerst wesen.

f) Eerst draeyen.

g) Eerst naeyen.

2) Ik versta deze regels aldus: In plaats van mijn kost met spinnen te verdienen, was ik liever naaister en gaf ik den saeytrapier den schop. Fiel neem ik in de bet. van draad, wat in den mond van Calleken, de Vlaamsche, wel denkbaar is. Een obscoene toespelling is niet buiten gesloten.

h) Doorgeh. bachten in zyn lende.

3) Frayere is vermoedelijk een dialectische vervorming van het bij Kiliaen voorkomende fraeyaerd, homo elegans, splendidus etc. Voor vrijer staat het wel niet, immers in vs. 429 gebruikt Calleken dit woord in zijn gewonen vorm. 't Is echter waar, dat Van Hout niet al te conscientieus met het dialect te werk gaat.

i) Doorgeh. cost alleen te.

j) Doorgeh. my.

k) Doorgeh. Dat quelt my.

l) Doorgeh. mer.

4) C. zal als meer van haar spinnende landgenooten misschien eerst naar Engeland en Schotland zijn uitgeweken (Orlers, 1781, p. 270).

m) Doorgeh. In gods leger was ic eest, een zonderlinge wynewaenge;
Ic wilder een liedeken voor singen. De rest es calaenge.

5) Het woord teest is mij onbekend. Een verbum teesen komt voor. Zie o.a. glossarium op Hildegaersberch i.v. teesen; teisteren in de etym. Wbb. Kiliaen geeft teesen = carpere etc., waarbij van Hasselt noteert: Plantino est wol teesen minutatim explicare lanam et inde teesinge van de wolle. Zie ook bij Vercoullie op teisteren = wolkaarden. Op grond van het bovenstaande en in verband met het geheel zou het denkbaar zijn, dat teest = wolkaarster. Maar Gods legere? Kan het de opzettelijke vervorming zijn van een plaatsnaam als Ver ende boc hiervóór?

[p. 225]

 

Met myn gespeele, die troonde my mee^a); ic wasser niet tegere.

 

Nu^b) bem ic tloopene en dravene een vervlouckere.

 

Ba tjay(?), myn keursken, lyveken en hoeyken staeter voor in de wouckere;

270

Om weer winnen bin ic een zouckere. Ik werd noch zo ryc als de coninc van Spaenge!

 

Ic wilder een liedeken gaen voer zyne, ba, Wynewaenge¹⁾,

 

Veel betreurt te wesen es mer calaenge.

Steven.

 

Och, lieve Bouwen Aertvelt, wat een zwaren noot

 

Heeft een eerlic man, die zyn herte noch es groot,

275

Begaeft mit natuyrlic verstant, die onder zyn minder moet buygen.

Bouwen.

 

Daer en behoeftmen geen vreemde over te halen; wy twee zullens wel getuygen

 

Want in den eersten, als ons de fortuyn wel dienden,

 

Wat vonden wy al maechschap, kennisse en vrienden,

 

Dien wy, zo wer by quamen, gans zouden wesen ontkent.

280

Mer^c), pacientie; wy comen hier Leyden omtrent.

 

Daer hebbe ic een neeff, mer ic en weet niet, waer hy mach woonen.

 

Ic denc, als hy my al saech, dat hy my niet en zou willen koonen²⁾.

 

God almachtich mach ons aen de vertrooster helpen,

 

Die, ons mit reden overwinnende, ons clagen zal stelpen.

285

God zy gelooft, wy zyn hier aen de poort gecomen.

Steven.

 

Bouwen, wy moeten naer de goeman vragen. Mit vragen comt men te Romen.

 

Hier zit een vroutgen en spint. Zonde ons die niet connen wysen^d)

 

De^e) goe man, die wy zoucken? tWaer ons een verjolysen.

 

Goeden dach, vroutgen!

a) Doorgeh. mede.

b) Doorgeh. mer.

1) ‘Kunstmatige vorming’, zegt Vercoullie over Winjewanje. Als fictieve plaatsnaam komt het o.a. voor in Apollo's marsdrager (p. 3 der ongepagineerde inleiding)

Van daar vlieg ik in een moment door de lugt naar Japan
En reys over China, door Moscovien naar 't Koningryk van Winjewan.

c) Eenige woorden doorgeh.

2) Om het rijm voor kennen? Konen voor kunnen bestaat (zie Mnl. Wb). Onmogelijk is het niet, dat er loonen staat.

d) Doorgeh. Of hem die niet en kent.

e) Doorgeh. goe.

[p. 226]

Bouwen.

 

Goen dach, goen dach!

Calleken.

 

⁺

290

Danc eb, myn eeren,

 

Zegt goey mannen, wat es u begeren?

Steven.

 

Vroutgen, wy zyn twee bedorven luyden, die geleden hebben zo grote schaden,

 

Dat het onmogelic es te zeggen en zyn daerom beladen

 

Mit tcruys, lyden zwaricheyt^a), benautheyt, bangicheyt zo menichvuldich,

295

Dat wy allebey zyn teynden raet, becans onverduldich.

 

Nu zyn wy hier te Leyden deur goey vrienden gewesen,

 

Dat hier een man es, die ons van onse ziecten can^b) en zal genesen

 

En ons zo mit levendige redenen zal connen zetten te neer,

 

Dat wy onse scha gaern zullen lyden, jae zo zeer,

300

Dat wy nau zouden willen hebben weer, tgeen wy ons beclagen te hebben verloren.

Calleken.

 

Ba^c), vreemder zaecke^d) en quam my, goeymannen, noyt te voren.

 

Wat zydy, twee dooren of alle beyde versuft?

 

Ba, ic wane, gy zouct my te paeyen mit een cluft.

 

Wan om gaerne schaey te lydene, zulcke liens zuldy hier niet vinnen.

305

Ba, tvolxken es hier al te zeer genegen om te winnen.

 

Dat de schae hier quame in goudelaecken gecleet,

 

Ba, niemant en lietse over zynen dorper, dat is dat ic weet.

 

En ziedy niet, ic zit hier vast en win gaern om dees spille.

 

Tes hier al win, win, zolang ic^e) twiel niet en houde^f) stille;

310

De schadelyders zouct in(?) tschuddebenseken¹⁾ en ander tavaernen.

Bouwen.

 

Mit oorlof, vroutgen, ic zoude u ooc yet vragen gaerne.

 

Hebdy van een god Apollus hier niet horen spreecken,

 

Die corts van Delf herwaerts zoude zyn geweecken?

+ BC. 2.

a) Bovengeschreven.

b) Doorgeh. gen.

c) Doorgeh. vóor ba w, er na van.

d) Doorgeh. vrage.

e) Ingevoegd.

f) Doorgeh. staet.

1) Misschien de naam van een bestaande of gefingeerde kroeg, in welken naam het eerste deel gelijk kan zijn aan schudde = homo vilis (Kil.) en het tweede = het diminutief van ben, (korf), als men die s ten minste verklaren kan. Of is misschien ironice de gevangenis bedoeld?

[p. 227]

Calleken.

 

Ba, dat zyn vreemde treecken. Zy zyn zeecker berooft

315

Van zinnen. Ba, ic denc de werver draeyt in haer hooft.

 

Ba, neen ic, vrienden, ic en weeter niemendallen van.

Steven.

 

Mer tsou wesen een geleert, degelic, statich man,

 

Die al de benaude liens zou connen raeyen

 

En hen vertroostende, zo ter neer te zetten en te paeyen,

320

Datse op geen geleden schaeyen^a) verder en achten, daer af treckende al haer hoop.

Bouwen.

 

Daer valtet myn in, vrouwtgen, onse coster hieten hem een gevylsde (sic.) soop.

Calleken.

 

Een gevylde soop, by gants macht, nu weet ic u raet;

 

Men can tclouwen wel becomen, als men hiet een draet:

 

Hier bachten de sloterane, die altyts crast en drylt^b)1)

325

En^c) mit zyn raspen en vylen zyn werc zo constelicken vylt,

 

Daer woont een man, die hiet Commer Crimpraet

 

Tot allemans dienst bereyt, hoe wel hy tot elx schimp staet;

 

Dees can al de benaude liens haer commer stelpen.

 

Vraecht naer die man.

Steven.

 

Soude die ons wel helpen?

Calleken.

330

Ic wane wel jae.

Bouwen.

 

⁺Waer zouden wy hem vinnen?

Calleken.

 

Ontbeyt, laet ic eerst deesen draet op de spille winnen.

 

Hoort, goe liens; hoe gy de vyfde straete^d) zyt gepasseert,

a) Doorgeh. schade.

b) Doorgeh. vylt.

1) Drylen = boren. Zie Verdam, Mnl. Wb. i.v. drillen, 2 en Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal op drijlen. Het woord sloterane in denzelfden regel is mij onbekend. Het correspondeert natuurlijk met slootmaecker uit den proza-inhoud hiervóór (p. 211).

c) Doorgeh. myn(?)

+ CD. 1.

d) Doorgeh. halleven uysen.

[p. 228]

 

Slaet^a) de lincke hant om van de strate, die gy dan ontweert^b).

 

De man, die gy begeert, woont in tmidden der straten,

335

Thiet(?) hier doch een stege. Dees comt zo viel liens te baten,¹⁾

 

Hy en^c) zal u ooc niet verlaten. Dat ben ic gewis.

Steven.

 

Hoe raecken wy derby!

Bouwen.

 

Laet ons gaen, genis (?)²⁾.

 

Wy zullender wel comen mit vragen, zo ic meen.

Calleken.

 

Jae gewis, de^d) quaey penning³⁾ en (es) zo niet bekent van elc een

340

Als hy; geen kint zo cleen, of^e) ten sal hem u wysen.

Steven.

 

Hoe hyty, segdy?

Calleken.

 

Commer Crimpraet.

Bouwen.

 

Die naem maect my een afgrysen.

 

Tes ducht ic den man niet; wy mogen hem soucken ten lesten.

 

Mer hoort, vroutgen!

Calleken.

 

Wat begeerdy?

Bouwen.

 

Wy geven een pot biers ten besten,

 

Wildy ons byden schatrooster Commer Crimpraet geleyden.

a) Doorgeh. zo coomdy aen.

b) Doorgeh. Gaet in tallevensehuys.
Mer de ee ..... he ... stege; daer woont de man, die gy begeert,
In tallevense huys opten houc eender grachte.

1) Kan dit een toespeling zijn op de Baatstraat? Zie Orlers (1781) p. 85. Deze straat behoorde tot de vierde vergrooting, die echter eerst in 1610 haar beslag kreeg. Allicht waren er evenwel reeds straten op dat terrein aangelegd vóór men besloot de wallen te verleggen. Crimpraet is dan misschien een voor de toenmalige Leidenaars bekend individu geweest.

c) Doorgeh. Hy en.

2) Br bestaat eenige kans, dat er geris staat. Kan het dan een aansporing zijn, van gerisen bet. kom, vooruit!?

d) Doorgeh. goe vrienden, vraecht.......

3) Kwade penning = valsch geldstuk. Zie Harrebomée, Spreekwb. Il, 178.

e) Doorgeh. hy.

[p. 229]

Calleken.

345

Ba, jae ic, in trouwen; vertuct¹⁾ wat mit u beyden,

 

Ic zal myn gespeelens lyveken aen doen

 

Mit ons Vrouwen (?) voorschoot.

Steven.

 

Wat dunct u, Steven,²⁾ wat is u vermoen?

 

Zouden wy tschip stuyren in de rechte haven

 

En eens verlost zyn van dit moeylic draven?

Bouwen.

350

Ic ducht neen, mer myn hoop zeyt^a): tsel beter lucken.

Steven.

 

Gaen wy hier wat zitten^b) de wyl wy wat moeten vertucken:

 

Myn beenen voor zeecker zyn al moei van gaen.

Bouwen.

 

Neen ic en ben noch niet moe, ic mach noch wel staen.

 

Nu tes gedaen. Daer comt tvroutgen en es al gepareert.

Calleken.

355

Nu wel aen, goe vrunden, ic com hier om volgende hu begeert

 

Hu tot den trooster om u schade gaern te lyden^c) te leyden.

Dignaer(?) Lichtewint.

 

⁺

 

Wel mannnen, hoe stady hier dus bedruct onder u beyden;

 

Esser quade tydinge? Myn dunct, gy zyt betreurt.

 

Esser yewers weder een ongeluc gebeurt?

360

Deelet ons mede; wilt voor vrienden geen broot sluyten³⁾.

Steven.

 

Jae, lieve vrient, zouden wy u onse noot uyten,

 

De dach zoude te cort vallen om zulx te vertellen.

 

De quade ongelucken ons tween zo dapperlicken quellen,

 

Dat wy, bycans ter hellen gesoncken, ons leven vervloucken.

365

Daer om comen wy hier te Leyden vertroostinge zoucken

 

In ons geleden schaden^d) aen een degelic heer.

1) Vertucken = dralen, wachten; zie Oudemans, Bijdrage.

2) Lees: Bouwen.

a) Doorgeh. ic hoop.

b) Doorgeh. tucken(?)

c) Doorgeh. schade tro. ly garenen troostere.

+ CD. 2.

3) Over de uitdrukking broot sluyten: Nl. Wb. III, 1541.

d) Doorgeh. aen een goet heer.

[p. 230]

 

En dit meysgen zalder ons aen helpen, zulx was ons(?) begeer.

 

Zy zeyt, dat zy wel weet, waer hy es woonachtich.

Calleken.

 

Dat is warachtich.

Dignum.

370

Hola, die man behoef ic zelfs^a) best, ic mach mit recht wesen clachtich

 

Over alle de schaden, die ic^b) tot noch toe hebbe geleden

 

Mits tverlies van alle myn processen, daer ic in was getreden

 

Zeer wel beraden. Elc zeyde my, ic hadde een goet fondament^c),

 

Want ic was erfgenaem geinstitueert by een testament,

375

Gemaect deur Twistongst, de vermaerde notarys^d).

 

Twas institutie mit een fidei commis ende substitutie pupellarys

 

Mit de clausule codicillarys in fine wel geclausuleert.

 

Twas geprojecteert^e) van iii advocaten, alderbest gepractiseert

 

En te Dolen gepromoveert. Ic(?) won de recredentie;

380

Ic^f) was in possessie, mer by de eerste sententie

 

Werde ic tot myn intentie^g) verclaert ongefondeert.

 

Terstont daerop mit iii practisyns geconsuleert;

 

Die rieden: ‘Appelleert, of gy binst u eygen zeecker een verpletter;

 

Het testament es zo wel ge ..... cheert^h); daer en manqueert niet een letter’.

385

Mit dien raet liep ic schetter voor dou voor daech

 

Niet meer dan zes malen ter weecken naer Den Haech,

 

Presenteerde request, creech mandaet, deed myn partie adjourneren

 

Deur eenⁱ⁾ gezworen exploicteur; hy annexeert zijn r ... eren (?)

 

Aen t..... court(?) Ic passeer in de griffie^j)(?) procuratie;

390

Mit een dicken arrepenning¹⁾ recommandeer ic my in de goede gratie

 

Van advocaet en procureur. De zaecke wert geplaydoyeert

 

En wy zyn in poycten(?)^k) contrarie geappoincteert;

 

Tproces werd geadvancheert, wy comen tot een enquesten.

 

Myn heer de commissarys mit zyn adjunct comt ten lesten,

395

Men dient van reprochen ende salvatien (?) van(?) tbesten(?).

a) Doorgeh. alder.

b) Doorgeh. zelven(?)

c) Doorgeh. gefondeert op. want(?) 't was gesprooten.

d) Doorgeh. twas zo wel geclausuleert, bevesticht mit de clausule codicilleys.

e) Doorgeh. gemaect; en na alderbest: geëx.

f) Doorgeh. mer.

g) Doorgeh. sententie.

h) Doorgeh. gem ...

i) Doorgeh. ......?

j) In de griffie later ingevoegd.

1) Zie Verdam, Mnl. Wb. i.v. arre.

k) Lees: poyncten?

[p. 231]

 

Eyntelic, de zaecken en zacken ten vollen gefurneert,

 

Wert by den hove diffinitivelicken^a) gesententieert:

 

Qualic en tonrecht geappelleert. - Ba, dat was noch geen schele (?)¹⁾! -

 

Tvonnisse in questie als wel gewesen geapprobeert,

400

Den appelant inde costen gecondemneert ende in de boete van den fellen appele.

Calleken.

 

⁺Ba, vrient, wat tael es datte; daer van en verstae ic my niet vele.

 

Spreect men die mitte kele of mitter naesen?

Dignum.

 

Wat begint die sottinne hier te raesen.

 

tZyn goede nederduytsche tarmen.

Bouwen.

405

Die in zulcken landt raect, die moet God erbarmen;

 

Ic hadder eertyts me wat verstant of, mer ten gaet my niet recht voortan.

Steven.

 

Mer vrient van al dat gy daer zegt, daer en verstae ic niet een woort van.

Dignum.

 

Hebdy zulx noyt gehoort, dan zo moochdy zyn te gerustiger.

 

Mer ic en lietet daer niet by; ic was noch te lustiger

410

Tot myn pleyt en appelleerdet eerst aen den hogen raet.

 

Daer verloor ict ooc mit costen en al; tes ongelogen, maet^b).

 

Ic condet u strac heel wel vertogen, tquaet; mer hoe ic voer

 

In de revisie, esset best, dat ic myn mont en tonge snoer.

 

Als ic de waerheyt zoude zeggen: ic voer niet een haer beter.

415

Dit maectmen zo dul, dat ic behouf gesloten te zyn aen een veter,

 

Op dat ic myn zelfs niet aen en doe eenich quaet.

Bouwen.

 

Wel vouchtu dan by ons; gy staet mit ons in eenen graet.

 

Laet ons tsamen zoucken raet om los te zyn van treuren^c).

a) Doorgeh. Diffinnite (?)

1) De beteekenis discrimen, die Kiliaen voor schele opgeeft zou hier misschien passen. Dat de rechtbank verklaarde, dat D. ten onrechte in hooger beroep was gegaan, was nog niet het gevaarlijke beslissende moment, dat deed er minder toe; maar dat de ‘appelant’ veroordeeld was in de kosten, dat was pas de groote slag.

+ DE. 1.

b) Doorgeh. Mer hoe ic daer naer in de revisie voer.

c) Doorgeh. Dunct my voor tbeste op dat g.

[p. 232]

Calleken.

 

Waer zachmen zyn dagen diesgelyx gebeuren

420

Van diergelycke beroyde liens te samen te vinnen!

 

Ba, ic en heb anders niet dan ic daechlix can winnen^a)

 

Mit naerstich spinnen; ic bin gerust en leef in vreden.

 

Win ic twee groote^b), ic derfse besteden;

 

Ic gae mit myn pangel¹⁾ ter marcte waert en coop dat my lost:

425

Boter, kies, eyeren, wafers^c) van daegritenare(?), leckere cost.

 

Waer ic maer wat gedost mit een lyveken en keursse,

 

Een hoeyken op thoofd, zo veel gelts in myn beursse,

 

Dat ic des Sondaechs buyten stadt mach gaen bancken,

 

Ic^d) zoude de vryers gelach betalen, elc zoude my dancken^e).

430

Van grote rycdommen hebbe ic een afkeringe.

 

Middeler tyt stelle ic naer myn cleyne neeringe

 

Gelyc myn teringe. Comt tsamen in myn logys:^f)

 

Tes quaet nochteren dwaes zyn, hout myn advis,

 

Wy zullen tot Crimpraet wel raecken ten lesten;

435

Sent^g) ons u pottebiers, ic geeff myn boter ten besten.

Binnen.

a) Doorgeh. mit spinnen.

b) Doorgeh. een stuvere.

1) Uit den zin zou men opmaken, dat dit woord iets als mand aanduidt. Ik vond echter geen enkele bewijsplaats. Kan soms bedoeld zijn pander (cf. Mnl. Wb. i.v. paenre, De Bo i.v. paander)? Of hangt het woord samen met pingelen en pegel (vgl. Eng. pail = emmer), of met vl. panje, paan = voorschoot, schort (fr. pagne)? 't Woord in den volgenden regel, dat voor mij het meest op daegritenare lijkt, kan ik evenmin thuisbrengen. Zit er misschien een beroemde Leidsche koekbakker in verscholen?

c) Doorgeh. vlaey.

d) Doorgeh. Daer be.

e) Doorgeh. Middeler tyt stelle ic myn teeringe n.

f) Doorgeh. Laet ons eerst tmynen (?) imbyten.

g) Doorgeh. Geeft.

(IIII^de Uytcomen).

Blasius.

 

⁺Wech, wech mit al dit studeren. Ic moet myn zelfs vervloucken,

 

Dat ic oyt de verholen secreten zocht te onderzoucken.

 

Om doer der alchemisten boucken, daer in ic practiseer,

 

De philosophische steen^h) te becomen, zulx was myn begeer;

440

Mer myn dunct, ic zoude al eer Sgravensteen²⁾ connen vinnen,

 

Of mit al myn gepof ste Katrynen steen³⁾ winnen

+ DE. 2.

h) Doorgeh. Lapidem philosophicum daer.

2) 's Gravensteen is de gevangenis (Orlers 1781, p. 70).

3) S. Kathrynensteen is het krankzinnigengesticht. Daarmee kan het dolhuis, dat in de Vrouwenkamp lag en deel uitmaakte van 't s. Kathrynengasthuis, bedoeld zijn (Orlers, 1781, p. 137). By het ‘casteel van tgasthuys aen straat’ (442) denkt Blasius misschien aan een rustigen ouden dag in het oud-mannenhuis aan de (Bree)straat. Orlers (p. 135) spreekt naar aanleiding van dit gebouw van ‘de oude zale’ en van een toren, dateerende van 1388. Zoo iets kan in den volksmond ‘kasteel’ genoemd zijn.

[p. 233]

 

En raecken binnen tcasteel van(?) tgasthuys aen straet.

 

Zou myn bed daer wel gemaect leggen? Ic hope jaet.

 

Eylacey, wat raet?^a) Sel de ama was wel geprepareert,

445

Myn glasen waren zuyver en claer, myn wateren wel gedistileert^b),

 

De wintoven^c) (?) geluteert, den oven aen gesteecken.

 

Ic hebse meest zelfs gewaect nu by de dertien weecken,

 

De colen zelfs by geleyt, zelfs toegesien, zelfs geblasen,

 

Myn argentum^d) vivum gesublimeert in zyn glasen,

450

Flores sulphuris¹⁾, naer den aert der constenger everbeert,

 

By tvitrioel gedaen en tsamen pacientielicken gecalcineert;

 

De mixtuur was wel geprepareert mit turbith minerael,

 

Vyfmaelen gepurificeert deur het arsenycsche regael.

 

Twas nu al in den azot²⁾ getranssubstantieert, thad zijn volcomen generaty;^e)

455

Hem en gebrac mer een h!, een lichte aspiraty.

 

Ic gryp een blaesbalch eylacy, en geef mer een geblas;

 

Daer bersten al myn glasen, de spiritus vliecht wech, tcorpus loopt in de as.

 

O Torterblesse en Bleccas³⁾, comt, ruct my van deser aerden!

a) Doorgeh. myn.

b) Doorgeh. in(?) sel de so(?) opt vier.

c) Doorgeh. mit.

d) Een woord doorgeh.

1) Sel de ama (444), Argentum vivum (449) en Flores sulphuris waren de drie principia rerum der alchimisten. Zie daarover o.a. ‘Aurora philosophorum, Das ist die schöne Morgenröt der Weisen’ aan Paracelsus toegewijd door Ger. Dornaeus. Wie er belang in mocht stellen, kan aldaar de beschrijving, die Blasius van zijn onderzoekingen geeft, tot in bijzonderheden controleeren. Ik gebruikte bovengenoemd tractaat uit ‘Bücher und Schrifften desz .... philosophi und medici Philippi Theophrasti Bombast van Hohenheim, Paracelsi genandt. Straszburg. In verlegung Lazari Zetzners S. Erben, Anno MDCXIIX’, aldaar op p. 759 vlg.
‘(Es ist) sehr dienstlich, das man wisse, das alle und jetwede erschaffene ding ausz dreyen principiis und Anfängen entspringen, den mercurio nemlichen, sulphure et sale’, t.a.p. p. 768.

2) Azoth, prétendue matière première des métaux (Littré) ‘Die philosophi sagen Ignis ac Azoth sufficiunt, das ist das Fewr und der animierte Geist seyen ubrig genug zum gantzen Werck’. Aurora phil. p. 770 A.

e) In margine: Calle, Bouwen, Steven, Dignum uyt. Eerst doorgeh. Ten halven (?) uyt.

3) Dit zullen wel een paar bij alchemisten populaire duivels geweest zijn. Bleccas ten minste ontmoette ik ongeveer in die kwaliteit in ‘Die schoone hystorie van Malegys’, uitgeg. door dr. E.T. Kuiper, p. 19.

[p. 234]

 

Ic zach den crayen^a) cop¹⁾, ons by den vermaerden

460

Paracelsus Theophrastus zo hoochlicken gelaudeert,

 

Daer mede Raymundus Lullus hem geheel conformeert,

 

Dat ic ooc hadde genoteert uyt Barnard vander Marx²⁾ boucken,

 

tWelc ic gevonden hadde mit Arnoldum de Villa Nova te doerzoucken.

 

Summa ic zach de goutbergen van Peru voor myn staen blincken,

465

En mit dat ic den geest hoorde uytbersten^b), de gebroken glasen clincken,

 

Voelde ic myn hart zincken wel drie voeten onder myn knie.

 

Sulcken ongeluc en gebeurde eenige alchemisten^c) ye,

 

Zo naer gecomen te zyn en dan noch^d) mislucken!

 

Altyts groude ic wel voor tleste glas, dat het zou bersten stucken;

470

Het hadde een cleyn bladderken. Haddet dat niet gehadt,

 

Ic waer tans rycker dan de coninc van Spaengen en hadde meerder schat,

 

Dan heel Asien oyt besat. O, hart vol rouwen!

 

De benautheyt moet u mede doen splyten en spouwen,

 

Eer ic myn hooft moet clouwen.

Steven.

475

Hoort gy dat wel, Bouwen?

 

Wat dunct gy van die man? Hoort hy niet mede in onse looc?³⁾

a) Doorgeh. tcraey.

1) ‘Dieses ist nuhn der philosophorum Meinung, das nach dem sie ihr Materi in das geheime Fewr gesetzt, das sie es mit ihrem philosophischen Linden und moderierten werme gerings umbher auszbrüten, also das es durch die corruption anfahet zu feulen und Schwartz zu werden: welche Operation sie die putrefacion und die Schwertze das Raben haupt genennet haben’. Aurora, 770 B.

2) Paracelsus, Lullus en De Villa Nova zijn natuurlijk bekend. Van Barnard vander Marck kon ik, verstoken van een groote openbare bibliotheek, niets met zekerheid te weten komen. In de Haagsche bibliotheek is hij volmaakt onbekend. Dr. H.P.M. van der Horn van den Bos kwam mij welwillend ter hulp met zijn bibliographische kennis van de chemische vakken. Ook hem was Van der Marck onbekend. Hij deed me de volgende conjectuur aan de hand: Bernardus Trevisanus = Bern. van Trevigo = Bern. Comes, geb. 1406, gest. 1490 was een bekend alchemist. Hij kan Bern. Van der Marck genoemd zijn. Schmieder, Gesch. der Alchemie, zegt van hem: ‘Er war Graf van Trevigo im Venetianischen Gebiete, welche Besitzung in älteren Erdbeschreibungen unter dem Namen: Taviser Mark aufgeführt wird’. Trevisanus opslaande bij Moreri vond ik Bernardin T. Médecin natif de Padoue et fils de Marc, aussi Médecin. Maar deze heer stierf volgens Moreri in 1313. Wanneer M. zich dus niet vergist, is hier een andere Trevisanus bedoeld. Werk van Bern. Trevisanus vond ik in Jacques Rosenthal's Katalog Geheime Wissenschaften etc., München, N^o. 846-855.

b) Doorgeh. uytbeers.

c) Doorgeh. nie.

d) Later ingevoegd.

3) Looc. Zie Mnl. Wb. op loke 2.

[p. 235]

Bouwen.

 

Die heeft tsyn verloren in tvier of in den rooc;

 

Myn schade hebbe ic doch geleden in der aerde.

Dignum.

 

En myn schade, die my aldermeest bezwaerde,

480

Die heb ic gelaten in de locht of in de wint.

Steven.

 

⁺Myn schade es de deerlicste diemen vint,

 

Die es altemalen veroorsaect en gevallen in de wilde zee^a)

Calle.

 

Wa,^b) wat een poveren cavaelge¹⁾ es hier geree!

 

Dees man dient ons mee. Hy dient in ons Companye.

 

Hoort hier, goede vrient!

Blasius.

485

Que vous plaist il, mamye?

Steven.

 

Vrient, wy zyn mit u te lye²⁾; wy hebben u hooren clagen,

 

En als gy, zoo zyn wy al tsamen mit ongeluc geslagen,

 

En comen hier vragen naer een wys, waerdich en geleert gevylde soop;

 

Zo hiet de man, zomen ons zeyt. Wildy mee derwerts nemen u loop?

490

Wy deelen in den wech half en zullen u u porty vanden raet laeten genieten.

Blasius.

 

Ten is geen^c) gevylde soop; een philosooph moet hy hieten.

 

Ic zouc ooc zulcken man om in myn lyden te crygen conforteringe.

Bouwen en Dignum tsamen.

 

Wy zoucken hem altsamen.

+ EF. 1.

a) Doorgeh. ter zee opt water.

b) Doorgeh. mer. Voor cavaelge stond eerst compaingie.

1) Zie Kiliaen op Kavalie. 't Woord is nu nog in gebruik in de spreektaal b.v. van een kleedingstuk, dat er versleten en gehavend uitziet, voor een vervallen huis enz.

2) Te lye zijn = in de lij zyn = in de knel zitten: Wij zijn evenals gij in ongelegenheid. (Cf. Taal en Letteren, XIV, 139 vlg.).

c) Later voorgevoegd.

[p. 236]

Calle.

 

Volgens^a) u begeringe

 

Zo zal ic u al tsamen totten goeden heer geleyden.

495

Ginder comt hy rechts gaende; laet ons hem wat verbeyden.

 

Hoe wel te passe! Wy en zouden hem niet thuys hebben gevonnen;

 

Dees reys moet op een geluckige uyr zyn begonnen.

 

Goeden dach, Commer buyr.

Commer.

 

Calle, Godt geeff u goeden dach.

 

Isser yet, dat ic u ten besten bestellen mach,

500

Ic ben tot uwen dienste tallen tyden.

Bouwen.

 

Lieve Commer Crimpraet, u(?) aensien doet my verblyden.

 

Ic hebbe verstaen, dat gy zyt een heylich man,

 

Die alle bedructe luyden raet en vertroosting geven can.

 

Dus comen wy aen. U hulp wy nu grotelicx behouven.

Commer.

505

.... myn vrienden, Godt moet u troosten in al u bedrouven;

 

Die moet u alleen^b) helpen; ic weet u geenen raet.

Steven.

 

Comt ons arme^c), ellendige menschen te baet;

 

God in den hemel zal u duysent voudich^d) loonen.

Calle.

 

Toe Commerbuyr, doet het best en helptse voor eerst aen xxv croonen,

510

Dat zy hem voor een wyl tyts eerlic mogen dragen.

Commer.

 

Wel wats hier? Zulcke zotteken en hoorde ic noyt myn dagen.

 

Zou ic gelt hebben? Neen ic! Gy zyt zeecker verdoolt.

Calle.

 

⁺Dat liecht gy, Commer, want hier dagelix zulcken volc schoolt.

 

Men zal u interest liever^e) doubelt betalen.

Commer.

 

Kheb zeecker geen gelt.

a) In margine: Commer uyt.

b) Doorgeh. Ic zal u gaerne.

c) Doorgeh. bedorven.

d) Doorgeh. mael.

+ EF. 2.

e) Doorgeh. wel dub.

[p. 237]

Calle.

515

Gy weet wel, waar gyt zult halen

 

En moocht voor de tachtich scryven^a) hondert.

Commer.

 

Van dees cout ben ic heel verwondert.

 

Hadde ic het middel, ic zoude gaerne geryven.

Dignum.

 

Ic zel de obligatie zelfs wel scryven

520

Ende wy zullen staen elc een voor al als principael

 

Mit renunchiatie vande beneficien divisionis excuss(io?)nis non numerate pecunia altemael.

 

Daer mach men alle sinistre practycken me bedecken.

 

Of telt eerst c. gl. en moochter^b) terstont twintich aftrecken.

 

Want ten quaetsten, alst u werde op u eedt gestelt,

525

Zoo moochdy mit een vrye conscientie zweeren, dat gy tvolle gelt

 

Ons hebt toegetelt; of maect se op een ander manier.

 

Later de galch niet buyten.

Commer.

 

Wel wat spel hebbe ic hier.

 

Ic en heb geen gelt; wat moochdy doch dincken!

Blasius.

 

Lief Commer, ic zal u daer en boven een confortatyf watertgen schincken,

 

Dat ic zelf heb gedistileert.

Steven.

530

En ic een tonneken mit Spaensche wyn,

 

Teerst dat ic vant Westen wedergekeert zal zyn,

 

Van de delicaetste slechts om de tanden mede te coteren¹⁾

Bouwen.

 

En verwacht van my een vierendeel boteren

 

Van deerste^c), die ic leggen zal, omtrent st Jan.

Commer.

535

Lieve vrienden, gy zyt verdoolt^d) in de man.

a) Doorgeh. hondert.

b) Doorgeh. wilter.

1) Coteren = kwellen: om te doen watertanden. Vgl. Mnl. Wb. op coten 2^de art. en coteren.

c) Doorgeh. die u.

d) Doorgeh. hebt zeecker een.

[p. 238]

Calle.

 

Mer Commer, daer liechdy an.

Commer.

 

Wat? Een vuyle lelster zal my dat hieten liegen?

 

Ic zoude u wel om een haer mit vuysten op u bachuys vliegen!

 

Zoude ic de luyden bedriegen? Meen gy^a), dat ic geen consciency en hebbe?

Calle.

540

Ba conscientie! de uwe die regeert de man mit de snebbe¹⁾,

 

Gy double wouckeraer, Commer^b) zonder ziel als gy bent!

 

Hadden dees goe mannen eenich verhael, dat u waer bekent,

 

Huys, hof, landt of zant in u grypende hant te setten,

 

Gy zout op u conscientie als opte wint van Oosten letten.

545

Tis u dagelixe neeringe; gy gaet om mit zulcke curien(?)²⁾.

Commer.

 

Calle, ziet, wat gy zegt, of ic zal protesteren van iniurien.

Bouwen.

 

Lieve vrient, weet gy ons niet te helpen, wyst ons aen een anderen.

Steven.

 

Wy zyn toch geboren niet voor ons zelfs, mer voor malcanderen.

Bouwen.

 

⁺Waer woont de groote Appollus? Congy ons daer niet wysen?

Commer.

550

Wat man is dat? Ic ken hem niet.

Bouwen.

 

Hy can de hongerige spysen

 

Mit troost in haer lyden, mit vaste bestaende reden,

 

Dat zy in de geleden schade hen connen stellen te vreden,

 

Zonder hen zelven daerin veel te ontstellen,

 

Of mit karmen en clagen veel te quellen,

a) Doorgeh. hebbe ic.

1) Zeer waarschijnlijk de Duivel, die op oude schilderijen dikwijls met een vogelbek wordt afgebeeld. C. kan Lucas van Leyden's Laatste oordeel gezien hebben.

b) Doorgeh. gy.

2) Om het rijm voor curen, of moet er aan curie = kooksel (Mnl. Wb. III, 2219; Kiliaen kureye) gedacht worden?

+ F. 1.

[p. 239]

555

Mer lyden en dragen hun zwaricheyden gaeren.

Commer.

 

Lieve vrienden, die ken ic niet; hy moet al lang zyn wech gevaren.

 

Kende ic hem, gy zout zo gaeren van my daer werden gebracht.

Dignaer.

 

Nochtans moet hy hier woonen. Daer valt my in tgedacht,

 

Dat op een tyt, als ic succumbeerde^a) voor den hogen rade,

560

Twelc geschiede onlangs, naer de grote Tesselschade

 

(Die veel luyden noch niet en hebben vergeten,

 

Die dagelix noch mit tspit werden gesmeten,

 

Hoewel sy van tgebraen niet hebben gegeten) per parentesin,

 

Dat myn advocaet, myn beclagende het sober gewin,

565

Myn zeyde, dat hier zulcken heer was gecomen.

 

Hy was al ver gehaelt. Twas al boven Romen.

 

Hy wist my ooc te zeggen van zyn religie;

 

Mer besich zynde mit myn revisie,

 

En hebbe ic naer den goeden heer niet eens vertaelt¹⁾,

570

En nu dees vreemde luy van den zelven hier wert verhaelt,

 

Ist my weer in memorie gedaelt, dat heb ic moeten(?)^b) vertonen.

Commer.

 

Weet gy niet waer omtrent hy zoude woonen (?)?

 

De stadt es groot en hier zyn veel^c) heymelicke noothulpen gezeten;

 

Sommige zyn genouch bekent, sommige willent niet weten.

575

Ic kender een, die gaet slimme gangen; tis een man ver van eeren.

 

Hy pleech veel tusschen de Craen ende Coornbrug te verkeren;

 

Daer woonter ooc in Tuynen; ander moetmen byde Boomgaerden zoucken,

 

Gy moocht niet missen, in tmidden^d) ........... of op te houcken.

 

Omtrent^e) Oostenryc²⁾ en zoude men mede niet misgaen,

a) Doorgeh. myn proce,

1) Vgl. ons ‘naar iets niet talen’, er heelemaal niet naar verlangen, er zich de minste moeite niet voor geven. Bij Kiliaen komt voor ‘taelen nae eenigh dinck’ = interrogare, quaerere, inquirere de re aliqua’.

b) Doorgeh. willen.

c) Doorgeh. he wel.

d) V.H. liet hier een ruimte open.

e) Doorgeh. Opte oo.

2) Oostenryc of Oosterling-plaats was een der buurten van Leiden (Orlers, 1781, I, p. 72); ook een toren aan de Vest (t.a.p. p. 86). Met Tuynen (vs. 577) wordt misschien de buurt Tuilen bedoeld (t.a.p. p. 74). Wat de Boomgaerden betreft, bij Orlers vind ik een Bogaartsteeg (t.a.p. p. 78) en ‘Den Bogaert loopt op de Bredestraat en de Voldersgragt’ (ibidem). Ook hier schijnen dus toespelingen te zijn op bestaande toestanden en personen. Zit in ‘ver van eeren’ misschien een naam verscholen?

[p. 240]

580

Mer die is te harich, die wil al te gewis slaen,

 

Die zoude een mensch opeeten en eerst tvel of stropen.

Blasius.

 

^a)

 

Ba, wat zouden wy^b) tot die aldergroot^c)(?) tirannen lopen

 

Test ung sanguisue, een bloetsuyp sans onfarmen.

Calle.

 

Daer en dienen dees goeliens niet; zen mogen daer niet zwarmen.

585

Dees zoucken een man, die haer lieflic can clouwen.

 

Es dat niet waer, Bouwen?

Commer.

 

Mer waar zoude de goede heer zyn woonplaets houwen?

 

Heeft u advocaet, vrient, u dat niet ontdect?

Dignum.

 

Jae hy, in trouwen, nu gy daervan zegt.

590

Ontbeyt wat, vertrect¹⁾. Hy zeyde omtrent der scholen²⁾.

 

⁺Opten^d) houc van de straet, daer veel lui verdolen.

 

Myn dunct, dat hy ooc zeyde van toude wet.

Calle.

 

Tzal in de winckel zyn. Daer staet myn wacht³⁾ verset,

 

Daer ic mer zes stuvers op hebbe gelient^e).

Commer.

595

Ho, ho, nu weet ic^f), waer tis, nu weet ic, wat gy mient.

 

Tot monsieur Grypal, myn vrient, daer zullen wy ons geryf vinnen.

 

Is hy niet thuys, wy zullen de cassier of tjoncwyf vinnen.

 

Wy gaen daer strac heen; treet eerst eens zonder gekyf binnen.

Rust^g).

a) Doorgeh. Calle.

b) Doorgeh. Dees goeliens.

c) Doorgeh. zulcke.

1) Vertrecken = cunctari, moras agere etc. (Kiliaen).

2) De universiteit zal wel bedoeld zijn: daar in de buurt was de Doelstraat.

+ F. 2.

d) Doorgeh. omtrent.

3) Wacht = vrouwenbovenrok(?). Vgl. Boekenoogen, Zaansche Volkstaal 1179 en Le Francq van Berkhey, Nat. Hist. v. Holland 3, 807.

e) Doorgeh. gelie.

f) Doorgeh. tot waer gy.

g) Doorgeh. Pause.

[p. 241]

(V^de Uytcomen).

Grypal.

 

⁺

 

Tes voor my, God heb lof, nu een goede tyt:

600

Tvolc maect toch haer reeckening niet een myt.

 

Groot goet te winnen en es thans geen conste^a);

 

Men moet schicken tgoet eerst te crygen, dan elx jonste.

 

Tvolc es hovaerdich en willen^b) de vrienden niet moeyen,

 

Mer den boom van trotsheyt zietmen in elc een bloeyen.

605

Elc pocht en blaest in thoochste en toont de beurs vol gelt,

 

Twelc hem uyt^c) myn casse dic es angetelt.

 

Mer^d) hoet in tcantoor es gestelt, dat wil ic cort maecken;

 

Wat hebbe ic ooc zilvere messen, slotelraexen en schorthaecken,

 

Daer tvrouvolc^e) dicwil aen mit een hort raecken op een avont, zonder (?) trouwen¹⁾.

610

Wat hebbe ic gramgatten, vliegers en fluwele mouwen,

 

Menige^f) kers-^g) hoyck en bouwen, ooc van dees grote^h) spellen, die zyⁱ⁾ steecken

 

Achter door. Wat^j) hebbe ic menich kawuyfen^k) (?), laecken, deecken,

 

Webben^l) en teecken, gaern gardynen, jae, tgeheele bet,

 

Spellewercte huyfgen^m) als hanecammen op geset,

615

Broucken, wambaeysen altemet, tabberts, mantels en cappen,

 

Somⁿ⁾ mit een coorde gebonden, som bewonden mit ouwe lappen,

 

Om tsecreet niet(?) te clappen; die goet telle ik al by de hondert.

 

Mer een zaeck esset, die my zeer verwondert,

+ G. 1.

a) Eerst const.

b) Doorgeh. derven.

c) Doorgeh. by.

d) Doorgeh. zachmen.

e) Doorgeh. wel.

1) Deze regel is mij duister. Hebben we hier te denken aan de uitdrukking de hort opgaan (Stoett 829) of hebben we hort in de hoogst zeldzame beteekenis van liefje, schatje (vlg. Taalk. Bijdragen, II, 90). Kan de beteekenis zijn: de vrouwen zien kans door middel van die dingen (nl. ‘zilvere schorthaecken’ enz.) eens een avond ‘uit te gaan’, zonder dat dit nog tot een huwelijk leidt? Het best zou misschien nog passen de bet. hort = stoot. Het vrouwvolk krijgt die dingen soms door middel van een stoot (coire). In de in mijn inleiding besproken tweede redactie luiden de correspondeerende regels:

Daert vrou volck dickwil an met een hort raken,
Gramgatten, vliegers en flouwelen mouwen,
Sij hebben dickwil geweest geen maent van trouwen,
Sij comen als pouen myn huys hier (doorgeh) doorbreken (?).

f) Doorgeh. meen.

g) Eerst kerssen of kerfsen.

h) o.v.d. gr. later ingevoegd.

i) Doorgeh. men achter door.

j) Doorgeh. blinden (?)

k) Doorgeh. bedde.

l) Doorgeh. fluweelen.

m) Bovengeschreven a.

n) Doorgeh. deen.

[p. 242]

 

Dattic zo weynich hemden cryge in de banc,

620

Mer wel de frasten¹⁾ of cragen van Camerix douc fyn en lanc,

 

Noesdoucken, sorbien(?)²⁾ en gelycke snuystering, die ze laten myn.

 

Tmoet comen, dat de hemden dic wylen te vol gaten zyn,

 

En op zulcken pant en souwense niet veel crygen.

 

Donderste cleren en clappen niet; die connen wel zwygen;

625

Of de hemden vande billen zygen, daer leyt niet an.

 

Mer waerom mogen men de luy heeten oom Jan?

 

Om dat ic ben zo degelicken man en^a) geryfse elc vooren cleyne penning.

 

De gulden een doyt ter weec, dat(s) een cleyne schenning;

 

Van twintich ter weec, een sulc woucker een groote som baert,

630

Daer sou de schout naer ruycken. Die³⁾ machmen hieten een lombaert,

 

Niet my; ic hebbe octroy^b) en sit onder sauvegaerde;

 

Zulcke wouckeraers en horen niet te leven opter aerde.

 

Wat is een doyt te weec? Wie zoude(r) zyn vrienden om moeyen?

 

Jae, moeyt een vrient een- en tweewerf^c), hy sal u verfoeyen

635

De derde mael, en(?) traecher(?) spoeyen, bysonder schenckt gy twyf dan niet;

 

Mer wil gy dancbaer zyn en gevense^d) voor tlienen yet,

 

Tloopt leechlic te helfte meer als myn behoorlicke fret

 

En moeten noch gaernen (?) danc zeggen. Tgoet dat tmynent wert verset,

 

⁺Ontfangt men vriendelic; elc wert geryft, men behouft my geen danc te weten;

640

Ic hou de stadt in eeren, beschamende niemant. Tblyft in secreten.

 

Zelden worter yet gebrocht van hem, die tgoet behoort,

 

Tgeschiet deur een onbekende en die sluypt achter in de poort;

 

De schande blyft gesmoort en men doet grote winninge

 

Mit tgelt, dat ic se lien. Hier leyt de versinninge⁴⁾.

645

Zy^e) lossen tgoet, als zy willen^f); dic uit de winst van tgelt,

 

Twelc ic hen^g) op haer panden heb angetelt,

 

En dat (men) my dan voor een lombaert schelt, dat es groot ongelyc.

 

Ic geryf elc een, jong en out, arm en ryc.

 

Al(s) laestent alle de schepen in Tessel bleven⁵⁾,

1) Deze plaats is misschien van belang in verband met frasche (Mnl. Wb., II, 848).

2) Zie Kiliaen i.v. sorbe. Moeten we misschien denken aau sieraden in den vorm van die vrucht?

a) Doorgeh. die(?).

3) N.l. iemand die ‘twintich ter weec’ neemt.

b) Doorgeh. die myn gedrage.

c) Doorgeh. de derde rey.

d) Doorgeh. gevense.

+ G. 2.

4) Waarschijnlijk te verstaan: ‘Zoo moet men met overleg te werk gaan’. Kiliaen geeft op versinnigh: versienigh, veur-sienigh = circumspectus, consideratus.

e) Doorgeh. haelen.

f) Doorgeh. ende dat.

g) Doorgeh. voor.

5) Bij de bekende ramp, die nog versch in 't geheugen lag (24 Dec. 1593). Cf. vs. 560.

[p. 243]

650

Wat creech ic doen versoucx; van alle myn leven

 

En voer ic beter. Wat trefflicker luy mit groten hopen

 

Doen zelver aen my quamen loopen!

 

Aen my stont al haer hopen. Zy dorstent haer vrunden niet clagen.

 

‘Helpt gy ons niet, zo blyven^a) wy beschaemt alle onse dagen!’

655

Ic hielp haer geloof¹⁾ styven en liende se heymelicken gelt,

 

Zo datter veel bleven in haer eer, die nu wel zyn gestelt;

 

Mer al(s) de dach van lossinge es overstreecken,

 

Dan is tgoet verstaen; tcomt my, daer en valt geen tegen spreecken.

 

Dan mach elc een liedeken mit drouven moet quelen,

660

Dan ist ‘tyt de poort uyt’ of om banckeroet spelen.

 

Dus can ic tgemeene volc, zynde becommert, clouwen,

 

Want(?) veel beroyde luy connen wel een beroyde lommert^b) houwen²⁾.

Verbeyt.

Commer.

 

Wel, lieve vrienden^c), Blasius, Dignum, Steven en Bouwen,

 

Wy gaen naer de man, die u zal helpen uyt benouwen.

665

Gy zulter haest zyn en becomen confoort.

Blasius.

 

Wel waer woont hy?

Commer.

 

Hier by dese moeye poort.

 

Daer comt hy recht voort en gaet hem herwerts keren.

Dignum.

 

O lieve monseur, alle onse ernstige begeren

 

Staet op u, man vol eeren. Doet ons assistentie.

Blasius.

670

Helpt ons, arme menschen, geeft ons audientie;

 

Wy bidden voor u excellentie den Heer hier boven.

Grypal.

 

Gaerne, goe mannen, waer is u pant?

Bouwen.

 

Hadden wy pant, wy zouwen u niet behoven;

 

Mer doet ons goet uyt liefden en om Goots willen.

a) Doorgeh. zyn wy.

1) Misschien in de dubbele beteekenis van vertrouwen en crediet.

b) Doorgeh. lombaert.

2) In de tweede redactie staat waarschijnlijk:

Want veel beroide lui mogen wel een rijck lombert houwen.

c) Doorgeh. Steven, Dig.

[p. 244]

Calle.

 

⁺

 

Wel, wat wilt gy de liens tvel ofstropen of villen?

675

Gy hebt myn lyveken en ic hebs noyt weer gecregen.

Crimpraet.

 

Calle, zwycht stille, of spreec tegen monseur te degen.

 

Gy spreect oneerbiedentlic en mit groot onverstant.

Calle.

 

Ic kan dien wolf wel; hy roept altyts om pant.

 

Op de waerde van vyf schellingen en zal hy geen^a) twee lienen.

Grypal.

680

Wel wat miendy, dat ic u voor niet zal dienen?

 

Waervoor is myn sauvegaerde uytgesteecken?

 

Tlienen es my geoctroyeert; op tpont een blanc te weecken.

 

En daer vocr moet ic myn jaerlix rantsoen betalen;

 

Mer zoudyt tot de heymelicke lombaerden halen,

685

Die snyden al grover, ja nemen wel de helfte meer

 

En^b) geven de luy niet dan licht gelt naer haer begeer,

 

Daer ic my reguleer naer tplaecaet, zoot es geset

 

En dat by tgewicht ic onderhou de wet.

 

Ic ben mit geen bedroch besmet; ic zal niemant mit ongelyc terden.

Calle.

690

Deed gy geen ongelyc, gy en zout niet zo ryc werden,

 

Gy onthout my myn lyveken en ic kant niet weer crygen.

Grypal.

 

Dese labayster^c) dunct my en zal niet eer zwygen,

 

Voor ic haer een souflet geeff. Wats dit snappich wyvetgen?

 

Wat(?) is (?)¹⁾ u te snateren van u lyvetgen?

695

Brengt tgelt, datter op gelient es, mit tverstaegelt.

Calle.

 

Zal ic dan myn liveken hebben?

Grypal.

 

Dees commeer my mit^d) voor en nae quelt.

 

Ba, een rochestart in u gat²⁾, gy hoort, wat ic zeg.

+ GH. 1.

a) Doorgeh. nau.

b) Doorgeh. lienen.

c) Doorgeh. snap.

1) Wat er staat, lijkt meer op was ic.

d) Doorgeh. omgenae; mit zal vergeten zijn.

2) ‘'k Wou, dat je je mond hield’. Gat = keelgat. Vgl. Harrebomée: Er zit een roggestaart in uw keel (I, 389 en II, 225).

[p. 245]

Bouwen.

 

Och lieve monseur, ic heb zo groten gebrec;

 

Myn landen zyn bedorven, myn beesten verdroncken en wechgedreven.

Steven.

700

Myn schip en goet es mit quade avontuyr gebleven;

 

Al dat ic ter werelt hadde, es my benomen.

Dignaer.

 

En ic ben deur processen tot de uyterste armoe gecomen.

 

Advocaten en procureurs, die hebben my misleyt;

 

‘Gy hebt goet gelyc’ hebbense altyt geseyt,

705

Tot opt lest toe, toe seydense, dat zyt wel garuden (?)^a)1) en hebbe my bedrogen.

 

Zy hebben my myn vleysch en bloet uytgesogen

 

En opten dyc totten bedelsac en(?) desperatie gebrocht.

 

Myn proces stont altyts zo schoon, alst immer niet(?) mocht.

 

Mer nu merc ic, dat tgedrocht wel anders wisten.

Blasius.

 

⁺

710

Noyt en zachmen zo onnuttelic het gelt verquisten,

 

Als ic gedaen heb doert alkemisten; dus bidde ic u om bystant.

Grypal.

 

Gaern, goe mannen, gaerne. Ik zal u helpen; hebt gy pant,

 

Leveret strac my, want dan zal ic u geryven.

Calle.

 

Myn lyveken eerst!

Grypal.

 

Wat vraech ic naer u onwetende kyven;

715

Meendy, dat ic u om u qualick spreecken ontsie?

Calle.

 

Wa meendy, dat ic u schone cleren ontsye^b)? Wrot Jan (?)²⁾, ic spreecke voor tmye^c)

a) Doorgeh. zeg.

1) Dit zou een vorm kunnen zijn van gerwen. De beteekenis wordt dan: ‘dat zij de zaak wel in orde zouden brengen’.

+ (H)I. 1.

b) Later voorgevoegd

2) Kan wrot een vervorming zijn van verrot, als scheldwoord bedoeld, en Jan een toespeling op den naam oom Jan voor lombardhouder?

c) Doorgeh. en bin zo goet als gye.

[p. 246]

 

En bin zo goet als ghye van penewaert¹⁾ geboren,

 

Zo wel als de keysere.

Dignum.

 

Zwycht, Calle, men wil u gesnater niet hooren.

720

Monseur zal hem stooren. Gy spreect mit onreen.

Bouwen.

 

Lieve monseur, troost ons en stelt ons te vreen,

 

Slechs voor ons tween²⁾. Wat pant zoudy begeren?

 

Wy zyn zo beroyt, dat het elc een zou^a) deeren.

 

Ic en hebbet niet.

Grypal.

 

Zonder pant, vrienden, en lien ic niet.

725

Tmoet al pant brengen, twelc om hulp herwerts vliet.

 

Wildy wat hebben, brengt yet.

Steven.

 

Hier en es geen bystant, maet.

Grypal.

 

Ic helpe alle menschen; ic weet voor u ooc raet:

 

Schud dat roxken uyt, ic zalder een schelling op leenen;

 

Neemt dat gelt en gaet strax^b) heenen

 

En legget in de lotery; ic verseecker u het hoochste lot.

Bouwen.

730

Ic zalt oec doen, mer, monseur, en est geen spot?

Grypal.

 

Ic zeg: neemt!^c)

1) Naakt geboren. De Bo, Wvl. Idioticon haalt aan van Zegher van Male: ‘De winckeliers alhier syn soberlyck in vente, anders niet dan by penewaerde; want letter volckx woont in deze stadt’. Van Hasselt noteert bij Kiliaen uit een stuk van 1387: ‘Dat nyemant gheenrehande vleesch bi penninc waerde vercoopen sal’. Zie ook het Glossarium op de Enqueste van 1514, Huydecoper op Stoke (II, p. 44) en het Uitlegk. Wb. op Hooft i.v. pennewaard. Vgl. het Eng. penny-worth. De tweede redactie heeft:

En benne een Gentenare van (doorgeh.) geboren,
Soe wel als de keysere.

2) Waarschijnlijk Steven en Bouwen.

a) Doorgeh. mach.

b) Doorgeh. hien.

c) Of neent. Er staat nēēt.

[p. 247]

Bouwen.

 

Helpt my¹⁾, Steven. Daer ist.

Grypal.

 

Daer es u gelt.

Bouwen.

 

Hey, nu^a) ben ic lustich gestelt!

Steven.

 

Wat raet nu, lieve monseur, voor my?

Grypal.

 

Wilt gy mede geholpen zyn, geeft over u py,

735

En voucht daerby dat mesgen van u zy, ic leen u zes stuyvers.

 

Legt die mede in, eert verteert wert van cluyvers²⁾;

 

Het hoochste lot verseecker ic u; daer moechdy u reeckening op maecken.

Steven.

 

Nu voel ic, dat het joc es, dat gy begint te draecken³⁾.

Grypal.

 

⁺

 

Om wat zaecke?

Steven.

 

tHoochste^b) lot hebdy Bouwen toegeseyt,

740

En ic twyfel niet, hy heeft syn schelling al ingeleyt.

Grypal.

 

Tis een goet schutter, die nimmermeer en mist;

 

Gy^c) zult het ii^de lot hebben, ic hadde mij vergist.

1) Nl. bij het uittrekken van het ‘roxken’.

a) Doorgeh. ist.

2) De beteekenis gerechtsbode, besproken in het Mnl. Wb. (III, 1605), is hier waarschijnlijk niet op haar plaats. Ik denk hier eer aan een substantief uit cluven in de beteekenis van huishouden, te keer gaan; cluyvers zijn dan ruw gespuis, dat spektakel maakt in kroegen enz.

3) Draecken = den draak steken. Cf. Stoett, Spreekw. N^o. 399.

+ (H)I. 2.

b) Doorgeh. tgro.

c) Doorgeh. ic beken myn schult.

[p. 248]

Steven.

 

Hoeveel ist?

Grypal.

 

Tes ten minsten twaelf hondert gulden.

Steven.

 

Daer ben ic een heer op en com doer al mijn schulden.

745

Daer es de bras!

Grypal.

 

En daer u gelt mit u billet; wiltet wel bewaren.

 

Lost gy tpant niet^a), tsal verstaen, laet gyt hier verjaren.

Steven.

 

Ten comt daer nu zo nau niet op toen(?).

 

Adieu monseur. Com, Bouwen, gaen wy.

Dignum.

 

Monseur, wat wildy my op al myn pleytsacken doen?

750

Besiet vry. Zy staen my ruym op tweehondert ponden.

Grypal.

 

Wat ist voor goet? Hebdyt gestolen of gevonden?

 

Zoude ic daer gelt op doen, zo waer ic wel gec.

 

tWaer goet voor Harman om af te vagen de drec.

 

Ic en leen daer niet een^b) blancke op, dat gyt weet.

Dignum.

755

Mer zo hebbe ic myn gelt oevel(?) qualicken besteet

 

Mit zes jaeren tyt verlies, dat ic leerde playdoyeren

 

Mit^c) slyting van cleeren en schoens in tsolliciteren.

 

Lienter my een oortgen op, zo coop ic een bast

 

Om my te verhangen.

Grypal.

760

Mer zegt my, hebdy de practyc ooc vast?

 

Zoudy my^d) in tsolliciteren van dienst willen wesen?

a) Doorgeh. tverstaet van desen jare.

b) Doorgeh. corte(?).

c) Doorgeh. wat al schoens.

d) Doorgeh. daerin te.

[p. 249]

Dignum.

 

Monseur, tverstant, dat ic daer of hebbe, is uytgelesen.

 

Gy moocht van(?) leven aen geen bequamer man raecken

 

Als my.

Grypal.

 

Ic neem u dan an en zal van u een man maecken.

765

Gy zult my voorts dienen als solliciteur.

Blasius.

 

Nu blyf ic, ellendige, alleen staende in tgetreur.

 

Als een arm leur^a).

Grypal.

 

Benaersticht slechs myn processen, nu hebdy eewich werc

 

Myn vianden leggen lagen naer my zo vast en sterc.

770

Nu hebbe ic een pleyter op myn eygen handt^b);

 

⁺Nu ben ic doch gedient van een man van verstant.

 

Laetse my nu ancomen, van alle myne zwaricheyt werde ic verlost.

Dignum.

 

Mer monseur, ic moet tot uwent gaen te cost.

Grypal.

 

Voorseecker^c), eele baes, dat wyst hem zelven;

775

Past gy opt mael tsavonts te sevenen, smiddaechs^d) ten elven;

 

Gy hebt bouchen court¹⁾; wilt slechs myn processen^e) beschicken.

Blasius.

 

Monseur, hoe hooch zoudy dese blaesbalch wel wicken?

 

Dit es al tgoet, dat ic ter werelt heb behouwen.

 

Taxeertse vry wat hooch; denct om den ouwen²⁾;

780

Vryt u conscientie; ic hebt gelt zo wel van doen.

a) Doorgeh. cleu.

b) Doorgeh. laetse my nu anranden.

+ IK. 1.

c) Doorgeh. Ja in. Dat wyst hem zelven.

d) Doorgeh. tmynent(?)

1) Avoir bouche à cour (en cour) = vrije tafel aan het hof hebben, elken dag iemands gast zijn (Kramers, Nouv. dict. Franç.-Néerl.).

e) Doorgeh. zaec.

2) Denk aan den ouden dag en den dood. Cf. De Bo, Wvl. Idioticon op oude.

[p. 250]

Grypal.

 

Godt wil my voor zulke zotticheyt behoen!

 

Hebdy geen ander pant, zo moochdy wel gaen wandelen.

Blasius.

 

Ander pant hebbe ic wel, mer gy en souter niet op willen handelen;

 

Dat es, dat ic la pierre^a) philosophale te becomen alleen heb verstant.

785

Hadde ic eenige middelen, daer en waer geen rycker in alle tlant.

 

Heele bergen^b) van gout zoude ic in myn cantoor leggen.

Grypal.

 

Comt hier, com hier, ic moet u wat in u oor zeggen.

Blasius.

 

Ic bender mede tevreen, neemt daer op myn handt.

Grypal.

 

......(?) te mont toe van als^c); gaat binnen ontbyten^d), eele quant.

 

Ic moet de calis al mede voeyen^e).

790

Uyt zulcken houc moeten de rycdommen spoeyen

 

En overvloeyen; dat tfret in drie jaeren vergelyct tcapitael,

 

Dat en mach niet clicken¹⁾; tlyt te lang eer men(?) comt tot verhael.

 

Mer L.P.(?)^f)2) capitael twintichfout gemultipliceert

 

En dat twintich mael weder in hem zelven vermeert,

795

Dat weerom vermenichfuldicht twintich werven,

 

Telcken mit^g) twintich, zo machmen^h) zyn kinders groote goeten doen erven.

 

Tes nu: harteken, wat lust u, wat es u begeert?

 

Ic word noch graef van Hollant, eer ic geraec te sterven.

Pause.

Bouwen.

 

Gans cruyssen, Steven, hoe vervaerlicken bin ic verblyt,

800

Dat ic weer ryc zal wesen in zo corten tyt,

 

Van armoede bevryt door eene schelling aen gelt.

a) Doorgeh. om lapidem.

b) Doorgeh. mit.

c) Van als later ingevoegd.

d) Ontbyten later ingevoegd.

e) Doorgeh. voen.

1) Clicken = voldoende zijn; zie Mnl. Wb.

f) Doorgeh. tcapitael.

2) Vermoedelijk: 50 pond.

g) Mit later ingevoegd.

h) Doorgeh. machd.

[p. 251]

Steven.

 

En als ic overdenc, dat ic onlang weer zal zyn gestelt

 

Los van armoe, die ons quelt, in staet, zo es al myn lyden niet.

Bouwen.

 

So haest als my nu het hoochste lot geluc aenbiet,

805

Zo zal ic, ziet, voor teerste copen een wooning;

 

⁺Mer^a) eerst twee pac cleeren tot een verschoning;

 

Koeyen, paerden, schapen en varckens, en ic weer aen tbouwen.

Steven.

 

Bouwen^b), ic en ken myn vreuchde niet^c) weerhouwen,

 

Als ic de prysen gaen anschouwen; daer op spring ic eens, com(?)^d).

810

Zo rasch als ic den tweeden prys becom,

 

Zal^e) ic copen een schip van hondert lasten

 

En daer mede naer Angola(?) toe, eer my yemant verrasten.

 

Tmoet(?) geavontuyrt zyn. Ic ben ter zee geboren;

 

Tmoet weer gesocht zyn, daer ment heeft verloren.

815

Van^f) tongeluc hier voren, bennen wy allyckewel verlost.

Dignum.

 

Hoe bly bin ic, dat ic myn leven becomen heb de cost.

 

Danc heb, monseur, die my van als zal besorgen.

Blasius.

 

Nu mach ic mit vryer harten alcemisten en op myn meester(?)¹⁾ borgen.

 

Tschip is in een verseeckerde haven. Ic beloofs my van als;

820

Ic legge alle de sorge op monseur zyn hals.

 

O gasthuys, lasthuys!^g)2) Wy en zullen malcanderen niet quellen.

Calle.

 

Wel, goe mannen, dit comt u immers doer myn bestellen?

 

Nu^h), lieve gesellen, wat geefdy my hier vooren?

 

Ic hebbe om u te helpen al myn tyt verloren.

+ IK. 2.

a) Doorgeh. mit.

b) Bouwen later er voor gezet.

c) Doorgeh. niet in.

d) Doorgeh. als ic het ii^e lot heb. ❘ heb gecregen.

e) In margine: Dignum en Blasius comen uyt.

f) Doorgeh. de voorg.

1) Wat er staat, lijkt het meest op een m met een krabbeltje er achter. Monseur in regel 820 is eveneens afgekort, mons met een haal er achter. Het eerste kan echter ook voor monseur staan.

g) Doorgeh. ic hoop.

2) Niet bij Harrebomée. Gasthuis zal hier wel beteekenen een huis, waar men gasten ontvangt, en niet zieken- of armenhuis. De zin is dus waarschijnlijk: waar men gasten heeft, moet men de lasten er ook van dragen.

h) Doorgeh. goe.

[p. 252]

Bouwen.

825

Als ic zal spreecken naer tbehoren, zo comt u wel een deucht,

 

Ic bekent; gy hoort zo wel als wy te zyn verheucht

 

En bedryven vreucht, dat ben ic zeecker.

Calle.

 

Toont^a) u heuscheyt.

Bouwen.

 

Als ic thoochste lot hebbe, schencke^b) ic u een zilveren beecker

830

Mit^c) een roo stammette keurs mit een fluwelen beurs wel heerlic.

Steven.

 

Als ic behouwen van de reys com, zal ict ooc maecken^d) eerlic:

 

Eerst een tonnetgen Spaensche wyn mit wat froyts, teen en tander:

 

Vygen, rosynen, appelen, daelen mit malcander,

 

En bovendien een double poortegyser, dat heb ic u toegeleyt.

Dignum.

835

Kalle, ic moet ooc tegen u toogen myn mildicheyt;

 

Zo ras als ic deerste pleyt cum expensis^e) heb gewonnen,

 

Wert u een paer silveren messen, een raex en .....^f) gesonnen.

Blasius.

 

En als ic heb gevonnen de philosofische steen^g),

 

Zo zal ic u ooc degelic stellen te vreen

840

Mit een clompe gouts, zo groot als myn hooft.

Ware onderwysinge.

 

⁺

 

Hoe stady hier dus ydelicken en raest? Zydy van u zinnen berooft,

 

Verslytende u tyt onnuttelicken, gy achtelose gesellen?

Bouwen.

 

Wy staen by malcander ons geschiedenissen vertellen:

 

Ic was deur quaey fortuyn myn goeden quyt,

845

Nu zalic thooohste lot hebben, dies ben ic verblyt;

 

Daer door ic weder zal comen in een rycken staet.

a) Doorgeh. maect het eerlicken.

b) Doorgeh. zal.

c) Doorgeh. schencken.

d) Doorgeh. zo maec ic het.

e) Doorgeh. mitte costen.

f) Plaats opengelaten door Van Hout.

g) Doorgeh. lapidem philosophorum.

+ (K.) 1.

[p. 253]

Steven.

 

En ic was een schipper ter doot toe desolaet.

 

Al dat ic ter werelt hadde, es ter zee gebleven,

 

Ende men zal my nu hier het tweede lot geven,

850

Zo my de goeden heer monseur zelfs heeft geseyt.

Dignum.

 

En ic hebbe alle myn goet verprocest en verpleyt;

 

Nu hebbe ic een ryc meester; die maect my zyn solliciteur.

 

Daer hebbe ic eewich de cost.

Blasius.

 

Al^a) myn goes (sic) hebbe ic deur

 

Gebrocht mit puffen en blasen in de alcemisterye,

855

En nu hebbe ic zo rycken baes gecregen, dies my te deser tye^b)

 

Zo zeer verblye: den baest (sic) heeft gelt mit volle kisten.

Ware (onderwysinge).

 

O, onnutte menschen, wereltsche sophisten,

 

Tgene gy hier claecht te hebben verloren,

 

Was dat u? Geensins! Gy en zyter niet mede geboren,

860

Twas buyten u lichaem, de fortuyn onderworpen. Waervan maect gy mentie?

 

Condy yet anders u eygen reeckenen, dan een goede conscientie

 

In een lichaem gesont^c) en welvarende^d) gestelt,

 

Mit een eerlicken^e) naem en faem verzelt?

 

Wat es de schade, die u quelt, die u maect bedeest?

865

Weet gy niet, dat u verliesen Godes wille es geweest,

 

Die gy dagelix bid en leest, dat moet geschieden?

 

Meent gy zyn tuchtingen en straffen deur u clagen tontvlieden?

 

Gy zyt verdoolt. Staet af! Beclaecht u niet van tegenspoet.

 

Heeft u God niet evenwel als te voren gevoet?

870

Betert u, doet boet! Wilt den Heer niet temteren

 

Wilt u in ootmoedicheyt voor zyn hoge handt verneren!

 

De Heer der heeren^f) leerde^g) u bidden om u daechlix broot.

 

Heeft^h) hyt u niet gegeven? Wat wasⁱ⁾ u meer van noot?

 

Tes u tot noch toe verleent; gy syt voorsien mit cleeren.

875

Dat tot onderhout des lyfs, dit om de coude te weeren.

a) Doorgeh. En ic hadde.

b) Doorgeh. ic my verblye.

c) Later bovengeschreven.

d) Doorgeh. en gesont.

e) Doorgeh. deuchtsame, eerl.

f) Doorgeh. .......(?) begeren.

g) Bovengeschr. en doorgeh.bid.

h) Doorgeh. hy heeftet u gegeven.

i) Doorgeh. heb.

[p. 254]

 

Gy hebt u volcomen begeren, meer dan gy hebt van doen.

 

Wat zoucty zyde en fluwele cleeren, de tong leckerlic te voen?

 

Dat was u niet toegeseyt. Begeerdy vadsicheyt en u selfs te mesten,

 

Tes u niet salich. De staet, daer u Godt in stelt, es de besten^a).

880

Stelt u daerin te vreden. Godt heeft u genomen

 

In zyn bescherminge; ontslaet u van dees ydele dromen;

 

Heeft(?) u Godt de Heer thuys gesocht en gevonden^b),

 

Overlegt doorzaec recht. Warent niet u eygen zonden?

 

Hebdyt nu sober^c), est wat te schaers in dese tyden,

885

Daer zyn andere, die minder hebt^d). Godt cant haest gebenedyden;

 

Draecht mit gedult u lyden en danct den Heer almachtich.

Bouwen.

 

⁺

 

Ic beken myn schulde, geef Gode de eer, hy alleen es warachtich;

 

Die Hem betrout, mach niemant crencken.

Steven.

 

Daerom gy, goede gemeente, wilt den armen bedencken

890

En^e) hem mit(?) milde hant schencken in de^f) Loterye uyt charitaten.

Dignum.

 

Want voor zeecker, zy zulle alle tsaem prys omvaten,

 

Tzy hier of als zy tleven laten^g); dats winst voor de handt.

Blasius.

 

Wert voor u hier ‘niet’ geropen, zo hebdy den armen gedaen bystandt

 

Mogelic dat yemant zyn innegeleyde gelt zelfs zal verteren.

Calle.

895

Zo zal men u om u eygen gelt in u oude dagen tracteren.

 

Tast vry inde beurse, goede heren, ten can niet veel schaden.

a) Doorgeh. daer stelt u in te vreden
Beveelt Gode de zorge mit innige gebeden.

b) Deze regel en de volgende zijn in margine bijgevoegd met een verwijzingsteeken naar deze plaats.

c) Doorgeh. Van desen t. hebt.

d) Lees: hebben.

+ (K.) 2.

e) Doorgeh. thoort(?)

f) Eerst: dese.

g) Doorgeh. hier naemaels.

[p. 255]

Ware onderwysinge.

 

Weest gedachtich den armen, die mit crancten zyn beladen;

 

De vader der genade^a) zal u van tewich gequel vromen¹⁾

 

En u mit uytgestrecte armen hier boven^b) verwelcomen.

Bouwen.

900

Welcoom^c).

 

Welcoom, constrycke geesten, die ons hebt vereert

 

Mit uluyder bycomste, volgende ons overheyts begeert,

 

Gy, die ons deur jonsten weert, liefd, minne en trou dees genucht

 

En const toebrengt, deur blom, boom, verve, rancke of vrucht²⁾,

905

Hertgrondich welcom zyt, als eensgezinde broederen

 

Van eenes vaders zaet, geteelt aen eender moederen.

Steven.

 

Gods engelen blyven u behoederen. Danc zyn^d) wy u schuldich,

 

Gy, goede gemeente, die ons dus menichfuldich

 

Gehoor^e) gaeft geduldich en zaecht ons onconstich spelen.

Dignaer.

910

Waer de const by ons meerder, wy zoudense milder^f) delen

 

En niet voor vrunden heelen, mer ons naer behooren quyten.

Blasius.

 

Op ons faulten en redyten

 

En weest geen scharpe oordelaers^g); tberispende cleet scheurt aen ryten

 

Wat es^h) hem doch te wyten, die zyn beste doet?

Calle.

915

Nuⁱ⁾ op dat Gods gratie op ons allen dalen in tleste moet,

 

Tot u hier dees requeste spoet.

 

(Altsamen. op te knien).

a) Doorgeh. zal u voor.

1) De zin is dunkt mij: God zal u bevrijden van of behoeden voor de helsche smarten; maar een beteekenis van vromen, die daarin volkomen past, vond ik nergens.

b) Doorgeh. in den hemel.

c) Doorgeh. Welcoo. Hiermee eindigt (K.) 2 en de tekst wordt voortgezet op een ongemerkt vel papier, gelijk aan dat van den proza-inhoud.

2) Toespeling op de deviezen en blazoenen.

d) Doorgeh. kennen(?)

e) Eerst gehoort.

f) Doorgeh. uyt.

g) Doorgeh. tbers.

h) Doorgeh. wast. esse.

i) Doorgeh. En.

[p. 256]

Ware (onderwysinge).

 

O, almogende Heer der heeren,

 

Wilt uwen heyligen zegen over dees landen vermeeren,

 

Alle ongeval keeren van tlandt, zyn Excellentie en de heeren Staten,

 

Voorts al die regeeren, ovcrheyden en magistraten,

920

Die Gy hier in U plaets hebt gelaten, geeft, dat zy connen gebieden,

 

U alleen voor oogen nemende in alles, dat mach geschieden.

 

Geeft, dat de gemeene lieden haer overheyt mogen obedient wesen,

 

Opdat Uwen heyligen naem alomme mach bekent wesen

 

En dat Liefde van alles mach^a) tfondament wesen.

Nijmegen, 1904.

j. prinsen jlz.

a) Doorgeh. moet.

+ (1r^o.)