Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 17

[p. 292]

Bestekamer.

In den zesden jaargang van ‘de Taal- en Letterbode’ (1875, blz. 273 vlg.) heeft Dr. Eelco Verwijs betoogd dat ons woord bestekamer zijn oorsprong dankt aan een middeleeuwsch bassecamere (lett. benedenkamer), dat in den volksmond vervormd zou zijn tot zijn tegenwoordige gedaante. Ten bewijze haalt de schrijver een plaats aan uit de Kronijk van Vlaanderen waar men leest hoe een gevangene, door middel van een ladder geplaatst onder de bassecamere (die eenige regels verder omschreven wordt als de stille), uit zijn kerker weet te ontsnappen; vergeleken wordt een Fransche keur van 1350 waarin sprake is van chambres basses of courtoises en ten slotte vermeld dat het woord nog thans in Vlaanderen bekend is onder den vorm báskamer en in de beteekenis van mest. ‘De Walen zeggen (voegt Verwijs er uit het Westvlaamsch Idioticon van de Bo aan toe) Basse-camp voor een Secreet’. In het ‘Bijvoegsel van het algemeen Vlaamsch Idioticon uitgegeven door L.W. Schuermans’ (Loven, 1883) leest men op blz. 21: ‘Baskamer, v., voor vertrek, gemak, ook m. voor beer of aal’. Prof. de Vreese te Gent, wien ik om nadere inlichtingen betreffende de mededeelingen van de Bo en Schuermans vroeg, schreef mij dat zij volkomen juist zijn. Het woord baskamer is in Vlaanderen hoofdzakelijk bekend op 't platteland, vooral in West-Vlaanderen en in 't westen van Oost-Vlaanderen. Vertrek is het huiselijk woord voor privaat in de meeste steden; bestekamer en gemak zijn er deftiger woorden. Ook Prof. de Vreese kwam het zonderling voor dat baskamer, nadat het tot bestekamer vervormd zou zijn, met dezelfde beteekenis zou zijn blijven bestaan.

Tegen de verklaring van Dr. Eelco Verwijs is, voor zoover mij bekend is, nooit bezwaar gemaakt; het woord zelf is, in tegendeel, in populaire geschriften zeer dikwijls aangehaald

[p. 293]

als een typisch voorbeeld van volksetymologie. Om die reden is 't niet overbodig te onderzoeken of de hierboven aangegeven afleiding wel zoo aannemelijk is als men haar tot heden schijnt gevonden te hebben.

De in ‘de Taal- en Letterbode’ geciteerde plaats uit de Kronijk van Vlaanderen is tevens de eenige die het Middelnederlandsch Woordenboek (op bassecamere) aangeeft; dat in de Middeleeuwen de uitdrukking bassecamere ook in Noord-Nederland bekend was is dus nog niet aangetoond. Het woord is blijkbaar van Franschen oorsprong; indien het aan een, trouwens in die beteekenis nergens vermeld, Latijnsch woord ontleend was zou het vermoedelijk camerabassa, of iets dergelijks, geluid hebben: men zou niet hebben gevoeld dat het uit twee scheidbare deelen bestond. Godefroy geeft in zijn ‘Dictionnaire de l'ancienne langue française (complément)’, vier plaatsen op waar basse chambre voorkomt en daarnaast andere aanhalingen waarin chambre aisée, chambre courtoise, chambre privée, chambre nécessaire en kortaf chambre dezelfde beteekenis hebben. In Frankrijk was de uitdrukking dus niet zeldzaam en 't is begrijpelijk dat zij is aangenomen in de Zuidelijke Nederlanden. Is 't woord inderdaad ook Noordelijker doorgedrongen en heeft het daar zijn gedaanteverwisseling ondergaan, dan moet men aannemen dat het van de Middeleeuwen af tot in onzen tijd bij het volk bekend was. Nu trof het mij bij 't lezen van lichte lectuur uit de 17^e en 18^e eeuw - en die opmerking was voor mij aanleiding om de zaak eens na te gaan - dat daarin voor privaat wel velerlei uitdrukkingen voorkomen, maar nooit het woord bestekamer. Men zou kunnen zeggen dat aan de schrijvers van die stukken het woord bestekamer wel bekend was, doch dat zij het vermeden omdat het naar hun smaak te fatsoenlijk was. Deze hypothese moet men echter m.i. opgeven, wanneer men ziet dat ze het woord wel gebruiken in den zin van ‘pronkkamer, salon’. In ‘De Bedroogen Woekeraar’ van Alewijn (Amsterdam, 1702) leest men op blz. 8:

[p. 294]

 

‘En ik zal je een slaapplaats beschikken,

 

verzien van laakens, dekens en een zacht bed

 

In mijn beste kamer, die ik toe sluit.’

En in ‘De goê vrouw’ van Bernagie (Amsterdam, 1686, blz. 38) verwijt een kijvende vrouw haar man in de volgende woorden zijn gebrek aan onderdanigheid: ‘heb je verleeden week niet op mijn beste kamer geweest? Mijn kamer, daar ik zelfs maar tweemaal 's jaars kom?’ In het boekje getiteld ‘Seven duyvelen regeerende en vervoerende de hedendaeghsche Dienstmaegden (Amsterdam, 1682) is op blz. 112 sprake van een vrouw die ‘in de beste kamer met haersgelijk in de snapstoelen zit.’

Wie die weet hoe tuk de schrijvers van kluchten op onkiesche grappen en woordspelingen zijn, kan gelooven dat zij, als 't woord bestekamer in de beteekenis van privaat hun bekend was geweest, het bovenstaande zoo zonder commentaar zouden hebben neêrgeschreven? 't Is ons immers onmogelijk ten minste de twee eerste plaatsen zonder bijgedachte te lezen.

In de woordenboeken uit de 17^de en 18^de eeuw die ik raadpleegde vond ik het woord evenmin in de thans meest voorkomende beteekenis. De la Porte (1659), Manly (1678), Sewel (1727) en Halma (1729) vermelden het niet. Marin (1768) heeft, onder kamer: ‘beste of pronkkamer, une chambre de parade’. Ook kent hij een woord bassekamer in de beteekenis van ‘holte daar de lading van het kamerstuk [scheepskanon dat van achteren werd geladen] in gedaan werd, boîte à pierrier, espace où l'on met la charge du pierrier.’ 't Zij dat dit woord sedert de Middeleeuwen in ons land bekend is geweest, 't zij, wat ik veel waarschijnlijker acht, het in later tijd aan een vreemde taal is ontleend, - ter adstructie van de etymologie door Verwijs voorgesteld kan het niet dienen. Ook het Woordenboek van Weiland, uit het begin van deze eeuw, noemt het woord bestekamer niet. Gaarne geef ik toe dat men aan de getuigenis van woordenboeken, die veel van elkander over plegen te nemen, geen al te groote waarde moet hechten (ook verschillende

[p. 295]

moderne dictionnaires vermelden de uitdrukking bestekamer niet), maar het ontbreken van 't woord in werken van zoo verschillenden aard en daarbij de vertaling bij Marin van beste- of pronkkamer maakt klakkeloos naschrijven in dit geval toch zeer onwaarschijnlijk.

In 't Leidsche Archiefgebouw toonde de archivaris, Mr. Ch. Dozy, mij op mijn verzoek de plattegronden van verschillende gebouwen uit de 17^de en 18^de eeuw; op alle werd de bestekamer aangeduid door de woorden ‘secreet’ of ‘heymelyckheit’ of ‘vertrek tot heymelyck gebruick’ enz. Uit zijn particuliere verzameling liet de heer Dozy mij den plattegrond zien van een aanzienlijke burgerwoning te Beverwijk uit de 17^de eeuw; een der beide grootste vertrekken van meer dan 50 M² oppervlakte heet er de ‘beste of pronkkamer’.

Tegen de zeer voor de hand liggende onderstelling dat bestekamer een euphemistische of liever een schertsende uitdrukking is had Verwijs twee bezwaren. Hij zegt: ‘die plaats de beste kamer van het huis te noemen, zij het dan ook in scherts, heeft geen gronden en let men er op dat de klemtoon niet op beste maar op kamer ligt, en men bestekámer zegt, dan is er voldoende reden tot twijfel.’ Ik kan die bezwaren volstrekt niet geldig vinden. Men spreekt over alles wat met het geheim gemak samenhangt in uitdrukkingen die oorspronkelijk schertsend zijn bedoeld; in vele gevallen gevoelen we sedert lang niet meer dat min of meer grappige karakter. Voorbeelden kan ieder gemakkelijk in grooten getale opnoemen; ik herinner alleen aan 't woord bril (Fr. lunette), waarvoor men ook wel (b.v. Langendijk, Gedichten II, blz. 90) brillekiek vindt. Waarom zouden dan de Hollanders niet beste kamer genoemd hebben, 't geen bij de Franschen chambre courtoise heette? 't Accent op kamer wettigt m.i. geenszins twijfel aan de voor de hand liggende verklaring. Integendeel! Men denke slechts aan: stommeknéchtje (dientafeltje), luiebáker (toestelletje om water warm te houden), stalenpén (rok), zijdenhémpje (appel), verschewáar (afval van vleesch, hondenvoer), blauwebóon

[p. 296]

(kogel) enz. enz., alle woorden van soortgelijke formatie als bestekamer.

Mijn conclusie is dus dat we de gissing van Dr. Eelco Verwijs niet mogen ruilen voor de natuurlijke opvatting van het woord als verbloemde uitdrukking.

De samenstelling is, naar 't schijnt, van betrekkelijk jongen datum. De Redactie van het Ned. Woordenboek had de vriendelijkheid mij mede te deelen dat in haar tegenwoordig apparaat geen ouder voorbeeld van bestekamer in den zin van privaat voorkomt, dan in 't volgende citaat uit Immerzeel, het Leven van Balthazar Knoopius (1^sten Druk, 1813, blz. 118): ‘Laat ze 't ook nog maar eens probeeren om op mijn bestekamer of op mijn neus te schrollen’. 't Geen voorafgaat toont duidelijk aan dat hier 't geheim gemak bedoeld wordt.

Leiden.

d.c. hesseling.