Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 16

[p. 44]

Een onuitgegeven hekelschrift van het einde der 16^e eeuw.

Dit schrift werd gevonden te Hasselt (Belgisch Limburg) in de papieren van advokaat Van Henis, welke in de vorige eeuw leefde. Bij een bezoek aan den eigenaar, overhandigde ons deze een niet gepagineerd registerken van 12 folio's, 25 centimeters lang op 15 breed.

Het handschrift dagteekent uit het einde van de 16^e eeuw, en moet bepaald opgesteld geweest zijn tusschen de jaren 1570 en 1574, en ziehier waarom:

Op folio 3 zegt de schrijver dat de woekeraar een percent vergt van 33%, ‘ghelt verschoeten op die penninck drije.’ Welnu, Boucher (zie L'Usure Ensevelie bl. 74) heeft uitgerekend dat het tarief der woekeraars beliep tot 130% van de jaren 1499 tot 1515, - tot 68% van 1515 tot 1549, - tot 32% van 1574 tot 1593.

Het tarief 33% waarop de schrijver onzer satire zinspeling maakt, heeft dus gegolden op het einde van de jarenreeks 1549-1574, dus rond 1570.

_**_*

'k Heb me eerst afgevraagd: hoè het handschrift uitgeven.

Zonder aanteekeningen, dan zal 't voor velen een gesloten boek zijn, en menige zinspeling zal onverstaan blijven. Dus, mèt aanteekeningen. Enkel met de punctuatie van het handschrift in zijn tegenwoordigen toestand, dan zal de lezer soms woorden koppelen die niet te koppelen zijn, en de uitgave zal ook niet aan den oorspronkelijken tekst beantwoorden, daar uitnemend veel zinteekens (/) bijna volkomen en ook totaal uitgewischt zijn. In vele volzinnen vinden we zinteekens, terwijl in andere, waar óók zinteekens noodig zijn, deze niet meer zichtbaar voorkomen. Tot gemak van den gewonen lezer heb-

[p. 45]

ben we dan ook punten en komma's dààr gezet, waar de beteekenis van den zin die vereischt.

Wie gaarne den tekst leest zooals het handschrift dien verkondigt, schrabbe punten en komma's, aanhalingteekens en onderstreepsels, uitgenomen de schuinsliggende streepjes (/) of streepjes met 'n punt voor (./) die de nog zichtbare zinteekens van het handschrift vertegenwoordigen. Verkortingen als ên = ende, vân = van der hebben we natuurlijk voluit geschreven.

_**_*

Het handschrift schijnt me niet volledig. De eerste volzin luidt:

‘In dese voors. Leensael sijn die nae bescreven vrouwen gheadmitteert om in die stucken van den naevolgende Leengoederen met te deylen.’

De schrijver neemt dus de volgende verdeeling aan:

1^o. de Leensael.

2^o. de vrouwen die aldaar thuis hooren.

3^o. de leengoederen die hun toekomen.

Het woord ‘voors.’ (voorscreven) is geen eenvoudige formuul zonder beteekenis. De tegenstelling van ‘voors.’ met ‘nae bescreven’ en ‘naevolgende’ is te duidelijk.

Op fol. 11 is het hs. onvolledig, zooals blijkt uit den afgeknotten volzin:

Item noch een Leengoet / dwelck sonder achterdincken woert opgehauwen, daarom loopen daer deckmaels groote schade op, want dickmaels woert belast. Regt.’

Op deze bladzijde staan maar 'n drietal regels. Het verso is gansch onbeschreven. We missen hier menig wellicht kleurrijk geschilderd leengoed.

_*✻_*

Dit hs. is waarschijnlijk het oorspronkelijke van den schrijver. Wellicht liet deze eenige bladzijden in blanco om later nieuwe feiten te hekelen. De satire ziet er ook wat kladachtig uit. Zij gaat mank aan synthesis. Kenschetsende feilen worden

[p. 46]

nog al eens herhaald. De verdeeling der leengoederen is daarbij luttel logisch afgebakend. Doch bepaald laat ons het innerlijke van het handschrift niet toe, de zaak afmaken.

De schrijver was heel waarschijnlijk een doctor juris. De vorm is gichtboekachtig en het hs. werd gevonden in de papieren van een advokaat.

Een tweede hand schoot een nieuwe hekelschicht: ‘mijn vrouw snoept als ik niet thuis ben’ (fol. 2 v.o.).

Een derde kwam. Hij vond al dat gesnap tegen de vrouwen boter aan de galg: ‘we moeten toch allen eens sterven.’

_**_*

Wat me doet vermoeden dat de schrijver wellicht zijn eigen confraters hekelde als hij de schelmerijen van rechtsgeleerden en andere openbare ambtenaren aan de kaak nagelt, is het veelvuldig gebruik van de fransche en neo-latijnsche terminologie:

gheadmitteert, argueren, glorieeren, soffelet, brasselet, notabel, percheel, tresorier, argentier, thesaurier, financier, banckier, officie, beneficie, text, commissarisen, appelleren, praktijcke, expeditie van recht, peys, fiskalen, exces, prochie, executeur, testamenteur, vacatien, conscriptie, privilegien, portien, per ma foij, officier, incurrieren, onpleysant, arguatie, regneren, crawagie, gefundeert, successie, artikulen, greffier, inquisitie, executie, gesomeert, accepteren, questien, persisteerden, priveren, miraeckel, gratie ...

We vinden er ook de gewone zestiende eeuwsche nominatieven als den man, een groeten poel, een schoenen leen; vele partitieve genitieven als veel kleynes eels wilbraets, wijnes genoech, stuxkens leens; datieven als thuyse, over tafelen, 't goet met quaden loenen, met mijnen wijffve; accusatieven als allen tlandt duer, eynighen teghen segghen, een vuyle wijff, allen hoverdije; meervoudige accusatieven als den honden, tegen quaet wijffs, goeden, goeten, goet, of goederen, sijne wapen, sijne artickel, denselfden wapen.

[p. 47]

Zooals men licht opmerkt heeft de spelling meer weg van de Middelnederlandsche orthographie en die van Spieghel, dan van die van Lambrecht en Pontus de Heuter.

Aan te stippen is de volstrekte afwezigheid van het wederkeerig voornaamwoord zich (haer voldrincken, hare belghen, hem daermede behelpen, die hun gestudeert hebben). Nergens vinden we hun als possessief (hare mans, hare drincken).

Op fol. 1 staat denwelcken als vrouw. meerv. nominatief. Opmerkenswaardig nog de gerundia ghedoene (fol. 2), doene (fol. 6), ghoene (fol. 8 vv.), onverstaene (fol. 9 vv.); verleden deelwoorden als ghedaene (fol. 4), ind. pres. als sijne (fol. 3 vv.), doene (fol. 1).

Vormen als oft gebuerden (fol. 12 vv.) mag men bij de onstandvastigheden der schrijfwijze rekenen.

De schrijver heeft een voorliefde voor de ingeschoven d (aldermeest, felder).

Zoo keken en graven Limburgsch luiden, zoo schijnen maerte, kreeghen (= gekreeghen) en ghecoemen hebben een West Vlaamschen invloed te verraden.

_**_*

Onze satyrist hekelt de vrouwen; dat is zijn recht. Hij hekelt in 't algemeen zekere openbare ambtenaars, - doch hij noemt niemand.

Hij hekelt de soldaten die vuile ziekten oprapen zoowel in Spanje als in Napels als in België. Flips II de Spanjaard was inderdaad Koning van Napels. En zijn betwiste rechten deden zelfs den oorlog losbreken tusschen hem en Paus Paul IV¹⁾.

Doch hij hekelt ook bepaalde instellingen; en die, welke het gevaarlijk is tè vijandig aan te randen, prikt hij maar eventjes en voorzichtig:

Den Secreten Raedt die niet hemelyck en is (fol. 3^vo). Minder vreest hij de ‘costelycke’ ‘wittinghen’ ‘van Loeven’, ‘die hen selffven laeten duncken dat sij wijs sijn’, ‘die gherne voer

1) Zie Namêche, Le règne de Philippe II o.a. bl. 57 en vlg.

[p. 48]

hoeff gepresen sijn’, ‘die altijt lichtelijck lachen’, ‘ende die hen selffven aldermeest prijsen’ (fol. 7), ‘een deel sotten, geheeten cutte sotten’ ‘die hun wat sot gestudeert hebben’ en ‘zeer vroech een quaet houwelijck doene’ (enz. fol. 8^vo).

Waarschijnlijk kende de schrijver deze jonge lui uitstekend, omdat hij zelf student te Leuven geweest was.

Nog vinniger spottend en soms ergerlijk randt hij ‘den stoel van Roemen’ aan, ‘die egheen staples en heeft’ (fol. 3^vo), de ‘papen’ die goed met de vrouwen houden wier kinderen die ontaarde moeders ‘bij de papen laten slapen als sij met lecken ende suypen moeghen.’ Vindt men een man die ‘tot Sint Hubrecht in Ardennen’ geweest is ‘ende lancx soe dulder woert’, soe sal men hem die papen overgeven ende laten hem besworen’ (fol. 12^vo).

Onze schrijver is 'n ongeloovige spotter met demokratisch gevoel.

Hij schiet pijlen op de kloosters die wagens en paarden ontleenen, werklieden voor den kost vragen en iedereen allerlei karweien opleggen, vijf of zes dagen lang (fol. 4).

Waar de schrijver bepaald zijn oorsprong verraadt, is in een volzin op fol. 3^vo:

‘Voor meesters van recht die hun tekst niet en kennen ende voer den 22 daer 15 wel doen zouden.’ Welke meesters van recht, ten getalle van 22, zouden even goed hunne uitspraken ten getalle van 15 kunnen vellen?

Le tribunal des XXII, de rechtbank der XXII, die enkel bestond in 't Prinsbisdom Luik.

De schrijver bewoonde dus deze gouw en wel bepaald het Dietsch gedeelte van gemeld Prinsbisdom, waarschijnlijk het Graafschap Loon. We hebben dus hier wellicht te doen met een Gereformeerde, een volgeling van Herman de Zwoll, die te Hasselt in Limburg in 1566 en 1567 de Hervorming wilde inplanten¹⁾.

Onze satyrist verwijt aan de vrouwen dat ze babbelen -

1) Zie Bulletins des Mélophiles II, opstel van den Heer H. Van Neuss: Notice sur l'introduction de la Réforme à Hasselt.

[p. 49]

straatspektakel maken - ongegrond klagen - comedie spelen - gierig zijn - zich als moeilijke meesteressen gedragen - ingewortelde koppigheid vertoonen - luilapje spelen - èn jaloerschheid èn hoovaardij uithangen. Dat ze liegen - niet onderdanig zijn - lastertaal uitkramen - veel eigenwaan bezitten - aan zorgeloosheid mank gaan - wraak nemen - genot in 't booze vinden - en mèèr nog, dat ze hun geilheid niet kunnen bedwingen en tegen drank en smulpartijtjes de onschuld hunner kinderen veil hebben.

_*❋_*

Zoo we aan de kluchtspelen van Van Peene geloof moeten hechten, dan is deze kritiek gedeeltelijk nòg waar in Vlaanderen. Denzelfden hekel vinden we terug in den Minnenloep en vooral in de Middeleeuwsche Kluchten en Sotterniën.

In de Sotternië van Lippijn b.v. (zie uitgave Moltzer, Middelnederlandsche Dramatische Poëzie blz. 60 en vlg.) moet de arme echtgenoot ‘halen borre (water) ende vier’ (vers 7), ‘scueren den pot’ (vs. 25), ‘die scotelen’ wasschen en ‘den vloer scoene’ keeren, terwijl ‘sijn wijf leget ende droeylt met enen anderen man’ (vs. 73).

In de Sotternie van Drie daghen Here (o.c. bl. 190 en vlg.) verhaalt de arme echtgenoot Jan dat zijn ‘quaet wijf’ hem afslaat ‘snachts wel seven werven.’ Gaat hij naar de taveerne, dan komt zij hem uitschelden, en dan moet hij ‘met scoppe ende met scherne met hare haesteleec thuus wert gaen:’

‘Dan gheet si mi boken ende slaen,
Mi dunct, dat mi die rebben craken.’

Zij zou hem wel op zijn gemak laten, mocht ze mêedrinken. En gebeurt dàt, ‘dan hout si niet op, al soudse borsten’,

‘Sine heeft den croes al uut ghelect,
Ende als haer ander croes ghebrect,
Dan setsi den pot an haren mont;
Soe en hout si niet op, sine siet den grond.

[p. 50]

Ook onze Jan moet water halen (vs. 149) en, als hij ‘drie daghe here’ is, dan steekt hij den draak met zijne confraters in huiselijke slavernij:

‘Si sitten nu bi haren viere
Ende haspen, spillen, die vul keytijfs’

juist als in onderhavig handschrift, waarin ook de vrouwen de broek dragen en de mannen mogen haspelen en spinnen (fol. 2).

In de Ghenouchelicke Clute van Nu Noch klaagt de man dien zelfden nood (cf. nog Playerwater o.c. bl. 257 en vlg), en zooals bij onzen hekelaar (zie eindregels) gaat men voor den zot gewaanden echtgenoot ‘den pape haelen’ die met ‘stole’, ‘bouc’ en ‘quispele’ den man komt ‘belezen en bezweren.’

_**_*

‘In de XV^e en in de XVI^e eeuw was de woekerhandel eene zoo schrikkelijke plaag, dat de bevolking den woekeraar een van Lucifer's evangelisten noemde; eene volkspreuk zei:

Een woekereer,

Een meuleneer,

Een wisseleer,

Een tolleneer,

Zijn de vier evangelisten van Lucifer.’¹⁾

Met opzet laat onze schrijver door het woord leengoed uit het Leenroerig Tijdvak de beteekenis van Bank van Leening schemeren. Nochtans moeten we opmerken dat toenmaals de Banken van Leening in het land van Luik en het graafschap Loon nog niet bestonden, daar slechts bij machtbrieven van 5 April 1621 Ferdinand, aartsbisschop van Keulen, prins van Luik, aan Simon Mouillet de vergunning gaf in de steden van gemelde gouw leenbanken op te richten, o.a. te Sint Truiden en te Tongeren in 1621, met een interresttaks die aanvanke-

1) Zie Tijdschrift van het Willemsfonds Jan. 1896, bl. 13 en 14 opstel Vermast. Zie nog Aug. Scheire: Eenige bladzijden uit de geschiedenis van de Banken van Leening. (Vuylsteke 1896).

[p. 51]

lijk 15% bedroeg¹⁾. Doch de Lombarden woekerden alhier vroeger reeds²⁾ en nog meer dan in Brabant, Vlaanderen en Heuegouwen en, in plaats van 21%, welke taks in de Belgische provinciën was toegelaten, hadden de prins-bisschoppen van Luik toegestemd in een interest van 43%.³⁾

Die lui maakten ‘looze’ rekeningen, kochten het goed onder de waarde en zogen den armen ontleener uit met een kroos van 33%. Zij troggelden zelfs - zoo groot was hunne macht geworden⁴⁾ - met ambten en beneficiën.

Hunne geestelijke verwanten, de rentmeesters, bestelen - volgens dit hs. - de heeren, de muntmeesters bedriegen het volk, de schatbewaardes moffelen weg wat zij zouden moeten bewaren, de zilversmeden gieten lood in hun juweelen, en de bankiers pakken wat zij maar krijgen kunnen.

Uit oorzake van den slechten economischen toestand woedt overal het parasitisme, - in den landbouw, in het gerecht, in de kerk: hoven en tuinen worden tot wildernissen, - het te groote aantal onwetende rechters lèèft van het ‘Recht’ dat ‘Krom’ wordt, - en zoo zekere Heeren het priesterkleed ààntrekken, dit is, omdat zij aldus beneficiën mogen òptrekken. De arme lui, die tegen Heeren procedeeren, verliezen door de kosten van het geding èn den goeden uitslag van het proces, èn hun duren tijd, èn den betwisten eigendom met hun eigen onafhankelijkheid.

1) Zie Scheire o.c. 22, 23, 24.

2) Men vindt ze reeds in Limburg in het jaar 1232. Ik lees in de Chronique de l'abbaye de Saint Trond éditée par le Chev. C. de Borman dat de abten van St. Truiden (Jan II, Thomas, en Willem I. Zie II bl, 190, 191, 195) betrekkingen met de Lombarden onderhielden en dat deze ‘gravissimas et intolerabiles usuras petebant.’ In 1303 (o.c. II 233) wordt melding gemaakt van hun huis te Sint_Truiden. - Zie verder het onlangs verschenen werk van Prof. Pirenne: Le livre de l'abbé Guillaume de Ryckel, polyptyque et comptes de l'abbaye de St. Trond au milieu du XIII^e siècle (uit. van de Commission Royale d'Histoire de Belgique) inleiding en passim.

3) Id. bl. 23.

4) Oudegherst (Handschrift uit de Bibliothèque de Bourgoyne. Zie Vermast o.c. bl. 14) zegt dat in den tijd van tien jaar de groote Belgische families 140 millioen in goud en Filips II zelf 40 millioen verloren.

[p. 52]

Heel kalm wordt bestatigd dat de Staatskommissarissen nòg stelen.

_**_*

In 1461 sloegen de steden Tongeren, St. Truiden, Hasselt, Loon, Maeseyck, Bilsen, Herck, Beeringen, Bree en Stockheim een verbond om met gezamenlijke krachten de willekeur der fiskagenten te keer te gaan. Een honderdtal jaar later wordt bestatigd dat die agenten niet beter geworden zijn en het verbond den verhoopten uitslag niet heeft geleverd.

De fiskalen bedriegen hun eigen zusters. Zij vervalschen de wetten, beschenken de rechters, en dagen - om hun geding te winnen en tevens hun geilheid bot te vieren - snollen als getuigen. Ze zijn een zee door het aantal van hunne persoonlijkheden en door de diepte van hun egoïsme.

_**_*

Nevens de officieele bandieten, staan de particuliere schelmen.

Ze steken op eed geld in hun zak. Ze zetten in hun rekeningen 'n paar beentjes aan de armen van V (5) en zoo verkrijgen ze X (10). Nooden ze u op een maaltijd uit, dan eten zij, want het egoïsme van hun eigenbelang leeft in vrede met het egoïsme van hun buik. 't Zijn menschen die uitnemend weten - te geven, als zij daarmêe gelukken - te pakken. Zij doen niets voor niet, zelfs voor hun vrienden niet. Zij zouden vechten voor 'n half cent en worden zelfs gierig op hen zelven en durven hun buik niet meer vol eten. Zij zijn valsch, schijnheilig en wreed; ze spotten maar kunnen geen spot lijden. Op hun kop dragen zij de kroon der zeven hoofdzonden.

Deze blijven borg voor hun kinderen of geven hun alles wat zij bezitten, en moeten daarna naar den bedelstaf grijpen.

Gene buigen voor niets, tenzij voor geilheid. Ze lasteren, stoffen en boffen en veinzen en raken toch in 't net. Ze trouwen 'n vuil wijf, - gaan om met sletten en boeven, - spelen en borgen, - drinken, troggelen en hoeren. Ze zijn nooit thuis. Hun tempel is de taveerne of het braakhuisje, en zij ontnuchteren in een hospitaal van eigenaardige ziekten. Beteren ze nog, dan

[p. 53]

hertrouwen ze, dragen hoornen, koopen kinderen en sterven in ellende.

_**_*

Ziedaar een hoek van het realistisch tafereel, opgehangen door den schrijver van deze vijftiende eeuwsche satire, een bedwelmenden roes van soms eigenaardigen maar te dikwerf platten, walgelijken hekel, nog vuiler dan het snollentooneel in Bredero's ‘Spaanschen Brabander’.

cam. huysmans.

[Handschrift]

⁺In dese voors. Leensaell¹⁾ sijn die nae bescreven vrouwen gheadmitteert om in die stucken van den naevolgende Leengoederen²⁾ met te deylen./

In den eersten, allen die wijffven die teghen hare mans ophanghen³⁾./

die wijffven die den man in⁴⁾ sijne redenen oft woerden varen./

die all contrarie doenc dan die mans gherne sien ende lieff is./

die den man allen dinck verwijten./

die drye segghen als den man maer een seght./

die teghen hare mans argueren⁵⁾ ende willen altijts gelijck hebben./

die op die mans lichtelyck muylen./

die op die mans willen keken⁶⁾ als die mans droncken syn./

die den mans andere vrouwen aentigen./

den welcken dunckt wijser te syne dan die mans ende willen die mans leeren./

die altijt voerslaepen⁷⁾./

die den mont altyt hebben protelende⁸⁾ gelijck den ertpot./

die op straet gherne roepen als sij in huyse niet en moghen spreken./

die de mans loopen bekijffven in de herbergen oft onder tgoet gheselschap./

⁺die altyt teghen ijeghelick over die mans claeghen./

die haer altyt vol drincken./

die op straet loepen moert roepen als haer die mans dreeghen¹⁾ te slaen

die van haere mans willen ghescheyden woerden, omdat se niet genoech ghevoegelt²⁾ en worden./

die op³⁾ die mans nijet en passen./

die den man doen haspelen ende tbedde maecken./

die de kinderen smijten uyt quaetheyt als sij niet en moegen op die mans keken.

die op die maerten tieren als sy haer leedt niet en moeghen op die kinderen vreken./

die den honden met den voet stoten als sy niet en moeghen of man, boden oft kinderen sneuteren⁴⁾.

+ Fol. 1.]

1) ⁺Men weet dat het leen een goed is, door zijn bezitter tot vruchtgebruik gegeven aan een anderen persoon; deze was hulde, trouw en manschap schuldig. De heer had de tegenverplichting van bescherming.
Leensael = Leenhof, curia rei clientelaris (Kiliaen). Op de woordspeling van Leenzaal, Leengoed en Bank van Leening hebben we reeds de aandacht gevestigd.

+ Fol. 1

2) Zie deze Leengoederen hs. fol. 3 en vlg.

3) ophangen, met de beteekenis van het Hoogduitsch aufhängen, wijs maken.

4) vaeren in yemands reden, eens anders reden scheuren = in de reden vallen (Kiliaen).

5) argueren = betwisten, beknibbelen, argutare, disceptare.

6) keken, in Limburg kêke, bij Kiliaen vertaald door garrire, blaterare, jurgare, intrepare, schreeuwen.

7) = eerst te bedde gaan.

8) Protelen of preutelen = met gemurmel of gebrom koken (Kiliaen).

+ Fol. 1 verso.]

1) ⁺Nog zoo in Mid. Ned. en in hedendaagsch Limburgsch.

+ Fol. 1vo.

2) = (Kiliaen) coïre, rem veneream exercere.

3) = die de mans niet òppassen.

4) sneuteren, ablautsvorm van snateren, kakelen, zwetsen.

[p. 54]

die den man in alle quaet stoecken./

die alle maenden een maert verslijten./

die hen selffven willen verdrincken./

die niet en willen swijghen al souden se kruepel ende lam geslaghen worden./

die altijt willen loepen gaen./

die niet en moeghen sien eten noch drincken./

die den mans altijt preecken./

die den mans vrinden verachten ende altijt den man daer achterdeel aff seet⁵⁾./

die veel te veel claps hebben./

die nimmer meer int besten⁶⁾ spreecken./

⁺die heijmelyck glorieeren¹⁾ als den man gram is./

die den man verwijten dat hij niet werdt en is dat hij hare man is./

die van tafelen met gramschap gaen loepen als sij den man niet moeghen helpen inden dronck²⁾./

die hare³⁾ terstont aller dinck belghen./

die heijmelyck schult maken./

die altijt teghen hare gebueren kijven./

die den pot altijt laten in dasschen loepen⁴⁾./

die den mans terstont helpen kijven op sijn knechten./

die altijt over knechten ende jonghens clachten doen aen den man./

die den knechten haten als sy hare niet gedienstigher en syne dan den man./

die altyts sitten bij hare ouders en claghen./

die hare besieckt⁵⁾ maecken als sy een soffelet⁶⁾ hebben kreeghen⁷⁾./

die drye maerten haudt ende soude haer met eender wel ghedoene⁸⁾./

die hare kinderen bij de papen laten slapen als sij met lecken ende suypen moeghen./

die den mans hoeden berghen⁹⁾./

die bij de mans slaepen eer sij van kindt uytgegaen sijn¹⁰⁾./

die altijt heymelicke Commeerkens hebben daer sy met brassen als den man niet thuys en is./

die jaloers syn./

die hare siecker weten te maecken dan sij sijn./

⁺dieghene die muylen als die man elders ghenoijt is, dat sy niet mede ghenoijt en is./

die men savonts niet slaepen en smorgens niet op ghecrijgen¹⁾ en kan./

die den mans bevechten willen./

die altijt aen hare kleederen pronselen²⁾./

die liever op straet kijven dan in huyse, ende niet soe poertvast³⁾ en sijne./

die den man altijt hare goet⁴⁾ verwijten./

die in hare slaepkamer in die pispott schyten./

die doer hare vingeren pissen dat men se niet soude hoeren strollen⁵⁾./

die hare⁶⁾ den rechten willen verstaene./

die altijt suerlyck sien./

5) Men moet waarschijnlijk lezen: ende altijt daer den man achterdeel (nadeel) aff seet.

6) = ten besten spreken (zie Kil.).

+ Fol. 2.]

1) ⁺= met de beteekenis van het 17 eeuwsch glooren, zich vermaken.

+ Fol. 2.

2) dronk bet. a) het drinken, de daad b) den teug, in concreten zin c) den drank, wat men drinkt (bij Kiliaen haustus).

3) = zich.

4) iets in dasschen slaan = iets verspillen, vergooien (Verdam). De uitdrukking kan nog beteekenen: die zoo lui of onoplettend zijn dat de pot overkookt en in de asschen loopt.

5) besieckt bij Kiliaen 1^o ziek 2^o de vallende ziekte hebben. Alhier met de eerste beteekenis. Beziekt wordt niet meer in Wb. aangetroffen. Het woord met de tweede bet. wordt nog gebezigd in Belgisch Limburg b.v. te Bilsen.

6) Soffelet, bij Kil. sofflet = fr. soufflet.

7) Verleden deelwoord zonder ge als in W. Vlaanderen.

8) wel ghedoen = rem facere (Kil.).

9) opdat de man niet zou kunnen uitgaan.

10) Uitgang doen bet. in Limburg de eerste kerkgang van een bevallen vrouw.

+ Fol 2vo]

1) ⁺= krijgen. Ook bij Kil.

+ Fol. 2.

2) pronselen = nasaleering van prutselen. Bij Kil. bet. prondelen of prondselen: zich met prullen onledig houden (tricari, ungari). Kil. geeft nog op: prondselinghe, prondelinghe (= prul), prondseler (= frivolarius), prondselgeld (= minutae pecuniae).

3) poert is hier = partes posteriores. Vgl. ook Cats: ‘bovenal weest achter vast.’

4) = die den man altijd verwijten dat bij hun huwelijk zij zooveel en zooveel goederen bezat, terwijl hij ...

5) = bijvorm van Ned. struilen (dial. streulen) of het latere stroelen; cf. het Nederduitsch strullen (in hd. strudeln). Kiliaen: ‘streylen, struylen, fris. sicamb. j. pissen, meiere.’

6) = die het recht willen verstaan, zich verklaren. Heden bet. zich verstaan = goed weten.

[p. 55]

die hare walsche groene scheere⁷⁾./

die van den hare dat op eghen hoefden wast, brasseletten maecken./

Die met haer mans den maeltijt niet en halden, mer snoepen als hij niet thuis en is⁸⁾

Ende voorts allen hoverdye van vrouwen, van cleederen, schoenheyt, goet, worden⁹⁾ en werken

¹⁰⁾eenen dingen ons noetsaeckelyc te weten moriendum certe est, et id incertem an eo ipso die, si vis ad vitam ingredi serva mandata dei¹¹⁾.

⁺Hier volgen die notabelste stucken ende percheelen van goederen die onder den voors. Leenzaell behoeren ende gereleveert¹⁾ werden.

In den eersten, een schoene, goet, costelick, verveerlyck Leengoet, gelegen te water ende tLande, hoeffende²⁾ onder een deel grauwelycke³⁾ wolffven die Coeninghen noch vorsten aen en sien, comende vvijt Lombardijen⁴⁾, welcke beesten hier int Landt oick hebben seer⁵⁾ voerts ghebracht, dienende met⁶⁾ Rentmeesters, muntmeesters, penninckmeesters, Tresoriers, Argentiers, thesauriers, Prossiers, financiers, Banckiers⁷⁾ enz., Regenoten: ghelt verschoten op die penninck drye⁸⁾ ter eenre / alsoe veel offitiën⁹⁾ als beneficien¹⁰⁾ beleenen¹¹⁾ ende vercoepen ter tweeder, - alle goeten¹²⁾ met ghereede gelt binnen coeps¹³⁾ coepen ter derder / Ende loose rekeninghe weten te maecken ter vierder zijden./

⁺Item, een schoene Leen dienende voer hoeven daer gheen moes en wast¹⁾, ende voer heeren die gheen priesters en syne, ende voor vorsten daer gheen steeden en syne, ende recht dat nijet crom en is, ende voor den stoel van Roemen die egheen²⁾ staples en heeft, ende voerden Secreten Raedt die niet hemelyck en is, ende voor meesters van recht die hun text niet en kennen ende voer den 22 daer 15 wel doen souden, ende voer arme Commissarisen die egheen gelt en nemen, ende voer die Ridderschap die naer het hoff niet hooren, ende voer den drij Coeninghen die nijet ghecroent en sijn, geheeten ‘vuijlsaken’, geleghen onder ‘allen bedroch, ‘eijghen profyte’, ende ‘loose practijcke’, Rgt ‘Ick salt soe langhe appelleren, hij en sal my niet kunnen ghevolghen’ ter eenre, - ‘van beyde syden even cryghel³⁾ te syn’ ter 2der - ‘Ick sal soe veele schincken dat Ick goede expeditien van recht⁴⁾ sal cryghen ‘ter 3der, - Ende als men grooten cost ghedaene heeft, peys maken ‘ter vierder syden./

⁺Item een ‘tol’, geheeten den ‘bijltol’, geleghen onder ‘die zee der fiscalen’¹⁾ Regt ‘ipse bene habet, hij heeft syne suster ghefoilt²⁾ ‘ter eenre, - ‘van een exces te weten, drie oft vier articulen te maecken³⁾’ ter tweeder - ‘Laet ons desen schepenen, prochien custers, droncken maken, sij

7) ?

8) Na maecken staat een teeken. Dit verwijst naar een bijvoegsel, dat een andere hand uit een andere eeuw met anderen inkt onder op de bladzijde schreef. Dit bijvoegsel drukken we ook met andere letter.

9) = woorden.

10) Deze regels staan in margine, op de heele lengte van fol. 2vo. en op 2 regels, van onder naar boven, in hedendaagsch schrift. De hand is misschien de tweede, misschien wel eene derde.

11) = dat we moeten sterven, is zeker, en dit is onzeker juist op welken dag; zoo gij wilt het leven binnentreden, onderhoud de geboden Gods.

+ Fol. 3]

1) ⁺Releveeren zie Ducange. Zie verder te hande ende te monde coemen.

+ Fol 3.

2) = ressortissant à la cour de .....

3) = grouwelyc (Kil.) gruwelijk. cf. gräulich.

4) Zie Inleiding. Wie ‘uit Lombardijen’ kwam, was een woekeraar. ‘Hier gaat men in den Lomberd = hier betaalt men peperduur.’ De Lombarden richtten de eerste pandhuizen op.

5) = onheil.

6) dienen met = in dienst zijn van. cf. Ferguut vs. 5115 en Abel spel van Lanseloet: ene Joncvrou, die met synder moeder diende.

7) Rentmeester = quaestor aerarius, praefectus aerarii (Kil.) dus, beheerder der schatkist.
Muntmeesters = triumviri mensarii, triumviri monetales (Kil.). Bestuurders van de Munt.
Penninckmeester = ‘ontfangher’ (Kil.).
Tresorier = schatbewaarder, terwijl Thesaurier = ‘potter’, een mensch die geld ophoopt.
Argentiers, handelaars in zilver.
Prossier, bij Schuermans (Algemeen Vlaamsch Woordenboek) = knoeier, beul, vilder, paardenkoopman. Bij Kiliaen vind ik enkel de bet. pullulare (uitbotten) en ebullire (uitkoken). Prossen is 'n bijvorm van prutsen (Vercoullie) en de oorspronkelijke bet. is dus verbroddelen, verknoeien. Prossier bet. geldvilder, geldbeul.
De schrijver hekelt dus 1^o de schatkistbeheerders, 2^o de muntbestuurders, 3^o de geldontvangers, 4^o de schatbewaarders, 5^o de zilverhandelaars, 6^o de potters, 7^o de geldwolven, 8^o de financiers in 't algemeen en 9^o de bankiers in 't bizonder.

8) Ironisch. Die penninck drije = 33.33%.

9) = ambt.

10) = genot van geld of goed. (Zie Kil. en Ducange).

11) = verpanden.

12) g en en zijn alleen leesbaar.

13) = onder den koopprijs.

+ Fol. 3vo.]

1) ⁺Deze passus bevat volzinnen, waarvan één gedeelte de spottende uitsluiting is van het andere, zoodat gewoonlijk de eigenlijke beteekenis de volzin is, min de ontkenning:
a) hoven waar moes wast.
b) heeren die priesters zijn (= enkel om prebenden in te palmen).
c) vorsten die men overal vindt, waar steden zijn.
d) de stoel van Rome met zijn brandstapels.
e) de ‘secrete raedt’ die natuurlijk heimelijk is.
f) de rechtsgeleerden die niets van Recht kennen.
g) het tribunaal der 22 wier aantal gemakkelijk tot 15 zou kunnen gebracht worden.
h) de nooit arme Commissarissen die nooit nalaten geld te winnen. (Zie over de rol dier Commissarissen, Damhouderii Opera omnia I 318).
i) de ridders die enkel naar het hof luisteren.

+ Fol. 3vo.

2) ĕghēen (niet verwarren met hooger gebezigd ēghĕn of ēgghĕn) = geen.

3) bij Kil. = hardnekkig, in Schuermans (o.c.) = boos.

4) expeditie van recht of bij Kil. expediéren, een zaak afmaken.

+ Fol 4.]

1) ⁺= item een plaats waar iedereen moet tol betalen, geheeten den bijltol (de bijl was wellicht een emblema van de tolgaarders) gelegen onder de zee (het groot aantal) der fiskalen.
De tollenaars beuren den tol. Doch wie niet betaalt, ontvangt het bezoek van den fiskaal die op de schatkist waakt en als eischer optreedt.

+ Fol. 4.

2) foolen of folen heeft een dubbelen oorsprong en twee grondbeteekenissen.
Foolen bet. bij Kil. (vetus flandr.) gekscheren, spotten, hoonen, schaden, zich toeeigenen, verkrachten.
Het eerste foolen komt van het Oud-fransch ww. foler (van fol, fou cf. affoler), dat beteekent, zooals de Marollen van Brussel zeggen: tenir le fou avec quelqu'un (cf. Moltzer op. cit. bl. 273 Clucht van Playerwater: ‘Sij hout met mij haer foelken.’)
Het andere foolen komt van het fr. fouloir, fouler, vertrappen (waaruit foule) en overdrachtelijk kwellen. Zoo zegt Hooft (Ned. Historien uitg. Verwijs bl. 7): ‘de Stadhouderij des Heeren van Chevres die hen met onlydelycke bezwaarnissen gefoolt.’ Zie Diez, Et. Wb. der Rom. Sprach. I³, 183 in voce Follare en Folle, alsook Oudemans, Bijdragen II 315.

3) = van èèn exces (= delictum, Kil.) drie of vier zaken maken, - 1 feit 3 of 4 maal onderverdeelen en dan elke dezer onderverdeelingen doen straffen door een bizonder artikel der wet.

[p. 56]

sullen al te wel clappen ende aenbrengen’ ter derder, - ‘ende die hoerkens daeghen dat sij se selfs voeghelen souden’, ter vierder zijden./

Item noch een schoene dienend⁴⁾ leen, dienende te voet, te waeghen ende te peerde, som⁵⁾ met een peerdt, twee peerden, drije peerden, daer nae dat die Leenen sijne. Regt ‘allen cloesteren waeghens’ ter eenre / - ‘een geleent peert vyff off ses daeghen te rijden’ ter tweeder / - ‘om den cost wercken’ ter derder / - ‘ende alle krewee⁶⁾ waeghens’ ter vierder zijden./

⁺Item een Leen ‘daer men al gheboterde koecken backt maer het deech blijft een al¹⁾ aen die handen hanghen’, hovende onder Commissarissen, mombers, executeurs ende testamentuers, gasthuijsemeesters, heylegheestmeesters, kerckmeesters ende weesemeesters; Regt ‘aen dat bedken²⁾ te draeghen en is gheen verlies’ ter eenre / - ‘veele vacatien³⁾ rekenen ende segghen: arbeit is loonsweert’ ter tweeder / - ‘tgelt in die handt crijghen ende hem daer mede behelpen’ ter derder / - ende ‘achter nae een bescheten rekening maeken⁴⁾’, ter vierder zijden./

Item noch een grooten poel daer alle vuyle water in vergadert hoovende onder ‘Henrick loesleven’⁵⁾, Regt ‘een ijgelycken te ontrekenen⁶⁾’ ter eenre / - ‘ende wat Ick op mynen eedt heb, dat is ghevanghen visken⁷⁾’ ter tweeder / - ‘van een v een x te maecken’ ter derder / - ‘ende mijne Ruyme conscientie is my tsiaers een koye⁸⁾ weerdt’ ter vierder zijden./

⁺Item een stuck Leens dwelck nimmermeer met goeder meninghen en woert opgehauwen ende is nochtans daeghelix geschiedende¹⁾ Regt / ‘die vrinden oft Luijden bekeijffven dat sy niet te kermessen oft maeltijt en quamen als se²⁾ gepasseert syne’ ter eenre / - ‘noeden eens voer all als men liever heeft dat se thuijs blijven oft niet en comen’ ter tweeder / - ‘die luijden noeden als men hoert dat se elders ghenoijt sijn’ ter derder / - ‘ende als men die luijden genoijt heeft, dan selffve nijet thuijs te syne, zegghende: ‘Ick dacht ghij en soude nijet ghecoemen hebben’³⁾ ter vierder zijden./

Noch een stuck Leengoets dwelck costelicke is, nochtans lichte warec⁴⁾ ende is van alsulcken privilegien dat ment moet over tafelen⁵⁾ ophouden Regt / “schoetelen met breede canten coopen dat se die tafel wel vullen souden” ter eenre / - “die weert heet den gasten die spijse ontginnen⁶⁾ als hij sij gheerne heel houden soude” ter tweeder / - “ende den gasten wellecomme heten tot der portien als⁷⁾ sy in een gheheele jaere niet bact teten en hebben gehadt” ter derder / ende meer wijns rekenen dan over tafel gedroncken is’, ter vierder zijden./

⁺Item een warande vol kleynes ende eels wilbraets, van dobbel¹⁾ haesen doertoghen, vossen / loose fretten ende schalcke vissen, Regt ‘hij heeft wel gedient, hij heeft sijne noetkens wel ghekraeckt’ ter eenre / - ‘hij weet wel

4) = een dienstplichtig leen (cf. fol. 10: ende is dienend leen, want den mannen enz.).

5) = eenige (Kil.). Moltzer o.c. bl. 196 aant. 2.

6) Krewee = karwei (corvée).

+ Fol. 4vo.

1) ⁺een al, misschien verschrijving voor alleen, misschien een = in èèn klomp.

+ Fol. 4vo.

2) Van dit woord is be leesbaar en verbonden, - tusschen e en de volgende d is 'n letterbreede ruimte, - tusschen d en ken bespeurt men een vlekje of 'n streepje dat 'n letter (e?) kàn geweest zijn. De bet. van den volzin is onklaar.

3) = arbeid aan iets besteed door rechtspersonen of openbare ambtenaren.

4) Heden nog in Limburg = dat komt op een slechte rekening uit, op een te kort.

5) Zinspeelt de schrijver op een personage of een Cluytenheld? Waarschijnlijk cf. de Sotternie van Lippijn (Moltzer o.c. bl. 64 vs. 56: ‘(si) maect van mi enen pol her Jan.’

6) = door valsche rekeningen bestelen (Kil.).

7) Wanneer 'n Limburger de juistheid van een rekening betwijfelt en toch betaalt, dan zegt hij: ik geef u dat op uwen eed = op uw geweten.

8) = koei.

+ Fol. 5.

1) ⁺= stuk leen waar nooit een goede (openhartige) meening geuit wordt (men noodigt u uit, doch men mèènt het niet), en dit gebeurt dagelijks.

+ Fol. 5.

2) natuurlijk ‘kermessen oft maeltijt.’

3) cf. het hedendaagsch West-Vlaamsch, waar de invloed van het Fransch opmerkenswaardig is.

4) Kostelijk, nochtans geeft het licht werk.

5) over tafel = aan tafel cf. verder ‘meer wijns rekenen dan over tafel gedroncken is’ cf. nog Rijmbijbel vs. 13567 over tafel ophouden cf. tafelhouder, bij Kil. woekeraar (omdat tafel = wisselbank).

6) incidere, praelibare (Kil.). Terwijl de gast snijdt, eet de waard.

7) = alsof (Kil.).

+ Fol. 5vo.

1) ⁺Dobbel in den zin van valsch. cf. het fransch duplicité en het duplex van Horatius (Oden, 1, 6, 7). Zie nog Kiliaen. - Warande, van dobbel haesen doertoghen cf. het hd. von doppelherzigen Hasen durchzogen.

+ Fol. 5vo.

[p. 57]

ware syne kullekens²⁾ hanghen, hij is loes ghenoech’ ter tweeder / - ‘per ma foij, als den heer hem verliest, Ick verseker u dat hij een goeden officier sal verliesen’ ter derder / - ‘Ende het is een man van verstandt, hij weet te gheven ende te nemen, maer te nemen alder meest’ ter vierder zijden./

Item noch een warande, vol groffs wilbraets van deenen³⁾, rekels⁴⁾, buffels ende esels, gelegen onder honsem⁵⁾, Regt ‘niemanden niet te vergheeffs⁶⁾ doene’ ter eenre / - ‘gheen eere kavelen⁷⁾ die gelt cost’ ter tweeder / - ‘om een mijte⁸⁾ een oerloghe ende gekijff aennemen’ ter derder / - ‘ende hij is Ryck ghenoech, nochtans een derre⁹⁾ hij hem nijet halff sadt eten’ ter vierder zijden./

⁺Item noch een Berch, geheeten den Keijenberch, geleghen in een quaet hoeft¹⁾, al en ist niet schorft comende²⁾, doer crijghelheyt al syn opinie volgende, duer buijnheijt³⁾ een anderen schamperlyck aen te spreken, doer onverstandicheijt tgoet met quaden te loenen, doer vermetentheyt een quaet stuck te doene, doer nijdicheyt een anderen sijn duecht te beletten / sonder discretie op die heeren te roepen / doer ghirichheyt een ijgelijck ongelijck te doene, doer hoverdicheijt een ijgelijck te verachten / doer gramschap metten hoeft teghen den muer te loepen, ende doer haesticheijt een anderen te incurieren⁴⁾. Dit leengoet is zeer wilt ghelegen, want het heeft wel duijsent Regenoten./

Item eenen berch, geheeten den vuylenberch, besedt met onghestelden⁵⁾ hout, horende onder een onpleijsanten meyer. Regt ‘lichtelijck met een anderen spotten, niet moeghen ghespot lijden’ ter eenre / ‘altijt goet gheselschap in arguatie te stellen’ ter tweeder / ‘altijt nijdich spelen ende spotten’ ter derder / ‘ende van niemanden om beters wille niet verdragen’ ter vierder zijden./

Fol. 6vo. Item, in desen Lande regneren veele quade craewagien¹⁾, die welck al sweeren op die tonghe sonder etter oft bloet, Regt ‘niet te vreden willen syn dat ons heer geeruijst is, mer moeten hem hercruijsen’ ter eenre / - ‘veele costelijcke eeden sweeren eer men die ghemaent²⁾ is’ ter iider / - ‘op syne vianden willen vreecken met den santen plaeghen’³⁾ ter iiider / - ‘ende deen den anderen heeten hare moeder seyrden⁴⁾ twelck beestenwerck is’, ter vierder zijden./

Item een schoene Capelle, daer men schoene musijck singt met veel parthijen, mer het is quaet accordt ende men singt daer nijet veel uijt der stemmen oft veel luijden en moeghent nijet hoeren. Regt ‘Int facit singhen⁵⁾’ ter eenre / - ‘een dinck secretelijck een ijgelyck vertrecken⁶⁾ tot dat alle die werelt weet’ ter tweeder / - ‘wat men hoert oft siet terstont overdraeghen, al ist oock over tafel geschiet’ ter derder / - ‘yemanden uyt haet oft nijt verraden, al heeft hij die XXXe penningen niet⁷⁾, noch en heeft den eedt niet gedaen’ ter vierder zijden./

2) = mannelicke roede (Kil.). Cf. het hed. ned. kullekenskruid (of standelkruid), eene aphrodisiaque.

3) = fr. daine, damhert.

4) = huishond (Kil.). In hed. ned. beteekent rekel het mannetje van vos en hond, bulhond, buffelachtig mensch. Cf. rakker en roquet.

5) = honds-heim. - Hontsum is een gehucht van de gemeente Loxbergen in Limburg, - Honsem van Willebringen en Honssem van Bodeghem- St. Marten in Braband.

6) = zonder vergelding.

7) = goed maken.

8) de myte was het kleinste muntstuk, het 10e van een cent. Ik meen dat Moltzer op. cit. 129 een dwaling begaat als hij schrijft dat de mijt een waarde had van ongeveer anderhalven penning.

9) Zie Verdam, Mnl. Wb. in voce.

+ Fol. 6.

1) ⁺Keye bet. bij Kiliaen dwaas (keyaerd). Cf. de spreekwijzen: hij heeft een kei in den kop (hij bezit weinig verstand) en hij is met de kei gekweld (hij is half gek).

+ Fol. 6.

2) = to become, worden. Nog in W. Vl. - Schorft komt bij Kil. als adjectief (gewoonlijk schorftigh) voor.

3) ?

4) = tegen iemand aanloopen, zich op iemand werpen, iemand uitschelden, beleedigen.

5) = onpassend, misvormd (Kil.).

1) ⁺Krauuagie = huidziekte, schurft (Kil.) van ww. krauwen.

+ Fol. 6vo.

2) = vragen (Kil.).

3) = met de heiligen (te willen) plagen. Zij plagen de Heiligen opdat hunne vijanden door deze in 't verderf gestort worden.

4) seyr den = seer doen? Of is seyrden een imp. van sooren, seuren (Kil.) = zeer doen, verkwijnen, bedriegen, slecht besturen, stelen?

5) = in fausset singhen. Ik heb mijn gissing meegedeeld aan den kundigen componist en musicoloog M. Florimond van Duyse, welke mij schrijft: ‘in facit singhen is inderdaad een misselijke uitdrukking voor het bij Kiliaen gebruikte in fausset singhen, nog heden bij de Franschen chanter en fausset of faucet d.i. chanter en voix de tête.’ - De schrijver van de satire maakt 'n woordspeling op het woord fausset (falsae voculare).

6) = vertellen (Kil.).

7) Ik versta: iemand uit haat of nijd verraden, al krijgt de verrader de 30e penningen niet en al heeft hij den eed (van fiskaal) niet gedaan. - Hier wordt gedrukt op een per cent en op den eed. Heden nog ontvangen de tolbeambten b.v. een p.c. en gelijk alle ambtenaren leggen zij hun eed af. Hier valt niet te denken aan een belasting van den 30en penning, want die bestond niet. Er bestond een 10e penning (10%) en een 20e penning (5%), doch beiden vereenigd (15%) maken geen 30en penning uit (3.33%).

[p. 58]

⁺Item noch een berch, geheeten den alffberch¹⁾, staende voll costelycke²⁾ appelboemen, geheeten wittinghen³⁾, hovende eensdeels onder malleborch⁴⁾, Regt: ‘die kinderen willen toegheven’ ter eenre / - ‘den kinderen in hare quaetheyt prijsen’ ter tweeder / - ‘den kinderen soe veele overgheven⁵⁾ dat d'ouders achter nae gebreck lijden’ ter derder / - ‘ende borghe blijffven dat men achter nae selffs betaelen moet’ ter vierder zijde./

Ende eensdeels hovende onder die van Loeven, Regt: ‘die hen selffven laeten duncken dat sy wys syn’ ter eenre / - ‘die gherne voer hoeff⁶⁾ gepresen syn’ ter tweeder / - ‘die altijt lichtelyck lachen’ ter derder / - ‘ende die hen selffven aldermeest prijsen’⁷⁾ ter vierder sijden./

Item onder desen berghe voergenoempt woent den vader van den alffen⁸⁾, ende heft syn leengoet op⁹⁾ onder die brabanders, hoe auder hoe sotter, ende is soe wonderlick in sijnne oude daeghen / wat felder¹⁰⁾ beeste moest dat geweest sijnne In syn Jongghe daeghen, dat hij die Jonghe alffen soude groote schade doene, maer met dese manieren moesten sy hem onderhouden, Ierst moet al goet syn wat hy seet oft doet, ten tweeden wilt hijt all ghepresen⁺hebben / ter derder moet men hem al nae sijn mont spreecken / ter vierder behoeffden hij van achter wel twee ooren. Regt: ‘alle ouden stultisen¹⁾ ende meestendeel woenen sy in Brabant, ter eenre / - ‘herhauwelycken ende een wijff nemen die den helft jongher is als hij’ ter tweeder / - ‘In syn oude daeghen syne maert trouwen, ende doen die voerkinderen in have ende erffve grote schade, alsoe dat die leste kinderen²⁾ oock niet veele en behouden’ ter derder / - ‘ende als hy een penninck gewonnen heeft om in sijne oude daeghen met ghenuechte te verteeren, dien moet d'jonck wijff verteeren met den lesten kinderen, ende hij moet daer toe in sorghen leven ende sterffven alsoe in sijn katijwicheyt³⁾, dwelck hy wel weert is, ter vierder zijden./

Item, een schoen dorpe, geheeten ‘lastaert’, dwelck schoene stucken leengoedts allen tlandt duer heeft onder hem sorterende⁴⁾, Regt: ‘eenen ijegelijck sijn staet weten te vertrecken’⁵⁾, ter eenre / - ‘van niemant moegen goet segghen oft hoeren’, ter tweeder / - ‘allen dinck in quaet weten te vertrecken’⁶⁾ ter derder, ende nijet te moeghen helen oft swijghen dat secreet is, al gaet hem selffven aen’, ter vierder zijden./

⁺Item, in dit dorp gaet een haeghemunt¹⁾, die allen tlandt duer verboden is / nochtans blijffse in allen plaetsen grooten cours houdende, Regt: ‘over die doel schietende’ ter eenre / ‘blaesen sonder blaesbalck’ ter iier / - ‘stofferen sonder verwe’ ter iiier / - ‘ende stijffven sonder stijffsel’²⁾ ter vierder zijden./

Item, noch een berch, geheeten ‘den molenberch’ met een costelijcken

+ Fol. 7.

1) ⁺= berg der elven cf. derde alinea.

+ Fol. 7.

2) = centen kostende.

3) wittingh, witingh bij Kil. opgegeven als vetus (van den wortel van weten cf. bij Kil. wit(t)e, wit(t)igh, aelwite en aelwitigh in hd. witzig) met de beteekenis van geleerde, halve geleerde, ‘hinc Lovensche witting, dicitur Sciolus Academiae Lovaniensis alumnus.’ Witting, buiten: student van Leuven, beteekent nog witvisch en stokvisch (wit = blanc). - Cf. verder ‘de clerxkens van Loeven.’

4) = geforgeerde plaatsnaam.

5) Bij Kil. ‘overgheven de erve’ = de erve ‘oversetten’, du geven vòòr den dood.

6) = hoofsch.

7) Zij prijzen (loven) zich zelven, want zij zijn van ‘Loeven.’

8) Zie hooger (1).

9) = ophouden.

10) felder (boosaardig, nijdig, wreed), sterk positief met ingeschoven d. Cf. inwoonder (bij Hooft b.v.).

+ Fol. 7vo.

1) ⁺= stultus, zot.

+ Fol. 7vo.

2) Hier zijn eenige woorden doorstreept.

3) = ellende (Kil. in voce kattijvigheyd).

4) cf. Fransch ressortir.

5) Zie hooger.

6) = trekken.

+ Fol. 8.

1) ⁺haegh-munte bij Kil., slecht geld.

+ Fol. 8.

2) Deze gansche passus beteekent liegen. De leugen is die valsche haeghemunt, die verboden is en nochtans ‘Cours’ houdt bij menschen die over het doel schieten, die (als 'n ‘blaeskaecke’) ‘blaesen sonder blaesbalck’, die ‘stofferen’ (Kil.: de logenen stofféren, mendacia gloriosa confarcinare) ‘sonder verwe’, en stijven zonder stijfsel d.i. hun leugen zoo verre doordrijven dat de aanhoorder nooit zou denken dat 'n mensch het zoo ver durft brengen.
Stoffeeren bet. 1^o met stof bekleeden, 2^o iets verbergen, 3^o liegen.

[p. 59]

wintmoelen, waijende met allen winden, maer men can daer niet dan licht goet op malen, Regt: ‘gheloven ende niet voldoen’ ter eenre! - ‘nooden ende ontnooden’ ter iier / - ‘allen dinck vermeten³⁾ ende beroemen ende niet daer toe doene’ ter iiier, ‘ende nyemandt ennighe waerheyt houden’⁴⁾ ter vierder zijden./

Item, noch een costelyck slot met dobbel graven⁵⁾, maer het is op quaeden gront gefundeert / maar is al wel gewaepent dat daer op leet, maer lichtelijck gekleet, Regt: ‘schoene voer thoeft, en achter stekende’ ter eenre / ‘al grenende⁶⁾ gheveynsde vrientschap maken’ ter tweeder / - ‘dat die mont anders spreeckt dan het hert meyt’⁷⁾ ter derder / - ‘ende alle wywater van den hove’⁸⁾ ter vierder zijden./

⁺Item, een prochie geheeten onser vrouwen prochie, die welcke zeer groet is, want sij heeft veele communicanten onder hare, Regt: ‘Ick sal mij met mijne wijffve beraeden’, ter eenre / - ‘dat die man moet haspelen / keeren¹⁾/ bedde maecken ende dwater putten’ ter tweeder / - ‘niemandt moeghen in huijse bringhen, het en moet sijn wijff believen’ ter derder / - ‘ende alst wijff spreeckt, dan moet den man swijghen’ ter vierder zijden./

Item, onder dese prochie woenen een deel sotten, geheeten ‘cutte²⁾ sotten’, hoevende gemeynelyck onder die jonghe jonckers of clercxkens van Loeven ende die hun wat sot gestudeert hebben, Regt: ‘zeer vroech een quaet houwelyck doene’ ter eenre - ende dan by twijff altijt den achternoen slaepen, ter tweeder / - ‘die cutt kussen’ ter derder / - ‘ende jalours sijne’ ter vierder zijden./

Item, in die selffve prochie woenen een deel gapaerts die meer doer den mondt laeten ghaene, dan duer den oeren, Regt: ‘teghen quaet wijffs kijffven’ ter eenre / - ‘Ick bedraechs³⁾ mij’ ter tweeder / - ‘teghen die kinderen ende sotten ophanghen’⁴⁾ ter derder / - ‘ende allen dinck becouten oft berispen’ ter vierder zijden./

⁺Item, een schone velt, geleghen allen tlandt doer, geheten ‘t' Byster velt’¹⁾, hovende onder Peter sonder achterdencken, out stockgoet²⁾ / comende vuijter limiten van edel gheselschap, nimmermeer thuijs, egheen wercklost³⁾, altijt op die baene, dickwels van ertryck te scheijden / buijten teeren al soud men thuys vasten / thuyse veele kinderen en een vuijle wijff sonder sorghe, altijt gast oft weerdt, maekende goet chier opt goet dat noch versterffven⁴⁾ sal / veele quade coepmenschappen doene, ende veele rauwe coepen⁵⁾ gheven, niemanden betalen sonder schaede, ende met hoeren ende boeven huijs te houden./

Item, noch een schoene bempt, geleghen ‘tuytkercken bij den vuijthaeghen’, leengoet spruytende van de vier edel quartieren⁶⁾, passeert, egheenen troest, qualyck becanst, ende nimmermeer gheluck, Regt: ‘boverye

3) = zich vermeten (cf. oudhd. firmëzzan als reflexief. Zie Kluge Et. Wb.). Vgl. mijn bespreking van het mysteriespel De Menschwordingh in het Limburgsch Jaarboek I (Verheugen in = gaudere in, buigt tot u).

4) = voorhouden.

5) = grachten. Nog te Tongeren de gråf.

6) = grijnende.

7) = verschrijving voor meynt.

8) = eau bénite de cour.

+ Fol. 8vo.

1) ⁺= kuisschen (zie Kil.).

+ Fol. 8vo.

2) = vrouwelijk geslachtsdeel (zie Vercoullie op. cit. in voce kut, kont).

3) = overdragen, aanklagen, voor de rechters brengen, betwisten (Kil.).

4) cf. fol. 1, aant. 3.

+ Fol. 9.

1) ⁺Bijster bij Kil., woest, arm.

+ Fol. 9.

2) Kil.: stockgoeden = stamgoeden.

3) = lust.

4) = bij erfenis overgaan (Kil.).

5) rouw-koop bij Kil.: waarde of verlies van een vernietigden koop, roukoop gheven = een koop vernietigen.
Voor het begin van dezen passus, vergelijk de taal van Dwijf van Werrenbracht (Moltzer o.c. 260). Wanneer zij haar man naar een vreemde bron stuurt verwijst zij hem naar Tonvreen (in onrust) in Oestland, in het vloeyt hoghe uten berghe van ontwijste (onnoozelheid) bijtal (het dal) van drofheyden.

6) Deze 4 kwartieren zijn dus: 1^o Passeert (voorbij) 2^o geen troost 3^o geene kans 4^o nooit geluk.

[p. 60]

ende ongelijck int spel doene’ ter eenre / - ‘op screven⁷⁾ ende borghen spelen’⁸⁾ ter tweeder / - ‘niet willen betaelen’ ter derder / - ‘ende dan een hersteken’⁹⁾ ter vierder sijden./

⁺Item, een schoene groete finantie, hoevende onder ‘loese practycke om ghelt te kryghen’ ende sy is soe wijdt ende soe groet dat sy streckt in Lombardien, maer sy is soe seer belast met vreempde luijden ende sonderlingen¹⁾, metten naesten, vrinden, als sij malcanderen onversiens²⁾ overloopen³⁾ met Kermessen ende bruijloften te houden / ende nieuwe kleederen te maecken, alsoe dat se⁴⁾ niet veele en doecht / Regt: op borghen incoepen, met ghereeden gelt wederom vercoepen⁵⁾ ter eenre / - alle oude cleere mercten ter tweeder / - Ick moet lasten maken, ick soude gheerne een goet onderstaene⁶⁾ ter derder / - ende het bedde vercoepen ende te slaepen in stroije ter vierder zijden./

Item, noch een stuckxken leengoets gelegen te ‘miscum’⁷⁾ ende is wat belast met quade regenoten ende is hoevende onder ‘Joncker Jan van der quade beleij’⁸⁾, geleghen in tavernen, daer meer borghers drincken dan buijten luyden, Regt: ‘nimmermeer nochteren ter eenre, het coernken groen eten⁹⁾ ter tweeder / op syne kindts ghedeelten last maecken¹⁰⁾ ter iiier, ende achternae ten ghat vuyt, ter vierder zijden./

⁺Item, een schoene groete hoeve geleghen te ‘Putiers’¹⁾, hovende onder ‘Augustyn duechniet’ ende is ‘dienende Leen’, want den mannen moeten den ploech trecken / ende men ackert daer met den strijck²⁾ voerre, ende die landen syn soe hemelvloedich³⁾ dat se winter noch soemer droech en syn, daerom en syn sij niet goet, want men can se niet wel doerboiren, waer duer mennich man woert bedorffven om dat sij egheen profyt en doene / want sij allen haeren arbeyt daer in schieten, ende en kunnen egheen vruchten ghewinnen dan dat sy daer noch meerder cost met hebben, nochtans wilt ijeghelijck op die hoeve woenen, ende die landen sijn soe kostelyck om mesten dat niet moeghelijck en is dat daer ijemant mach op bedijen⁴⁾; Regt ‘het is een groote ghilde⁵⁾, hij en mindt gheen wijff noeder⁶⁾ dan die sijnne ter eenre / - soude ick altijt in een kuijll vallen, ick zoude Lazarus⁷⁾ worden ter iier / - Ick moet oick somtijts kiecken vlees eten ter iiier / - ende mindt hy egheen schoender als de syne, soe en is gheen schade, ter vierder sijden./⁸⁾

Item, noch een coerken daer men noeten singt die den vercken eten⁹⁾, het is leengoet maer daer gaet veele uyt¹⁰⁾, hoevende onder ‘die onghetijdighe drijs’¹¹⁾ / Regt ‘een kalffken werpen sonder hornen’ ter eenre / - ‘een vosken kabbelen sonder vel’ ter iier / - schoene bullen beseeghelen sonder wasch¹²⁾ ter iiier / - ende het bedde beseycken ter vierder zijden./

⁺Item, noch een vol heerghewaye¹⁾ allen tlandt duer ende meestendeel in

7) screve = lijn.

8) spelen op het borg blijven (zie verder fol. 9vo aant. 7).

9) = dooden (Kil.).

+ Fol. 9vo.

1) ⁺Sonderling bet. ook voornaam (zie Bormans Christina bl. 11).

+ Fol. 9vo.

2) = onvoorziens.

3) = overvallen.

4) de finantie.

5) De bet. is: iets op borg inkoopen, dus zonder betalen. Dit later op nieuw verkoopen tegen gereed geld, zoodat men de waarde op zak heeft, zonder het goed betaald te hebben.

6) = ik zou gaarne een goed bezitten, maar het gevolg is dat ik alles moet verkoopen en op strooi slapen.

7) Verlatijnsching van mis.

8) beley = (Kil.) beleyd, bestuur. Dus, Joncker Jan van het slecht beheer (zijner goederen).

9) = zijn goed vroeg opmaken.

10) op het erfdeel dat u als kind toekomt, reeds geld ophalen.

+ Fol. 10.

1) ⁺Plaatsnaam op iers (cf. Verviers, Armentiers) gevormd met putier = hoerenjager, boel cf. het adj. putertiere (hoerachtig) van pute = lichte kooi (waaruit putesone, putierigh fr. putain). In Limburg bet. poet het vrouw. geslachtsdeel. Zie Kil. en Moltzer o.c. bl. 57.

+ Fol 10.

2) = het strijkbord van den ploeg.

3) = nat, vochtig (Kil.).

4) = gedijen.

5) cf. Kil. gheldhoere. Bij Kil. bet. ghilde (vetus) meretrix.

6) met meer tegenzin.

7) Is het Lazarus uit den Bijbel of Lazersch, melaatsch?

8) Deze passus, waarin de daad, den toestand en het gevolg der koppeling bedoeld wordt, is meer dan graveleus.

9) ?

10) omdat uit een leengoet niets mag verdwijnen daar het den heer toebehoort.

11) Ik versta: item, nog een koerken (van 't bordeel) waar (na veel brassen) men noten zingt die de vercken aten, het is leengoed (cf. hoere dat Kil. afleidt van hueren, louer) maar daar gaat veel uit (zie verder de kalfkens en voskens), hovende onder den overdadigen (= onghetijdigh zie Kil. op ontijdigh) driesch (een driesch is een braakland).

12) Een kalffken is wat de studenten nog heeten volksetymologisch uit vomir, un veau, een braaksel.
Kabbelen bet. bij Kil. ook braken. (In de omstreken van Tongeren wordt nog gezegd: ich bén kèbbelêtich). De schoene bullen zijn de bedlakens, en het was....

+ Fol. 10vo.

1) ⁺Zie Kil. in voce her-ghewede, her-ghewaede = krijgstoerusting. Cf. Ducange i.v. Hergewede en Hergeweth.

+ Fol. 10vo.

[p. 61]

Spaengien ende Napels, ende dese landen moeghen oick wel mede ghaene, dienende onder een ghesalffden Coeninck, hovende onder den man metten bonten benet²⁾, geleghen tuschen Hercules pilernen doer die broeckstrate, aen een sluijse, bij den keervonder³⁾, daer die levende gheesten woenen, by een warande vol kleyne wilt ghebraets wit ende roet, onder een doot gheleeghe⁴⁾ bij een krank fondament⁵⁾, dienende met twee leeniagers ende eenen meyer. Regt ‘een klapoore’⁶⁾ ter eenre / - ‘al fluymen in die keele’ ter iier / - ‘het krausel⁷⁾ aen die beenen’, ter iiier / - ‘en den druypenden vingher’⁸⁾ter vierder zijden./⁹⁾

Item, noch een vrempt lant welck profytelycke is, maer die menschen eten den een den anderen al levende op, Regt ‘Rinten al willens laten op loepen, opdat men den gront krighen soude ende uyt daeghen voer den chijnse¹⁰⁾ ter eenre / - ‘voer hefflicke¹¹⁾ schult erff weten te krijgen, omdat men den luijden dreijcht te beschaemen oft te panden’¹²⁾ ter iier / - ‘Renten coepen met den penninck xiiii die welck met den penninck xviii ende niet min te lossen en sijn’¹³⁾ ter iiier / - ende een man goede chier maken, etende, thoevende met drincken omdat¹⁴⁾ men hem alsoe syn erffve afftuijtelen¹⁵⁾ soude, ter vierder zijden./

⁺Item noch een Leengoet / dwelck sonder achterdincken woert opgehauwen, daerom loepen daer deckmaels groote schade op, want dickmaels woert belast, Regt¹⁾.

⁺Ordinantien ende Statuten hoe ende in wat manieren die voerghenoemde Leengoederen ontfangen worden, hoe dat men behoert te hande ende monde te coemen¹⁾ / Ende oick alle poincten ende articulen hoe ende in wat manieren zij moeten onderhouden woerden ende hoe dat sy hare successie hebben te weten, hoe sij in rechte linie versterffen²⁾ moeten./

Ierst, soe wanneer datter yemant gebuert dat hij sijne Leengoet moet ontfangen, soe sal men terstont sijne wapen suecken, ende lesen hem syne artickel ende moet den selffen wapen cussen, ende soe wanneer hij ijemant vindt die by successie oft bij verborghenesse oft bij hem selffven eijnighe goeden hier in heeft liggende, dien sal hij terstonts aenbringhen om inghescreven te worden ende tzijne tontfangen alsoe tselffve behoert, ende soe menichmael als yemant tot ontfanck coempt, die sal telcken reijse niet meer gheven voer rechten, te weeten, voer stadthouder, greffier ende manschap een pot wijns te voren³⁾, ende in dien dat men wel toesiet ende goede inquisitie ende executien doet⁴⁾, die manschap sal wijnes ghenoech hebben voer hare drincken sonder eynighen teghen segghen /

⁺Item, hy moet zeer arme van goet sijne die hier niet een stuxken leens en heeft onder liggende, ende soe wij¹⁾ syne artyckel kent ende gherne van

2) = bonnet.

3) vonder of vondel (uit ponticulus), brugje. Keer bet. draaiing, omweg (Kil. keerwegh).

4) in Limburg gelég = habitatio.

5) = anus (Kil.).

6) = vuil gezwel rond de geslachtsdeelen (Kil.).

7) Zie Kil. i.v. koude pisse en druypen.

8) Zie Kil. i.v. koude pisse en druypen.

9) Ik versta: item, nog een volle krijgstoerusting, verspreid door gansch het land, en vooral in Napels en Spanje, en deze (de Nederlanden) landen mogen ook wel meegaan, dienende onder een koning die zalf noodig heeft, hovende onder den man met het bonte kapje, gelegen tusschen Hercules' pilaren (de beenen), door de Broekstraat, aan een sluis, bij het keervonder, waar de levende geesten (of platluizen) wonen; bij een warande vol klein wild gebraad, wit en rood, onder een doode huisvesting, bij 'n kranken aars, dienende met twee leenjagers (teelballen) en een meier (teelstok), Regenoten, een vuil gezwel der geslachtsdeelen enz.

10) renten zoolang wetens en willens laten oploopen, dat de eigenaar ten slotte deze renten niet meer kan betalen en de rentenier zich den grond tegen kwijtschelding van deze opgehoopte renten wil toeeigenen en daarom den rentplichtige daagt voor den cijns.

11) die afgelegd kan worden.

12) voor een rent die gelicht kan worden, erf (eigendom) weten te krijgen, omdat men de lieden bedreigt met beschaming of beslaglegging op hun goederen.

13) renten koopen aan 5½ p.h. die aan 7½ p.h. en niet minder te lossen zijn.

14) opdat.

15) tuytelen bij Kil. = tuyschen, tommen, tommelen = troggelen.

+ Fol. 11.

1) ⁺Het overige van fol. 11 staat in blanco, alsook het verso.

+ Fol. 11.

+ Fol. 12.

1) ⁺te hande ende monde coemen. Het releveeren, de leenroerige hulde, was in twee gevallen verplichtend: a) als het leengoed van eigenaar veranderde b) bij het inhuldigen van een nieuwen leenheer. In dit laatste geval heette het releveeren te hande ende monde coemen, relief de main à bouche (zie De Borman: De livre des Liefs du comté de Looz - Préface I, II, III, IV, V, en passim.
Het releveeren was eene persoonlijke daad, doch later gebeurde dit door procuratie. Later werd dit een eenvoudige formaliteit die enkel de ontvangst van een fiskaal recht ten doel had.

+ Fol. 12.

2) = bij erfenis overgaan (Kil.).

3) = dan een pot wijns.

4) inquisitie ende executie doen = onderzoeken, en de wet doen uitvoeren.

+ Fol. 12vo

1) ⁺verschrijving voor hij.

+ Fol. 12vo.

[p. 62]

selffs, sonder gesomeert te syne, met waerschouwe brieffven oft met den leeniagere²⁾ versocht, te hove coempt om tzijne te ontfangen, dien sal men weerdlick accepteren ende ontfangen ende egheen boeten noch rechten affnemen, ende alsulcken luijden³⁾ sal men nemen tot manschap⁴⁾ als richters van alle questien die in desen hoff vallen off rijsen moeghen,...⁵⁾ slichten./

Item, oft gebuerden datter ijemant ware die syne leengoet nyet kennen en wilde ende dae tseghen argueerden ende viel van een leengoet tot op dander gelijck oft ware van den vuylenberch tot op den Keyenberch ende daer in persisteerden, ende hem in manschap⁶⁾ nyet en wilde overgheven tot vuytsprake van selffven, ende liever wilde met gewalt te keeren dan totten ontfanck te coemen, dien sal men moeghen priveren van alle syne leenghoederen ende thoff verbieden, alsoe dat hy nyet en sal moeghen in gheselschap van leenmannen verkeeren, mer men sal den selffden senden tot Sint Hubrecht in Ardennen dat hy aldaer den boet houdt, ende indien den boet miraeckel doet alsoe d ...⁷⁾ betert ende hij dan begheert gratie, soe sal men hem op dobbel recht⁸⁾ in ghenade nemen, ende indien den boet gheen miraeckel en doet ende lancx soe dulder woert, soe sal men hem die papen overgeven ende laten hem besworen./

2) = hofbode (cf. fr. le chasseur in een koffiehuis).

3) als voorgaande.

4) = in dienst nemen (Kil.).

5) onleesbaar woord, wellicht en of te.

6) manschap ‘officium sive obsequium viri, homagium, vasselagium’ (Kil.).

7) de overige letters zijn onleesbaar. Wellicht daer of dan.

8) = uit eigenlijk recht en uit recht van de gedane boete.

+ Fol. 1

+ Fol. 1vo.

+ Fol. 2.

+ Fol. 2.

+ Fol 3.

+ Fol. 3vo.

+ Fol. 4.

+ Fol. 4vo.

+ Fol. 5.

+ Fol. 5vo.

+ Fol. 6.

+ Fol. 6vo.

+ Fol. 7.

+ Fol. 7vo.

+ Fol. 8.

+ Fol. 8vo.

+ Fol. 9.

+ Fol. 9vo.

+ Fol 10.

+ Fol. 10vo.

+ Fol. 11.

+ Fol. 12.

+ Fol. 12vo.