Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 16

[p. 105]

Brandemoris en eene plaats uit Bredero.

Een boertige naam van den brandewijn, die sedert het begin der 17^de tot in de 18^de eeuw herhaaldelijk in onze volksletterkunde voorkomt¹⁾ en thans ook buiten den kring der taal- en oudheidkundigen nog niet geheel onbekend schijnt; volgens Oudemans, Woordenb. op Bredero, is in onze eeuw ook de nog meer verbasterde vorm brandemozes gehoord. Dat brandemoris, evenals het minder gewone brandoelje en het eene enkele maal gevonden brandinger, door de eene of andere aardigheid uit brandewijn vervormd is, daaraan twijfelt niemand: woordspelingen en grappige namen voor sterken drank zijn, zeker niet alleen hier te lande, vanouds in grooten getale bedacht en met graagte in de volkstaal opgenomen. Maar wat is de aanleiding geweest tot deze verandering van brandewijn in brande moris? Een paar gissingen hieromtrent wil ik hier omstandiger bespreken; te liever omdat ik zoodoende in het Woordenboek de gewenschte beknoptheid kan betrachten.

Ter Gouw en Van Lennep² meenen, op grond van een opschrift op het uithangbord van een kroeg als het volgende:

Dit is in de Ridder Sint-Joris
Hier verkoopt men Brandemoris³⁾.

en dergelijke, dat brandewijn tot brandemoris vervormd is om te kunnen rijmen op Sint-Joris, welke heilige dikwijls op uit-

1) Hoe algemeen bekend de naam reeds in de eerste helft der 17de eeuw was blijkt wel hieruit, dat in Pers' beschrijving van ‘Suyp-stad’ de tempels van Bacchus, van ‘Bierana’ en van ‘Brandamoor’ of ‘Brandamoris’ voorkomen (daarnaast later nog ‘Klarette’). Zie de plaatsen uit Pers, Bacchus (a^o 1628), aangehaald in het Ned. Wdb. (en bij Van Lennep, K. Zev. 5, 298); zie ook beneden, blz. 120.

2 De Uithangteekens enz. II, 111.

3) Jeroen Jeroense, Kodd. Opschr. II, 19.

[p. 106]

hangteekens van herbergen te zien was. Inderdaad geven zij t.a. pl. nog eenige andere voorbeelden van zulke opschriften; en ook buitendien vindt men het woord enkele malen in rijm op (Sint) Joris¹⁾.

Deze verklaring kan kwalijk juist zijn. Vooreerst is Sint-Joris wel de patroon der Kruis- of Voetboogschutters en heeft zijn beeld en zijn naam dientengevolge langen tijd, op sommige plaatsen tot den huidigen dag toe, voortgeleefd in den naam van verschillende schuttersdoelens, die later dikwijls zijn ingericht tot ‘heerenlogementen’ (b.v. te Amsterdam, Groningen, Leeuwarden, Hoorn, Alfen), sociëteiten (Middelburg), kazernes (Leiden) enz.; maar tusschen deze ruime, weidsche gebouwen en eene herberg, waar de waard zijn ‘brandemoris’ aanprees, zal toch wel een vrij groote afstand geweest zijn²⁾. Zoover ik weet is de onversaagde St. Joris ‘met den draak’ dan ook nog nooit als schutsheilige der drinkebroers genoemd, en het gaat niet aan hem zoo maar zonder grond dien twijfelachtigen eeretitel te geven. Maar bovendien, al heeft hij inderdaad op vele uithangborden van herbergen geprijkt³⁾, dan zou de vervorming van een duidelijke en algemeen bekende samenstelling tot een onverstaanbaar woord, zonder eenige woordspeling, alleen maar om te rijmen op Joris, toch een zoutelooze aardigheid geweest zijn. Deze verklaring kan m.i. alleen bij gebreke van beter bedacht en aangenomen zijn; is er ‘een beter’ te vinden, dan zal men veeleer omgekeerd het woord Joris in sommige gevallen aan het gebrek van rijmwoorden op brandemoris wijten.

Deze betere verklaring is eigenlijk reeds bijna volledig gegeven door Leendertz, in den Navorscher XXV, 461. Na boven-

1) V.d. Veen, Zinneb. enz. 421; De Regt, Mengeld. 75. Zie deze en andere voorbeelden in het Ned. Wdb.

2) Zie Schotel, Maatsch. Lev. o.V. 14 vlgg. en ook de samenstellingen van Brandewijn in het Ned. Wdb., waaruit vrij duidelijk blijkt dat in den aanvang der 17de eeuw de brandewijn alleen nog bij de lagere standen in gebruik was.

3) Zie beneden, blz. 119, het Naschrift.

[p. 107]

gemelde gissing verworpen en gewezen te hebben op de nog heden gewestelijk bekende uitspraak van het verkleinwoord brandewijntje¹⁾, herinnert hij aan de zeventiende-eeuwsche brandes, soorten van zekeren dans, uit Frankrijk herwaarts overgekomen en gedanst op verschillende melodieën, die dan als brande d'Angleterre, brande la reine enz. onderscheiden en zóó in de liedeboekjes meermalen als ‘stemme’ boven de liederen aangegeven worden. In woordspeling hiermede kon brandewijntje dus als brande wijntje en wijntje hierin als de bekende vrouwennaam²⁾ worden opgevat, evenals in de zegswijze van Wijntje en Trijntje; verg. aardigheden als dikke ton voor dukaton, ouwe vaar voor ooievaar³⁾ enz. ‘Het bleef er evenwel nog niet bij. Men had allerlei brandes: daarom kon hier - dit was eene nieuwe aardigheid - de naam wijntje door eenen anderen afgewisseld worden. Welke lag nu meer voor de hand, welken hadden alle, vooral de soldaten, de grootste brandewijndrinkers, meer in den mond, dan dien van den grootsten veldheer, Maurits. Zoo kwam de brandewijn aan den naam van brande graaf maurits⁴⁾ of brande maurits, dat door slordige uitspraak in brandemoris overging’ (Leendertz, t.a. pl. 462).

Gelijk in zoovele zijner artikelen - ware oasen te midden van de altijd weer opgewarmde en toch onbekookte invallen, waarin de Navorscher de weetgierige en nog niet vertwijfelende zoekers veelal laat omdolen -, heeft Leendertz hier den spijker op den kop geslagen. Doch er ontbreekt nog iets aan. De sprong van brande wijntje tot brande (graaf) maurits is zeker niet ondenkbaar, maar men zou toch gaarne eene bijzondere aanleiding daarvoor

1) Reeds in de 17de eeuw, denkelijk met diezelfde uitspraak, voorkomende (zie Ned. Wdb.).

2) Zie Navorscher XVIII, 620.

3) Reeds in het Mnl.: oudevader voor odevare (b.v. Rein. II, 2339, 2350). - Verg. ook vooral van Aaltje zingen (zie Ned. Wdb. I, 17 en ook I. Vos, Kl. v. Robb. Leverw. 2).

4) Leendertz herinnerde zich brande graaf mouweris ergens bij een schrijver uit de 17de eeuw gelezen te hebben. Dat hij zich niet bedroog blijkt beneden (blz. 117).

[p. 108]

kunnen aanwijzen. Dit nu is inderdaad mogelijk; misschien zal echter blijken dat Maurits slechts zijdelings bij de zaak betrokken is, en niet in zoo nauwe betrekking tot de brandemoris heeft gestaan.

Wie omtrent muziek en dans in de 17^de eeuw hier te lande iets wil nasporen, wendt zich natuurlijk in de eerste plaats tot de uitgaven der loffelijke Vereeniging voor Noord-Nederlands Muziekgeschiedenis, die reeds zooveel van en over onze oude toonkunst aan het licht heeft gebracht. Van Riemsdijk's bewerking der ‘Oud-Nederlandsche Danswijzen’ zijn bij alle liefhebbers onzer oude muziek welbekend. Hierin, maar vooral in Prof. Land's voortreffelijke, doorwrochte uitgave van ‘Het Luitboek van Thysius’ - een ware schatkamer van gegevens voor de geschiedenis onzer liederen in de 17^de eeuw - hoopte ik meer over de brandes, en misschien wel de afdoende verklaring van brandemoris te vinden. Inderdaad meen ik er gevonden te hebben wat ik zocht; ja nog meer. Wat ik hier verder mededeel is goeddeels ontleend aan dit werk, en aan nadere schriftelijke inlichtingen, die ik aan de welwillendheid van Prof. Land verschuldigd ben.

Naast de vanouds inheemsche volksdansen waren in de 17^de eeuw hier te lande verschillende vreemde, vooral Fransche dansen bekend: de allemande, de pavane en passemezzo, de gaillarde en volte, de courante enz., en ook de branle of brande.

Fr. branle (oudtijds ook bransle geschreven) is natuurlijk het znw., behoorende bij branler, schommelen, slingeren, waggelen, dat verklaard wordt als eene samentrekking van brandeler, van den stam van brandir, drillen. Bij het overnemen van dit woord werd de ongewone verbinding nl in den mond van niet-Franschen op verschillende wijze vervormd. Het Engelsch kende, behalve de (zeldzame) onveranderde vormen branle en bransle, ook brangle (schotsch brangill) en brantle; daarnaast staat brawl (braule), dat Murray voor eene afleiding, hetzij rechtstreeks van fr. branle, hetzij van een ww. to brawl (en dit wellicht van fr. branler) houdt, en dat door Cotgrave uitdrukkelijk met fr. bransle

[p. 109]

in beteekenis gelijkgesteld wordt¹⁾. In het Nederlandsch wordt branle gewoonlijk brande, in welken vorm het woord in de 17^de eeuw, vooral in de aanwijzing der zangwijzen boven liederen, herhaaldelijk voorkomt (zie b.v. Brande Yrlandt in Apollo, 114a).

Over den aard en de gedaante van dezen dans zijn de gevoelens niet geheel eenstemmig. De Fransche branle wordt bij Littré en bij Hatzfeld-Darmesteter nagenoeg op dezelfde wijze omschreven als een dans, waarbij een persoon of een paar de anderen voorgaan in het uitvoeren van zekere passen of figuren, die vervolgens door de anderen herhaald worden (vandaar mener -, ouvrir le branle); in den côtillon is dan eene soort van branle bewaard. De Engelsche brawl wordt bij Murray eveneens omschreven als ‘a kind of French dance resembling a cotillon’; bij Cotgrave staat ‘a brawle, or daunce, wherein many (men and women) holding by the hands sometimes in a ring, and otherwiles at length moue altogether’; ook in een aanhaling uit Sidney luidt het: ‘holding hand in hand daunce as it were in a braule’ (de aanhalingen van brangle en brantle zijn te weinig talrijk en uitvoerig om er eene nauwkeurige bepaling uit op te maken). Op de twee plaatsen uit Six van Chandelier's Poësy, aangehaald in het Ned. Wdb., is evenzoo sprake van ‘saftgereide branden’ en van ‘een Nimfenrei’ die ‘door aangelei en strengelingh van Princehanden .... de branden Met luchte pasjes, ringlings, meet’, waarmede Kiliaan's vertaling van Branle met ‘Orbis saltatorius, saltatio motoria’ (p. 836a) schijnt overeen te komen. Ook Halma vertaalt in zijn Fransch-Ned. woordenboek Branle met ‘Danse où plusieurs dansent en rond. Een ronden dans’. Hieruit zou men wel opmaken dat de branle inderdaad een rei of rondedans was, d.i. een door velen te gelijk uitgevoerde dans, waarbij de in een kring staande dansers niet op hunne schreden terugkeeren (zooals in de meeste figuren der tegenwoordige quadrille), maar de kring om zijn middelpunt draait.

1) Het is dan echter vreemd dat in een citaat bij Murray braulis and brangils naast elkaar genoemd worden.

[p. 110]

Prof. Land daarentegen geeft van den branle eene eenigszins andere beschrijving¹⁾. Uitgaande van de oorspronkelijke beteekenis van fr. branler en steunende op het getuigenis van Tabourot, een Franschen schrijver over het dansen uit de 16^de eeuw (derhalve een betrouwbaar deskundige uit den ouden tijd), komt hij tot de slotsom dat de branle een dans in tweedeelige maat was, in hoofdzaak bestaande uit zijwaartsche, naar links en rechts gaande bewegingen, door verschillende, niet altijd in een kring staande personen uitgevoerd. Doch daar hierin door allerlei wijzigingen en versieringen veel verscheidenheid kan gebracht worden en ook, blijkens de t.a. pl. genoemde verschillende soorten van branles, gebracht is, en daar verder de muzikanten in de 17^de eeuw meestal menschen van geringe ontwikkeling waren, zoodat de namen en termen van muziek en dans nog al eens dooreengehaspeld worden, is het niet te verwonderen dat een branle niet overal op dezelfde wijze beschreven wordt. Intusschen zijn de verschillende beschrijvingen misschien overeen te brengen door aan te nemen dat met dien rondedans, waarvan boven sprake was, bedoeld wordt de saltarello, waarmede de branle besloten werd: dit was inderdaad een rondedans. Trouwens uit Cotgrave's omschrijving blijkt ook dat de beweging niet eenvormig behoeft geweest te zijn, maar bij afwisseling in een kring (‘in a ring’) of in eene reeks (‘at length’) kan zijn uitgevoerd.

Hoe dit zij, voor ons doel is het voldoende te weten dat deze dansen reeds in 1530 in Frankrijk vermeld worden, van daar weldra naar Engeland en de Nederlanden overgebracht, en nog in den aanvang der 18^de eeuw in zwang geweest zijn. De hoofdvormen waren de branle double of commun en de branle simple (de statigste), de branle gay en de branle de Bourgogne of de Champagne (de vlugste soort); maar deze werden weder op velerlei manier gewijzigd en tot suites verbonden en boven-

1) Zie Land, Het Luitboek van Thysius, blz. 341 vlgg. - Op blz. 378 wordt vermeld dat de gavotte uit eene reeks van branles bestond of als zoodanig beschouwd werd.

[p. 111]

dien op verschillende danswijzen uitgevoerd. Het Luitboek van Thysius bevat dan ook, behalve enkele alleen als Branle aangeduide wijzen, nog een dertigtal melodieën met titels als: Brande Commuyn, Brande Amours, Brande bon birolle, Brande Champaigne, Brande Double, Brande France, Brande Gay, Brande Hollande, Brande Juchtendeyne¹⁾, Brande Lijsken, Brande Mayken, Quater Brande, Brande Ronde enz.

Onder die brandes nu vindt men er twee, welke hier voor ons doel in aanmerking komen. Vooreerst een Brande Graeff Maurits (blz. 356, n^o. 399), die Leendertz' gissing in zeker opzicht een sterken steun verleent of liever er een ongedachte wijziging in aanbrengt. Immers nu er een bepaalde soort van brande blijkt bestaan te hebben, naar Maurits genoemd, is de boven gezochte bijzondere aanleiding om van brande-wijntje op brande-Maurits (-moris) te komen gevonden (te meer daar de gelegenheid tot woordspelingen reeds geopend was door brande Lijsken en brande Mayken, waarnaast brande-wijntje natuurlijk als brande Wijntje kon worden opgevat): een grappenmaker behoefde in het eerste kwartaal der 17^de eeuw dit maar te bedenken om er evenveel opgang mee te maken, als tegenwoordig nog aan benamingen als vergunning, volkskanker, een heemskerkje e.a. verzekerd is. Want terwijl wij de brande Graeff Maurits ongerept terugvinden in de beneden (blz. 117) vermelde plaats uit Bredero, zal het zeker niet te stout zijn te gissen dat deze danswijze ook wel, op zijn Fransch, brande Maurice heeft geheeten, evenals er bij Valerius een gaillarde Maurice voorkomt, en

1) Prof. Land herinnert hierbij aan de ‘stem’ Lochromdeyne in het Geuzenliedboek. In de ed. van Van Lummel (n^o. XCIII) en die van 1624 (II, 5b) staat echter Lochtomdeyne, zeker hetzelfde woord als lichtomdeine, dat ik elders gelezen heb; waar, wil mij niet te binnen schieten. Dr. Beets verwijst mij naar lichtomdeine, bij Van Dale vermeld voor: ontuchtig vrouwspersoon. Bij Marin staat: ‘Ligtomdeiner, een meisje van ligtomdeinen, een kwikbil, een straatkruister’, en reeds bij Alewijn, Bedr. Woeker. 19 komt lichtomdijne werkelijk in deze beteekenis voor. Is de ‘stemme’ ontleend aan dit znw., of omgekeerd dit laatste aan een vroolijk liedje, waarin lichtomdeine wellicht niets meer was dan een bloote klank ter wille der melodie, evenals din don deine in ‘Daar was een sneeuwwit vogeltje’?

[p. 112]

elders¹⁾ een stemme La Maurice vermeld wordt, die Prof. Land (blz. 356) met deze gaillarde Maurice vereenzelvigt. En zulk een brande Maurice verliep in onze taal vanzelf tot brande-moris.

Dit schijnt de ware, afdoende verklaring. Toch wil ik nog eene andere gissing wagen die mij ten minste even waarschijnlijk dunkt. Prof. Land verhaalt naar aanleiding van een Moriskas brande (blz. 361, n^o. 409) een en ander over een dans, la Morisque of den Mooren-dans genaamd (aldus als ‘stemme’ bij Valerius 35 en in den Singenden Zwaen, een liedeboekje van omstreeks 1654; ed. 1728, blz. 538). Deze dans, zeker van Moorschen oorsprong, was in Engeland zeer populair. ‘De Engelsche morris-dance .... was in de veertiende eeuw uit Spanje ingevoerd, en diende voortaan bij de geliefkoosde Meifeesten des volks in plaats van een of anderen oud-germaanschen dans’ (Land t.a. pl.); volgens Tabourot werd hij in de tweede helft der 16^de eeuw gedanst door ‘un garçonnet machuré et noirci, etc., avec des iambières de sonnettes’, naar 't schijnt onder veel gestamp met de van bellen voorziene hakken. Hoe geliefd deze morris-dance (of kortweg morris) was blijkt o.a. in eenige aanhalingen bij Halliwell (uit 1571 en uit de 17^de eeuw) en bij Shakespeare, Henry V, II, 4 en All's well that ends well II, 2 (verg. ook Comedy of errors IV, 3)²⁾.

Nu schijnt deze morris-dance of moorendans of morisque ook op de eene of andere wijze met de brande in verbinding te zijn gebracht, o.a. blijkens de bovengemelde danswijze Moriskas brande. Prof. Land haalt een in 1569 gedrukte Engelsche ballade aan, waarin van een nieuwen Franschen branle gewag wordt gemaakt, doch vervolgens de morris boven de ronde en de branle verheven schijnt te worden (de bewoording is niet overduidelijk):

A band of bells in bawdrick wise

Would deck us in our kind-a;

A shirt after the Morris guise,

To flounce it in the wind-a;

1) Venus Minnegifjens 15; Amst. Pegasus 53, 132.

2) Land vermeldt (blz. 382) nog een ‘Staines Morris tune’ van omstreeks 1600.

[p. 113]

 

A Whiffler for to make the way,

 

And May brought in with all-a,

 

Is braver than the sun, I say,

 

And passeth Round or Braule-a,

 

For we will trip so trick and gay,

 

That we will pass them all-a.

‘Toch was die morris-dance, waarbij dit moet gezongen zijn, duidelijk een branle van den rhythmus onzer Moriskas Brande (n^o. 409), hoewel met een opslag’ (Land, a.w. 348)¹⁾.

Ik zou nu willen vragen of brandemoris ook, liever dan uit eene woordspeling van brande-wijn(tje) met brande Maurice, uit eene dergelijke met een *brande moriska of *brande morris (-moris) verklaard moet worden. Immers, wanneer men bedenkt, dat al de andere bij Land genoemde brandes de nadere bepaling achter dit woord hebben, is het zeker niet gewaagd te gissen dat de Moriskas brande ook brande moriska (-que) of wel brande mor(r)is heeft geheeten. Zulk een dans en zijn naam kon hier te lande door de Engelsche tooneelspelers, die er in de eerste jaren der 17^de eeuw, o.a. bepaaldelijk door hunne dansen, zooveel opgang maakten²⁾, bekend geraakt zijn. Langs dezen weg zou 't dan ook te verklaren zijn dat wij niet den Franschen

1) De Heer W. Barclay Squire, de beste kenner van dit onderwerp in Engeland en o.a. schrijver van het art. Morris-dance in Grove's Dict. of Music and Musicians, had, door Dr. Murray op mijn verzoek om inlichtingen gevraagd, de goedheid o.a. het volgende te antwoorden: ‘the Morris Dance was never a formal dance. Probably any tune was played for the Morris; and as Brawls or Branles.... were fashionable, the tunes to which they were danced would become well known, and used to accompany the Morris. Hence the term Moriskas brande might arise, tho' I cannot find it in any English collection of dance-tunes.’ Hoewel deze mededeelingen niet al het gewenschte licht ontsteken, mogen wij er toch uit afleiden dat de melodie van zekere soort van brande, om zijn rhythmus veel gebruikt voor de begeleiding van de morris (die, zoo al niet een vasten ‘tune’, toch zeker wel een bepaalden rhythmus heeft gehad), wegens dit gebruik den naam brande mor(r)is kan hebben gekregen.

2) Zie Jonckbloet, Gesch. d. Ned. Lett.³ 3, 83 vlgg. - Bolte, Die Singspiele der engl. Komödianten u. ihr. Nachfolger vermeldt (blz. 2, noot 1) een morris-dance met gezang en handeling van Pekelharing, en spreekt verder in 't algemeen over de groote plaats die zang en dans in hunne stukken hadden, en over den invloed van de Engelsche muziek en de Engelsche tooneelspelers in de Nederlanden en Duitschland.

[p. 114]

klemtoon op -rís(ke), maar den door de Engelschen naar oudgermaansch gebruik verplaatsten op -mó- (brandemóris) hebben overgenomen. Wat de vocaal betreft, vooreerst werd eng. morris toen misschien nog niet met korte (onvolkomen) o uitgesproken¹⁾; maar bovendien mag men hier wellicht eenigen invloed toekennen aan ons woord mooris met heldere (volkomen) o, moorin, negerin (al had dit den klemtoon stellig op de laatste lettergreep²⁾: de oorspronkelijke morris-dance, en wellicht ook de brande mor(r)is, had het karakter van een moorendans behouden, zoodat de gedachte aan dit hier te lande bekende woord voor de hand lag.

Wat mij bijna aan deze verklaring de voorkeur zou doen geven is het feit, dat Bredero in zijne Lucelle, weinige regels nadat hij van de brande graaf mouweris heeft gesproken, den brandemoris vermeldt, waaruit men wel zou opmaken dat hij dit laatste woord niet met de eerste verbinding gelijkstelt³⁾. Het is waar, brande mor(r)is, als naam eener dans- of zangwijze is nog niet rechtstreeks aangewezen (evenmin trouwens, strikt genomen, brande Maurice); doch het is, dunkt mij, zoogoed als zeker dat ook deze Fransche vormen der namen bestaan hebben. Wellicht ontmoeten de beoefenaars onzer oude muziek een dezer twee of beide nog wel eens; in dat geval houd ik mij voor de opgave aanbevolen. In allen gevalle, dat de verklaring van het raadselachtige brandemoris hier te vinden is zal wel niet meer betwijfeld worden: Leendertz heeft hier buiten kijf den goeden weg gewezen.

1) Trouwens ook indien de oorsprong in brande Maurice te zoeken is, moet men aannemen dat het accent versprongen is; maar in dat geval is de vocaal gemakkelijker te verklaren: au van fr. Mauríce werd bij ons - tenzij men het verving door de nedl. au - waarschijnlijk veeleer heldere, dan korte o (verg. ook nhd. Moritz).

2) Bredero, Moortje, r. 384 (naast Moriske, r. 1152). - Merkwaardig is de vorm brandemorische, bij V. Mildert, Clucht v. Sr. Groengeel (Rott. 1633; ed. 1643: brandemorisch). Dat dit een spelling voor het verkl. brandemorisje zou zijn is vrij wel ondenkbaar: de verkleinwoorden worden in deze klucht steeds met -ie(n) of -je(n) gespeld. Is de ch dan werkelijk een overblijfsel (in de spelling) van een vroeger uitgesproken gutturalen klank als in brande Morisque? Dan zou het mijne gissing steunen.

3) Zie de plaats (r. 1267), aangehaald in het Ned. Wdb.

[p. 115]

Behalve het bovenstaande vond ik in het meergemelde Luitboek van Thysius nog onverwachts de nagenoeg volledige verklaring eener plaats bij Bredero, die tot dusverre nooit geheel opgehelderd was. In het 4^de tooneel van het 2^de bedrijf zijner Lucelle plaagt de lakei Pannetje-vet den kok Lecker door hem allerlei wonderlijke gerechten op te noemen en dan te vragen of hij die wel kan toebereiden (r. 1227 vlgg.; ed. Binger I, 345-346):

Ick moet met dese knecht

Wat alven, wat gecken, wat lacchen, boerten, jocken,
't Is sulcken mallen bloet. O gy kock aller kocken!
O komt hier voor den dach. Gy verstaat jou immers wel
Op de saussen van een saussys, of van een moye frickedel,
Gefricasseert in de bruyne brande graaf mouweris,
Of op een snipje met zyn dreckje? also wel denck ick als Louweris.
Op de vreemde Composten en sopjes van de vossen dans?
Vande Almangie quapaart van een vette Gans?
Vande Struyven en Taarten, van galliaarde Spaenjen?
Vande sinckepas over 't gebraen? van appelen van Oraenjen?
Vande Bergomaskes en de maskarades van een hoen?
Van het droopen en de capriolen van een kappoen?
Vande bisarde grimassen vande Artisocken?
Van toekruyt, van gecoockte Salm, en Engelsche bocken,
Over de pasteyen, met sla, van quins parlement?
Ick gis datje de quaterbranckt lavagotte en peck in de ton wel kent.

Waarop Lecker geheel verbijsterd ten antwoord geeft:

Ick ken geen van al die toerientayen, noch snorrepypen.
Waar haaljet al van daan? hoe kant jou verstant begrypen?

Deze plaats is lang een crux interpretum geweest. Reeds Van Hasselt zegt er van¹⁾: ‘Hoe schoon zou dit in eene voorrede voor de Geldersche keukenmeid gepast hebben! Maer ik ken my niet bekwaem om het uitteleggen’. Dr. J. ten Brink, in zijn ‘G.A. Brederoo’ (a^o. 1859), blz. 205, verdedigt zijn held tegen dezen schamperen uitval, zonder echter diens woorden nader te verklaren. De Heer G. Busken Huet ontdekte later,

1) Over de eerste vaderl. Kluchtspelen (a^o. 1780), 104.

[p. 116]

bij de vergelijking met het Fransche origineel van Le Jars, dat deze ‘in het bedoelde tooneel een aantal woordspelingen (maakt), spelende met de dubbele beteekenis der namen van dansen en schotels’ (bijna hetzelfde derhalve wat aanleiding heeft gegeven tot de verandering van brandewijn in brandemoris). ‘Dit begint met “fricassée” en gaat zoo voort. “Fricassee”, naam van een gerecht, is tevens die van een dans. En van die woordspelingen stapelt Le Jars er een half dozijn opeen. Bredero heeft dit niet begrepen, of heeft geen kans gezien die Fransche aardigheden in zijne moedertaal over te brengen. Niettemin behield hij de plaats, instede van haar over te slaan, en verviel daardoor in de bekende duisterheid, nog verzwaard door drukfouten’ (Prof. Ten Brink in de Inleid. op de Lucelle, ed. Binger, I, 302). Deze ontdekking stelde Dr. Kollewijn reeds in staat verscheidene woorden uit den wonderlijken poespas te verklaren.

Het Luitboek van Thysius geeft nu, door middel van zijn uitvoerig register, van bijna alle uitdrukkingen volledige opheldering en over de meeste reeds verklaarde nadere inlichting. Ik geef hier alles wat ik er over gevonden heb, en vermeld alle uitdrukkingen, ook de reeds door Dr. K. ten deele verklaarde, in de volgorde waarin zij bij Bredero voorkomen, met den echten naam van den dans er naast, en de bloote verwijzing naar de bladzijde (en zoo mogelijk, het nummer der melodie¹⁾) van Prof. Land's uitgave, waar de belangstellende over deze dansen veel wetenswaardigs bijeenvindt.

frickedel, gefricasseert. Blijkbaar heeft Bredero hier Le Jars' fricassée nagevolgd, met woordspeling tusschen fricadel en saltarelle (Land 265, 345, 347) of wel pastorelle (380, 395, n^o. 448). Ten overvloede heeft hij er toen nog de ‘saussen van saussys’ voorgevoegd.

brande graaf mouweris^2): Brande Graeff Maurits (356, n^o. 399).

1) Zóó is de plaats ook terug te vinden in het 1ste, 2de en 3de deel van het Tijdschr. v.N.-N.'s Muziekgesch., waarin het Luitboek eerst bij gedeelten verschenen is.

2) De door Leendertz gezochte plaats. Dat de brandemoris (want dat hier dezelfde drank bedoeld wordt lijdt geen twijfel) hier bruin wordt genoemd is niet alleen om de alliteratie: oude brandewijn heeft inderdaad die kleur (zie eene aanhaling in het Ned. Wdb. op Brandewijn).

[p. 117]

vossendans: Fuss-ein-Tanz (267)? Hetgeen hier twijfel kan doen rijzen is dat deze dans, volgens Prof. Land, ‘van nieuwere dagteekening’ schijnt.

Almangie quapaart: Allemande quaet paert (blz. 59 en 285).

galliaarde Spaenjen. Een gaillarde d'Espagne vind ik niet; maar wel een pavane d'Espagne (293, 303, n^o. 334), en de mededeeling dat de pavanes gewoonlijk een soort van gaillarde tot nadans hadden (296; verg. 309 vlgg.): een gaillarde d'Espagne kan dus licht bestaan hebben.

sinckepas: Cinquepas, een andere naam voor de gaillarde (310).

Bergomaske: Bergamasco, een oorspronkelijk Italiaansche dans (382, 386, n^o. 434)^1).

maskarade: Mascarade Englesa (393, n^o. 446); als stem aangehaald in het Amoureus Liedb. van 1605, blz. 124, en Den nieuwen ... Lusthof van 1607, 71.

capriole. Dit woord had nog een meer speciale beteekenis dan thans; het was een zekere sprong, waarbij de voeten in de lucht heen en weer bewogen werden (311).

quins parlement. Ik vind geen dans of danswijze bepaaldelijk met dezen naam, doch twijfel geen oogenblik of ook dit is een Engelsche melodie geweest. Natuurlijk is de naam eene verbastering van Queen's parliament (al zou quins desnoods ook uit kings verbasterd kunnen zijn); en met die queen kan in dien tijd geene andere bedoeld zijn dan queen Elizabeth, evenals zeker in de queens allemande, die blz. 285 (n^o. 318) genoemd (en eveneens quyns almand gespeld) wordt.

quaterbranckt: Quater Brande (345, 363, n^o. 412); als stemme aangehaald in het Amour. Liedb. van 1605, blz. 98^2).

1) Verg. nog eene plaats die ik toevallig dezer dagen vond, I. Vos, Kl. v. Robb. Leverw. 5: ‘Of dat s' een Bergomas nou danst met Monsieur doot’.

2) Prof. Land schrijft bij vergissing 96, doordat blz. 99 als 97 gepagineerd is (verkeerde paginatuur of foliatuur komt in de 17de eeuw nog zeer dikwijls voor).

[p. 118]

lavagotte. Eene op blz. 390 (n^o. 441) medegedeelde melodie, getiteld Fagote wordt door Prof. Land (blz. 379) verklaard als eene verbastering van la gavotte, onder den invloed van fagot: die dans werd kort na dit speeltuig hier bekend. Juist denzelfden vorm vindt men als stem aangehaald in het Amour. Liedb. van 1605, blz. 122 en in Bredero's Boert. Liedb. 110 (ed. Binger III, 366).

peck in de ton: Packington's pound; bij Starter, Fr. Lusth. 10 (ed. V. Vloten 14) als Peckingtons Pond, in het Luitb. v. Thysius 84 (n^o. 74) als Pacce tous pon aangehaald. Ook bewerkt in Van Riemsdijk's Danswijzen n^o. VI, en daardoor bij liefhebbers der oude muziek weder welbekend. Heeft Bredero hierbij aan spek in de ton gedacht?

Men ziet hoe alle namen verbasterd zijn, meestal niet opzettelijk door Bredero, maar blijkbaar reeds in den mond der weinig geletterde muzikanten en des volks¹⁾; van Bredero is alleen de toepassing, de speling met de namen der gerechten.

Eenmaal aan het zoeken, gaat men vragen of er ook nog eene woordspeling schuilt in snipje met zyn dreckje²⁾, of bisarde grimassen nog iets meer bepaalds aanduiden dan bizarre³⁾ grimassen, en of toerientayen kan zijn samengeflanst uit tourdion en gaillarde par terre, twee namen van denzelfden dans (Luitb. v. Thys., blz. 311). Dit zijn echter slechts losse gissingen; en wat het laatste betreft, dit wordt niet meer door den ‘danskundigen’ Pannetje-vet gezegd, maar door den overbluften kok, in wiens mond eene woordspeling eigenlijk kwalijk zou passen.

Uit het bovenstaande blijkt derhalve dat Bredero op dit punt

1) Een ander fraai staaltje is Brande Lommermeer uit brande l'homme armé (Luitb., blz. 36, 111).

2) Verg. Westerhaen, Ged. 1, 426: ‘Sneppen met haer langen beck, Wel gebraen met grom en dreck’. Nog in onze hedendaagsche kookboeken leest men dat de ingewanden van snippen uitgehaald, fijngehakt, en in boter bruin gebraden worden. In Brockhaus' Convers.-Lex.¹⁴ 14, 566 wordt dit lekkerbeetje nog schnepfendreck genoemd (zie ook D. Wtb. i.v.).

3) Over de na r ingelaschte d verg. Tijdschr. X, 299; XIII, 158.

[p. 119]

door zijn trouwen levensbeschrijver en heraut miskend is, en dat hij geenzins de woordspelingen van den Franschman ‘niet heeft weten thuis, of niet heeft weten over te brengen’, noch ook maar ‘half en half begrepen wat Le Jars wilde zeggen’ (zooals de Heer Busken Huet, aangehaald in de aant. door Dr. Kollewijn, zegt), maar integendeel de geheele plaats voortreffelijk heeft begrepen en vertaald, met vervanging der Fransche namen door die van hier te lande toen bekende. Trouwens dat Gerbrand Adriaensen wel wist wat zang en dans was, daaraan behoefde niet getwijfeld te worden¹⁾.

Geeft het bovenstaande derhalve een kleine bijdrage tot beter verstand van Bredero's tekst en juister waardeering van zijn talent, aan den anderen kant is het misschien niet geheel zonder belang deze namen van dansen en danswijzen hier te lande in 1616 aangewezen te zien. In allen gevalle bevestigen deze woordspelingen zijdelings de hierboven gegeven verklaring van brandemoris, gelijk deze naam omgekeerd een aardige parallel is voor de door Bredero verzonnen ‘dansende schotels’²⁾.

Leiden, Februari 1897.

j.w. muller.

Naschrift. Toen het bovenstaande reeds ter drukkerij was, vond ik de volgende plaats (Coster 506), waaruit blijkt dat ik

1) Sp. Brab., r. 432 noemt hij ‘een voetje’, dat reeds door Verwijs als een dans werd uitgelegd; verg. Luitb., blz. 267. In het Moortje, r. 2792 (ed. Binger) wordt, naar Prof. Ten Brink mij aanwijst, de ‘Passemedia’ genoemd, waarmede zeker de passemezzo bedoeld is (Luitb. 292, 304 vlgg.); maar dit staat in de geïnterpoleerde, alleen in de latere uitgaven voorkomende plaats. De aldaar, r. 2793, genoemde Clementia zal ook wel de naam van een dans zijn.

2) In de boven aangehaalde klucht van Sr. Groengeel wordt op eene dergelijke wijze een dans genoemd (blz. 7). Een ‘veddelaer’ en een ‘liereman’ hebben samen een liedje gezongen en drinken daarop: ‘Her an lustich, daer hebie de mey’ .... ‘Het gaet’ ... ‘'t ls by men keel insoet ... Nou noch ien reys, weer an, Corante Margrietje, laet sien waer sellen wy best an peuren’; blijkbaar is ook dit de naam van een dans (Land, blz. 375, n^o. 428 noemt een ‘Courante Hansken’).

[p. 120]

op blz. 106 wat boud heb gesproken en Sint-Joris toch inderdaad op de uithangborden ook van kleinere herbergen en kroegen wel voorkwam. Lecker, de meid, zegt daar tot Luy, den knecht:

Wat kijckt ghy na de uythang borden, alsser maer bier en wijn is
Met een moye meyt, of een aer goelijcke Trijn is.
Zy hangen noch wel ander borden uyt, den Engel, S. Joris, 't Paradijs,
De quaetste huysen hanghen de beste teeckens uyt om prijs.

Doch de daarop gegronde verklaring van brandemoris wordt hierdoor nog niet waarschijnlijker.

Ten slotte zij hier nog opgemerkt dat Pers bij zijn Brandamoor en Brandamoris (zie boven, blz. 105, noot 1) mogelijk zijnerzijds weder aan een Brande Amours (zie boven, blz. 111) gedacht heeft: eene soortgelijke ‘wijziging’ eener eenmaal bestaande aardigheid als Bredero waarschijnlijk met zijn brande graaf mouweris gaf.