Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 16

[p. 25]

Het Zutfensch-Groningsche handschrift.

(Vervolg van blz. 276).

XII. Van den zeven ghetiden.

Het onder dezen titel op fol. 197 en 198 van het Zutfensch-Groningsche Hs. voorkomende gedicht is zonder twijfel uit het Duitsch vertaald, en wel uit het Middel- of het Nederduitsch, zooals blijkt uit brach in vs. 161, ghewisse in vs. 47, vriendinen in vs. 76 en de onzuivere rijmen¹⁾, die voor een gedeelte althans verdwijnen bij overbrenging in het Duitsch²⁾. De proloog echter is niet vertaald: vs. 1-28 is het slot van het door Vermeulen uitgegeven gedicht ‘vanden Levene ons Heren’; vs. 29-34 zijn blijkbaar een toevoegsel van den afschrijver.

Hoofdletters staan in het Hs. alleen aan het begin der verschillende afdeelingen, aan het einde van de meeste bovendien een punt. Verder is er geen interpunctie. Minder gewone of voor verschillende oplossing vatbare afkortingen zijn hierin niet. De opschriften, zoowel boven het geheele gedicht als boven de afdeelingen, zijn met rood geschreven.

⁺Ic wil v segghen openbaer
Zekerlike al ouerwaer:
Zo waer zo vrouwe in arbeit gheet
Ende zi desen boec inthuus weet,
Heeft zijs gheloue, zonder waen
Zi zal te zachter hebben zaen,
Ende die vrucht die zi bringhen zal
Zal zijn recht hebben al³⁾.
Zo wie oec gheloue heuet des,
Zo wat huse daer dese boec in es,
Daer en mach tempeest no plaghe

1) Vs. 36, 44, 72, 76, 94, 108, 126, 154, 168. Opmerkelijk zijn ook de rijmen in vs. 86, 148, 66, 110.

2) Ook de inhoud wijst op eene overneming uit het Nederduitsch, zooals prof. A. Schönbach de vriendelijkheid had mij mede te deelen, ofschoon het ook hem niet gelukt was een Duitsch gedicht te vinden, waarvan het onze de vertaling kan zijn.

+ fol. 197, c.

3) ‘Zal alles hebben, wat hem toekomt’, d.i. ‘zal volop natuurlijk voedsel vinden’ (?).

[p. 26]

 

Comen bi nachte no bi daghe.

 

Ende alle die ghene die Gode minnen

 

Ende hier aen legghen hare zinnen,

15

Dit dichte ende dese rime horen,

 

Eest hier, eest in midden, eest voren,

 

Diere eernste ane leghet eest man of wijf,

 

God gheue hem een zalich lijf.

 

Ende die clerke die dese rime makede,

20

Diere om pijnde ende wakede

 

Gode ende onzer vrouwen teren,

 

Datter tuolc ane moete leren,

 

Zonder einde moet zine ziele

 

Zijn metten inghel zente Michiele,

25

Ende rusten in den hoghen trone

 

Met alden inghelen vele scone,

 

Ende onzer alre ziele met hem;

 

Spreect alle na mi amen.

 

Die dit screef ende scriuen dede,

30

God gheue hem goet ende ere mede.

 

Ende ewelike blijscap na dit leuen

 

Moete God ons allen gheuen

 

Met hem bouen in den trone,

 

Daer die inghelen zinghen scone.

35

Ihesu Christe, du words in ere nacht

 

Gheboren van der reinre maecht

 

Zente Marien onzer vrouwen.

 

Wij zoelen des ghelouen ende ghetrouwen,

 

Dat dat met dinen wille was,

40

Dat di verriet Judas,

 

Ende oec dat di ten zeluen stonden

 

Die Ioeden vienghen ende bonden.

 

Oec ghesciede in ere nacht,

 

Dat dine godheit die helle brac

45

Ende daer uut loeste twaren

 

Die langhe daer gheuanghen waren.

 

Nu verlicht ons ghewisse

 

Ende onser herten demsternisse,

 

Dat ons een nuwe licht in ga,

50

Daerna enghene demsterheit en sta;

 

Heft ons vte den sentinen;

 

⁺Loest ons van der helscer pinen,

 

Dat wij ghebruken ewelike

 

Die grote bliscap van hemelrike.

+ fol. 197, d.

[p. 27]

dit ghedinct te metten.

55

Jhesu Christe soete God,

 

Du waers te mettentide een spot

 

Den quaden ende den onrechten

 

Joeden ende haren knechten;

 

Du words van hem bespouwen,

60

Ghehalslaghet ende blouwen,

 

Meshandelt in alre wijs;

 

Dine verduldicheit behilt tparadijs.

 

Lere ons doer den name dijn,

 

Dat wij in versmaetheiden verduldich sijn;

65

Ende alse du ter mettentijt

 

Op verstons, als men seit,

 

Also doet ons ter doeghet opstaen

 

Ende een nuwe leuen anegaen,

 

Dattu ons metten iongheren dinen

70

Te Galylee moets erscinen.

Ihesu Christe soete here,
Du words voer¹⁾ Pylatum den rechtere
Gheantwerdet te primetijt;
Dat dede al der Ioeden nijt;
Du vertones di oec te primen
Dijnre lieuer vriendinen
Maria Magdalenen,
Die dine voete dwoech met haren tre^anen;
Nu verscine ons dine ghenade,
Ende help ons here ende niet tespade,
Dat wij met rechter trouwe
Hebben ghewarechtighen rouwe,
Dat wij ons also ordelen hie,
Dat ons ghenade daer ghescie,
Dat wij met dinen kinde
Te hemelrike ghenade vinden.

Ihesu Christe lieue here,
Du words te tercien also sere
Aen die columne ghebonden,
Dat die gheesselriemen om di wonden
Dijn scone lijf waert zeer gheslaghen
Nochtan en hoerde di nieman claghen

1) Verbeterd uit van.

[p. 28]

 

Dn zeindes in den zeluen stonden

 

Dinen heilighen gheest dinen iongheren,

95

Van dien haer herte werdt ontsondet;

 

Wij hebben, here God, ghesondet;

 

Dat doet ons, here God, also gheboeten,

 

Dat wij ghesuuert werden moeten

 

Van des heilighen gheestes hetten,

100

Die ons in allen onzen wetten

 

⁺Der boser gheluste moete verbleschen,

 

Ende alle quade begheerten leschen,

 

Ende reine maken buten ende binnen,

 

Dat ons des heilichs gheestes minnen

105

In allen node troesten moete,

 

Want zijn troest is zo zoete.

Ihesu Christe du stondes ghespannen
Metten heilighen weerden armen
An den cruce te sexten tijt,
Dat men te middaghe zeit;
An den cruce daer du hinghes
Vijf wonden, here, du ontfinghes,
Die v vloyen omilde¹⁾, here;
Doer der zeluer wonden ere
Zoe moetstu, here, onzer ontfarmen
Ende halen onder dinen armen
Doer dine grote ontfarmhertichede;
Zo heile die wonden der kerstenhede,
Here, doer die wonden dijn,
Dat wij v heilighe temple zijn,
Zonder enech meswende
Daer in te woenen zonder ende.

Ihesu Christe zoete sceppere,
Du beuaeles dine ziele²⁾
Te nonetide voer dinen ende
In dijns vaders hande;
Dat daedstu here ons te troeste
Ende met diere doet ons verloeste;
Du voers oec doe ten stonden
Te hemele met dinen wonden;
Here, die v dienen nu,

+ fol. 198, a.

1) D.i. ommilde, onmilde. Andere spelling of schrijffout?

2) Waarschijnlijk is hier here weggevallen.

[p. 29]

 

Ghetroest hare herte, des bid ic v,

 

Dat zi met allen zinnen

 

V vmmer moeten minnen,

135

Dat al onze ghedacht

 

Te di here werde uolbracht,

 

Dat wij der heiligher doet dijn

 

Een recht nauolgher moeten zijn

 

Met bedwanghe ons vleischs art,

140

Dat wij diere passien part

 

In desen liue moeten draghen,

 

Also dat wij na desen daghen

 

Met alle Gods kinden

 

Troest an di moeten vinden.

Ihesu Christe ghebenedijt
Du gaues an der uespertijt
Dinen iongheren altesamen
Dinen heilighen lichame;
⁺Du gaues hem dat zelue bloet,
Dat vte dinen ziden woet
Ghi woudt an den zeluen stonden
Van den cruce werden ontbonden;
Ontbijnt onser zielen bande,
Dat wij alle vor onsen ende
Dinen heilighen lichame moeten ontfaen,
Dat hi ons moet in staden staen.

Here Ihesu Criste,
Die alle dinc voren wiste,
Du waers in completorio
Also zere onuro,
Dat di dat blodeghe sweet vut brach,
Dat nie mensche meer en zach,
Dor dine menscheit ende dine doet¹⁾.
Wie leet ie zo grote noet
Alse du here liden woudes
Vor die doet here steruen zoudes²⁾?
Du storues ende wordes begrauen;

+ fol. 198, b.

1) Versta: door uw menschzijn en den dood (d.i. doordien gij als mensch moest sterven) brak het bloedige zweet u uit in zoo groote mate, dat nooit iemand het sterker gezien heeft.

2) Te lezen(?): Vor dier doet here steruen zoudes, d.w.z.: voor hen, voor wier dood gij moest sterven.

[p. 30]

 

Die goede vrouwen quamen v claghen¹⁾;

 

Doe ons di van herten minnen,

170

Dine heilighe wonden doe ons bekinnen,

 

Dat wij na desen liue tesamen

 

Verblidet moeten werden, amen.

 

Here Ihesu Christe heilighe heilant,

 

Dor die minne die v bant

175

An den cruce toter doet,

 

Verstaet, here, mine anxtelike noet;

 

Dor dine heilighe vijf wonden

 

Zo verghef mi, here, alle mine zonden;

 

Dor dijn wel heilighe bloet

180

Zo make mi mijn einde goet;

 

Make mi dinen dienste zoete,

 

Dat ic daer ane bliuen moete;

 

Hale mi te dinen rike,

 

Dat ic dat besitte ewelike.

 

a .... m .... e .... n.

1) Deze twee regels storen den gedachtegang; misschien zijn ze wel geïnterpoleerd door den afschrijver, om het voorgaande vers eenigszins te verklaren.

III. De kalender.

In zijne oorspronkelijke gedaante werd het Zutf.-Gron. Hs., evenals zoovele kloosterhandschriften, geopend met een kalender, en wel met een in meer dan één opzicht merkwaardigen kalender. De vervaardiger hiervan was blijkbaar een geleerde monnik, die dan ook niet tevreden was met een kalender van anderen te copieeren, maar bij zijne tabellen eene uitvoerige verklaring voegde. En deze verklaringen zijn zoo juist en, voor wie de middeleeuwsche terminologie en astronomische voorstellingen kent, zoo duidelijk, dat zonder twijfel de opsteller volkomen begreep wat hij schreef. Zijne wetenschap putte hij waarschijnlijk uit het werk van Johannes de Sacrobosco of Sacroboscanus²⁾, den beroemden professor in de astronomie aan de Universiteit van Parijs, die omstreeks 1260 stierf en in 1232 zijn Computus opstelde, die tot in de 16^e eeuw een

2) Op nog verscheidene andere wijzen vindt men dezen naam geschreven, maar dit zijn de meest gewone vormen. Zijn eigenlijke naam was John Holywood.

[p. 31]

veelgebruikt handboek bleef, evenals zijn Tractatus de Sphaera. Of onze monnik echter bij het vervaardigen van dezen kalender dien Computus zelf tot zijne beschikking gehad heeft, betwijfel ik, want sommige opgaven in zijne tabellen komen niet overeen met die van De Sacrobosco. Daarentegen heeft hij ook andere bronnen gebruikt, zooals beneden blijken zal.

Bij de uitgave van dezen kalender heb ik gemeend, hier en daar wat uitvoeriger aanteekeningen te moeten geven, omdat ik herhaaldelijk zeer verkeerde voorstellingen omtrent de oude kalenders aantrof, zelfs bij hen, die er over schreven. Binnenkort hoop ik in een ander opstel daarop terug te komen.

Om een gemakkelijker overzicht te verkrijgen, zal ik den kalender in hoofdstukken verdeelen, welke verdeeling in het Hs. natuurlijk niet voorkomt, en bij elk daarvan eene verklaring voegen.

a. De Eclipsentafel.

Op fol. IV vinden we een aantal afbeeldingen van zon- en maaneclipsen, telkens 5 op eene rij en in het geheel 12 rijen. Deze afbeeldingen bestaan uit cirkels, die rood zijn voor zoover de zon- of maanschijf verlicht is, terwijl het verduisterde gedeelte voor de zoneclipsen met blauw, voor de maaneclipsen met zwart ingevuld is; de totale maansverduisteringen zijn dus geheel zwart geteekend. De 20^ste figuur echter bevat geene teekening, maar de woorden: ‘Hier gaen ute de eclipsis der zonnen ende beghint hier neder van der manen’.

Onder iedere afbeelding staat het jaar en de datum van de eclips en of ze valt ‘vor’ of ‘na middaghe’, ‘vor’ of ‘na minnacht’. De namen der maanden staan meest in den Latijnschen genitief, als ‘may, augustij’, maar gewoonlijk ‘marte’, b.v.: ‘.m. ccc. lxxx. des.xv.^tē daghes octobr'. vor minnach’. Nu en dan staat de naam van de maand met een hoofdletter.

b. ‘Der Manen Tafel.’

Deze tafel, fol. V^ro, geef ik, evenals alle andere kalender-

[p. 32]

verklaringen, met de hoofdletters en leesteekens van het Hs.; alleen de verkortingen heb ik aangevuld.

Daghe.	Tekene.	Grade.
i		xiii
ii		xxvi
iii	i	ix
iiii	i	xxiii
v	ii	vi
vi	ii	ix
vii	iii	ii
viii	iii	xv
ix	iii	xix
x	iiii	xii
xi	iiii	xxv
xii	v	viii
xiii	v	xxi
xiiii	vi	iiii
xv	vi	xxviii
xvi	vii	i
xvii	vii	xxiiii
xviii	vii	xxvii
xix	viii	xi
xx	viii	xxiiii
xxi	ix	vii
xxii	ix	xix
xxiii	x	iii
xxiiii	x	xvi
xxv	x	xxix
xxvi	xi	xiii
xvii^2)	xi	xxvi
xxviii	xii	viii
xxix	xii	xxii
xxx	xii	v

α. Dit is der manen tafel waerbi dat men vijnt alle daghe in wat teken ende in wat grade die mane zi alle daghe in deser manieren,
Bezie eerstwarf op wat daghe datsi ontfaet. ende in wat grade ende hoe menighen dach die mane out zi in den kalendier. daer mede ganc in der manen tafel in die eerste reghel dat is die tafel vanden daghen. bezich wat daer teghen staet van tekene ende van graden. ende also vele zo telle vanden teken ende van den grade¹⁾ daer die mane in ontfinc. ende waer dat blijft daer is die mane zonder twiuel optien dach ende optie wile die ghelijct der wilen daer die mane op ontfinc.

β. Dit zijn die .xii. tekene der zonnen ende oec der manen. Aries. taurus. gemini. cancer. leo. virgo. libra. Scorpio. sagittarius. capricornus. aquarius. pisces.

γ. Die zonne gaet elcs iaers dor dese .xii. tekene ende die mane gaet binnen elker maent dor die zelve .xii. tekene ende blijft in elc teken twe daghe ende zes grade ende also loopende coemt ze toten zelven teken ende toten zelven grade daer die zonne in is. ende werdt aldaer vergadert metter zonnen. ende aldaer volbrinct ze horen loep. ende als zi dan werdt ghesceden van der zonnen zo laetze die zonne in twesten ende dan heetse nuwe. want altehant als zi is gheganghen vander zonnen .xii. grade zo ziet menze seinen eest claer aen den hemel. want die mane ontfaet hur licht vander zonnen alze doen alle die planeten ende alle die sterren. ende is dat zake dat dese vergaderinghe der zonnen ende der manen is vor den middach zo heit dat die eerste dach der manen ende dan heitze prime.

2) Schrijffout voor xxvii.

1) Verbeterd uit graden.

[p. 33]

Verklaring.

α. ‘Deze maantafel dient om te weten in wat teeken en in wat graad de maan op een gegeven dag is.’

Men stelde zich het heelal voor als een aantal concentrische bollen. De aarde was de middelste; vervolgens kwamen de sferen, waarin de loopbanen der planeten lagen in deze volgorde: de Maan, Mercurius, Mars, de Zon, Venus, Jupiter, Saturnus; daarna de vaste sterren of het Firmament. Dit laatste was verdeeld in 12 teekenen en ieder van deze in 30 graden.

Deze tafel dient dus om altijd te weten, in welk teeken de maan is, d.w.z. voor welk teeken zij zich bevindt van de aarde af gezien, maar ook hoever in het teeken.

‘Eerst moet men in den kalender zien, op welken dag en in welken graad de maan ontvangt, en hoe oud zij is.’

Wanneer de maan met de zon in conjunctie komt, d.i. wanneer zij van de aarde gezien zich in ééne lijn bevinden, zeide men, dat zij van de zon ‘ontving’, nl. het eerste licht, tenzij dit op eene mythologische huwelijksvoorstelling teruggaat. Zooveel tijd er na deze ‘ontfanckenisse’ verstreken was, zoo ‘oud’ was de maan.

Men zoeke dus in den kalender, fol. 6 vlgg. (zie hierachter blz. 37), wanneer de maan ontvangt: het aantal dagen van daar tot den dag, waarvoor men de berekening maakt, geeft den ouderdom der maan. De ontvangende maan is in hetzelfde teeken en in denzelfden graad als de zon, en dit vindt men dus ook in den kalender.

‘Met deze getallen gaat men nu in de maantafel zoeken. In de eerste kolom zoekt men het cijfer, dat den ouderdom der maan aangeeft. Het daarachter staande cijfer in de tweede kolom¹⁾, die der teekenen, voegt men bij het cijfer van het teeken, waarin de maan was, toen zij ontving.’

1) Dat tegenover de twee eerste dagen geen cijfer in de tweede kolom staat, is volkomen juist, want de maan blijft twee dagen met de zon in hetzelfde teeken.

[p. 34]

Is de uitkomst grooter dan 12, dan wordt daar eerst 12 van afgetrokken. Immers het 13^e teeken is weer het eerste. Op deze wijze krijgt men het cijfer, dat aanwijst, in welk teeken de maan is op den dag, waarvoor men het zoekt.

‘Evenzoo telt men het cijfer in de derde kolom, die der graden, bij het getal der graden op den tijd, toen de maan ontving.’

Is de uitkomst meer dan 30, dan is de maan in het volgende teeken, en wel zooveel graden, als men overhoudt na aftrek van 30. Op deze wijze krijgt men den graad, waarin de maan is op den dag, waarvoor men zoekt.

‘De getallen, die men krijgt voor het teeken en den graad, geven die beide nauwkeurig aan voor hetzelfde uur van den dag, als dat, waarop de maan ontving.’

Voorbeeld.

Vraag: In wat teeken en wat graad was de maan op 18 Jan. 1342?

Antw.: In den kalender zien wij, dat de maan in Jan. 1342 ontving op den VII Id', d.i. 7 Jan. om 4½ uur na den middag. De zon was toen in het 10^e teeken (capricornus) en den 24^en graad, dus ook de maan. Op den 18^en Januari was de maan dus 11 dagen oud.

Nu zoeken we in de eerste kolom van de maantafel het getal 11 en vinden daartegen in de kolom der teekenen 4, in die der graden 25.

De maan ontving in het 10^e teeken; daar 4 bijgevoegd, wordt 14; hiervan 12 afgetrokken, blijft 2: de maan is dus den 18^en Jan. in het 2^e teeken, taurus.

De maan ontving in den 24^en graad; daar 25 bijgevoegd, is 49. De maan was dus den 18^en Jan. 1342 om 4½ uur na den middag in den 49^en graad van taurus, d.i. den 19^en graad van gemini.

β. Bij de opnoeming der 12 teekenen houde men in het

[p. 35]

oog, dat deze begint met het teeken, waarin de zon in Maart is.

γ. ‘De zon doorloopt de 12 teekenen in een jaar, de maan in een maand. Deze blijft dus in elk teeken twee dagen, en dan zijn er nog 6 graden over.’

Zes graden is ⅕ van het teeken; de maan doorloopt dus in 2 dagen ⅘ van het teeken.

‘Zoo doorloopende komt de maan met de zon in denzelfden graad van hetzelfde teeken te staan en heeft dus haar loop volbracht. Wanneer ze dan zich weer van de zon gaat verwijderen, heeft ze ontvangen en heet nieuw. Zij verwijdert zich naar het Oosten en zoodra ze 12 graden, d.i. ⅖ van een teeken, van de zon verwijderd is, dan ziet men ze schijnen, indien de hemel helder is. Is deze conjunctie van zon en maan voor den middag, dan is dat de eerste dag en om 12 uur begint de tweede dag.’

c. ‘Die Kalendier.’

Aan den eigenlijken kalender, fol. VI-XI, gaat op fol. V^vo de volgende verklaring vooraf.

Die wil weten op wat wilen van den daghe of van der nacht die mane ontfanghen zal van der zonnen die moet weten dat vier taflen zijn teghen elke maent. ende dat men bliuen moet in elke tafel .xix. iaer. ende dat men moet nemen ons heren iaren die binnen .m.ccc. zijn ende zoeken die in deerste tafel eest beneden .xx. iaren. Mer eest bouen .xix. iaren tot .xxxix. zo zoect in dander tafel. Mer bouen .xxxviii. tot lviii. zoect in die derde tafel. Ende van .lviii. tot .lxxvi. zoect in die vierde tafel vor elke maent aldat iaer. Ende waer dattu in tghetal vijnst ons heren iaren optien dach ontfaet die mane ende dat toghet al dat zwarte. ende dat onder dat zwarte staet dat wijst hoe verre ouer middach ende hoe menighe ure die mane ontfanghen zal. Staet oec daer een point bi den ghetale dat is ene haluc ure meer.
Een ander tafel staet na den heiligen daghen daermen mede vijnt in wat teken ende in wat grade die zonne zi alle daghe te middaghe recht gheset teghen elken dach. Oec zeldi weten dattie hemel is ghedeelt in xii. deelen ghelijc ende elc deel heetmen een teken. ende dat mach die zonne binnen eenre maent dorgaen. ende die mane gaet binnen derdehaluen daghe.

[p. 36]

Voert zeldi weten datmen deelt elc teken in .xxx. delen ghelijc ende dat heetmen graden. van dien graden zo gaet die zonne een bi na elcs daghes. ende die mane gaetter elx daghes bi na .xiii. Dese tekene ende hur namen ende hur graden heb ic ghemaeet in die figuren na den kalendier.

Van den kalender zelven is het voldoende hier alleen de eerste maand mede te deelen¹⁾. Het is toch slechts te doen om de inrichting te leeren kennen: aan de tabellen als zoodanig zal niemand nu meer waarde hechten.

1) Het opschrift K L is zwaar verguld. Voor het overige is wat rood geschreven was, hier met grooter type gezet, het zwart geschrevene met een kleiner.

Verklaring.

De vier eerste kolommen bevatten de jaren 1300-1376. Ieder jaartal staat naast den datum, waarop in dat jaar de maan ontvangt, en wordt met kleine cijfers aangewezen. De grootere cijfers daaronder wijzen aan, hoeveel uren na den middag deze ‘ontfanckenisse’ plaats heeft, waarbij een punt een half uur voorstelt.

Naar onze manier van rekenen, terwijl wij den dag bij middernacht beginnen, kan het dus den volgenden dag zijn. Vinden we in dezen kalender b.v. ‘16 Jan., 23½ uur’, dan is dat voor ons 17 Jan., 's morgens om half twaalf.

De 5^e kolom bevat de guldengetallen. Naar de berekeningen der oude sterrekundigen waren 19 zonnejaren juist gelijk aan 235 maanomloopen, zoodat na verloop van dien tijd de schijngestalten der maan op dezelfde tijden weer terugkeerden. Vandaar de rekening naar den Cyclus Decemnovennalis of Cyclus Lunaris. Om nu een eeuwigdurenden maanalmanak te hebben, had men slechts de 19 jaarcijfers in den kalender te plaatsen voor de datums, waarop in de verschillende jaren Nieuwe Maan inviel. Wist men nu van een gegeven jaar het hoeveelste in den cyclus het was, dan vond men in zijn kalender achter dat cijfer (het guldengetal)²⁾ den dag, waarop het Nieuwe Maan was.

2) Aldus genoemd, niet omdat het met gouden letter in den kalender gesteld werd, maar om zijne belangrijkheid, evenals gulden woorden, gulden middenweg etc. Vgl. Grotefend.

[p. 37]

[p. 38]

Dat de grondslag van deze berekening niet juist was, werd wel ingezien en De Sacrobosco rekende uit, dat in 1232 het verschil reeds 3 dagen en 14 uren was, ‘Sed quia in Concilio generali aliquid de Calendario transmutare prohibitum est, oportet modernos adhuc sustinere huiusmodi errores.’ Ongelijk had het concilie met dit verbod niet, want naar het guldengetal werd Paschen berekend, en er was meer gelegen aan eenparigheid in de viering daarvan dan aan astronomische nauwkeurigheid.

Om spoedig voor ieder jaar Paschen te kunnen uitrekenen, werden de guldengetallen dan ook in alle kalenders opgenomen, zelfs nog lang na de uitvinding der drukkunst, en ook al wist men, dat ze niet den juisten tijd voor Nieuwe Maan aangaven, zooals in onzen Kalender, waar de vervaardiger in de vier eerste kolommen den juisten tijd opgeeft.

In de 6^e kolom staan de Zondagsletters. Van de vele manieren om de verschillende dagen des jaars aan te wijzen, was dit wel de meest algemeene. Met 1 Jan. te beginnen, werden alle dagen aangewezen met de letters a-g, zoodat als b.v. de eerste Zondag op 3 Jan. viel, verder alle met c geteekende dagen Zondagen waren.

De 7^e kolom bevat de dagen der maand naar de telling van den Romeinschen kalender.

De 8^e kolom bevat de feestdagen. De voornaamste hiervan zijn met rood geschreven, de andere zijn zwart. Evenzoo met zwart zijn aangegeven de vigiliën voor die feestdagen, welke ze hebben. Verder vindt men in deze kolom met eene roode .D'. (= dies) de beide ongeluksdagen (dies egyptiaci¹⁾) opge-

1) ‘Aegyptiaci, quia ab Aegyptiis erant inventi. Praeter enim decem plagas, quae in his breviter habentur versiculis:
Sanguis, rana, culex, muscae, moriens pecus, ulcus
Grando, locustae, nox, mors prius orta necans.
contigerunt eis plurima mala, ita quod bis in mense quolibet, sicut in Calendario notatur, quidam etiam in his diebus humanum sanguinem Plutoni sacrificabant. Unde prohibitum est, ne quis in his diebus sibi minuat, ne videatur sacrificare daemoni.’

[p. 39]

gegeven. En eindelijk vinden we in deze kolom de necrologische aanteekeningen, waarvan ik in de inleiding gesproken heb.

Waar de tijd van vervaardiging en de plaats van herkomst van dit Hs. zoo nauwkeurig bekend zijn, is het ook van belang te weten, welke heiligen vereerd werden en vooral welke in hooger aanzien stonden. De hoogste feestdagen waren die, welke vigiliën hadden, vervolgens de met rood en eindelijk de met zwart aangeteekende.

Met rood vinden we hier:

1 Jan. Jaersdach.	4 Juli s'martijns.	1 Nov. alre heilighen.
6 Jan. dertiendach.	22 Juli s'maria magd'.	11 Nov. s'martijns.
14 Jan. s'pontiaens.	25 Juli s'Jacobs.	12 Nov. s'lebuijns.
21 Jan. s'agneten.	1 Aug. s'peters.	25 Nov. s'katerinen.
25 Jan. s'pouwels.	10 Aug. s'laurēs.	30 Nov. s'andries.
2 Febr. Onzer vrouwen.	15 Aug. Onzer vrouwen.	6 Dec. s'nyclais.
22 Febr. s'peters.	24 Aug. s'bartelmeus.	8 Dec. Onzer vrouwen.
24 Febr. s'mathijs.	29 Aug. s'jans.	21 Dec. s'thomaes.
25 Mrt Onzer vrouwen.	8 Sept. Onzer vrouwen.	25 Dec. korsdach.
25 Apr. s'marcus.	14 Sept. sheilichs cruus.	26 Dec. s'stephaens.
1 Mei s'philips.	21 Sept. s'matheus.	27 Dec. s'jans.
3 Mei shelichs cruus.	29 Sept. s'michiel.	28 Dec. der kinder.
24 Juni s'jans baptistē.	18 Oct. s'lucas.
29 Juni s'peters en̅ s'pouwels.	28 Oct. s'symons en̅ juden.

Met zwart staan aangeteekend:

1 Febr. s'bride.	25 Mei s'urbaen.	10 Oct. s'victors.
3 Febr. s'blasis.	31 Mei s'petronille.	21 Oct. .xi.^m maeghede.
5 Febr. s'aechte.	5 Juni s'bonifaes.	23 Oct. s'seuerijns.
14 Febr. s'valentijns.	11 Juni s'barnabe.	31 Oct. s'quintijns.
1 Mrt s'albijn.	12 Juni s'odulfs.	2 Nov. alre zielen.
12 Mrt s'gregoris.	15 Juni s'vijts.	3 Nov. s'hubrechts.
17 Mrt s'gheerden.	13 Juli s'margrieten.	7 Nov. s'wilbords.
21 Mrt s'benedictus.	25 Juli s'corstoffel.	22 Nov. s'cecilien.
4 Apr. s'ambrosis.	5 Aug. s'dominicus.	23 Nov. s'clements.
11 Apr. s'leonis.	1 Sept. s'gilis.	1 Dec. s'loy.
23 Apr. s'joriaens.	3^1) Sept. s.antonis.	4 Dec. s'barbare.

1) Onjuist voor 2 Sept.

[p. 40]

30 Apr. s'quitijns.	26 Sept. s'cornelis.	13 Dec. s'lucie.
6 Mei s'jans.	30 Sept. s'jeronimus.	31 Dec. s'siluester.
12 Mei s'pancraes.	1 Oct. s'remeis. s'bauen.
13 Mei s'servaes.	9 Oct. s'dyonijs.

De aanwijzing vigheli vinden we op 5 Jan.; 23 Febr.; 23 en 28 Juni; 24 Juli; 9, 14 en 23 Aug.; 20 Sept.; 27 en 31 Oct.; 29 Nov.; 20 en 24 Dec.

De dies aegyptiaci worden opgegeven op: 1 en 25 Jan.; 4 en 26 Febr.; 1 en 28 Mrt; 10 en 20 Apr.; 3 en 27¹⁾ Mei; 10 en 16 Juni; 13 en 22 Juli; 1 en 29²⁾ Aug.; 3 en 21 Sept.; 3 en 22 Oct.; 5 en 28 Nov.; 7 en 22 Dec.

In de 9^e kolom wordt opgegeven in welk teeken en in welken graad van dat teeken de zon op iederen dag is, terwijl er dan een aandachtsteeken bij staat, zoo dikwijls een nieuw teeken begint. Met verwaarloozing van de breuken komen deze opgaven, met één dag verschil, vrij wel overeen met die van Joh. de Sacrobosco.

De 10^e kolom wijst aan, hoe hoog de zon aan den hemel staat. Het hoogst wordt opgegeven 64 graden (van 10-18 Juni), het laagst 16 graden (van 8-21 Dec.). Volkomen juist kan dit niet zijn: het verschil moet immers in allen gevalle 47^o zijn. Raadplegen we weer het werk van Joh. de Sacrobosco, dan vinden we daar voor plaatsen op 49^o N.B. gelegen als hoogsten stand 64.28, als laagsten 17.32; Parijs ligt bij hem op 48.30^o. Het is dus niet onmogelijk, dat onze schrijver te Parijs gestudeerd heeft en vandaar den ‘nuwen kalendier’ heeft meegebracht, waarin hij voor een noordelijker gelegen plaats eenige kleine veranderingen meende te moeten aanbrengen.

1) Onjuist voor 25 Mei.

2) Onjuist voor 30 Aug.

d. De Paaschtafel.

Deze Paaschtafel, fol. XII^ro, loopende van 1339-1377, levert niets bijzonders op, en begint aldus:

[p. 41]

Int jaer	die lit	dit.........
ons herē	ter vā	is..........
.m.ccc.	dē zōd'	paeschdag...
xxxix.	c	.v. kal.'aprilis.
xl	ba	.xvi. kal.'maij.
		enz.

e. De tweede Maantafel. (zie volgende bladzijde.)

Onder deze tafel op fol. XII^vo staat de volgende toelichting:

Wie wil weten in wat tekene die mane zi, die zal weten dattie mane is van den vierden daghe optien dach dat ze priemt inden ouden kalendier. ende bi dien ghetale zal hi nemen der manen ouder optien dach daer hi hur teken in zoect ende gaen daer mede in die eerste reghel van deser figuren ende zoeken dat ghetal. oec zal hi zoeken die maent daer die dach in is daer hi der manen teken in zoeet. ende waer dan recht teghen die maent ende recht teghen dat ghetal werdt ene vergaderinghe daer zal die mane wesen in dat teken. ende is dat hi vijnt twee .s. daer tghetal van der manen zoude staen. dat bediet dat op tien dach die mane is [in] twee tekene int einde van den enen teken ende in tbeghin vanden andren teken.

Deze woorden, die op het eerste gezicht niet zoo heel duidelijk zijn, beteekenen: Wie weten wil, in wat teeken de maan is, moet eerst weten, dat de maan reeds 4 dagen oud is op den dag, waarop ze volgens den ouden kalender (d.i. volgens het guldengetal) priemt (d.i. op den eersten dag is). Bij dat getal 4 voege hij den ouderdom van de maan (volgens den ouden kalender) op den dag, waarvoor hij haar teeken zoekt. Nu zoeke hij het aldus verkregen getal in de eerste kolom en vandaar naar rechts gaande tot de kolom van de maand, waarin hij zoekt, vindt hij den naam van het teeken. Staat in de eerste kolom in plaats van een cijfer .s.s., dan is de maan op dien dag in twee teekenen.

Deze tabel is niet het werk van onzen schrijver zelf: ik vond haar ook in een in 't jaar 1307 geschreven Latijnschen kalender op de Universiteitsbibliotheek alhier¹⁾, waar echter niet

1) D.i. te Groningen. Behalve dezen kalender vindt men in denzelfden band nog: a Algorismus, b Nova compilatio compoti magistri Johannis de sacro bosco, c Tractus de spera (d.i. sphera). Door het verkeerd inbinden staat de bovenbedoelde tabel op fol. 38^vo, de verklaring op 33^ro.

[p. 42]

	Marci'	aprilis	maius	junius	julius	aug't'
i ii s	aries	taur'	gemini	cancer	leo	virgo
s iiii v	taurus	gemini	cancer	leo	virgo	libra
vi vii s	gemini	cancer	leo	virgo	libra	scorpio
s ix x	cancer	leo	virgo	libra	scorpio	sagittari'
xi xii s	leo	virgo	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'
s xiv xv	virgo	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius
xvi xvii s	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces
s xix xx	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces	aries
xxi xxii s	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces	aries	taurus
s xxiiii xxv	capricorn'	aquarius	pisces	aries	taurus	gemini
xxvi xxvii s	aquarius	pisces	aries	taurus	gemini	cancer
s xxix xxx	pisces	aries	taurus	gemini	cancer	leo

	septēb'	octob'	nouēb'	decēber	januari'	februari'
i ii s	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces
s iiii v	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces	aries
vi vii s	sagittari'	capricorn'	aquarius	pisces	aries	taurus
s ix x	capricorn'	aquarius	pisces	aries	taurus	gemini
xi xii s	aquarius	pisces	aries	taurus	gemini	eancer
s xiv xv	pisces	aries	taurus	gemini	cancer	leo
xvi xvii s	aries	taurus	gemini	cancer	leo	virgo
s xix xx	taurus	gemini	cancer	leo	virgo	libra
xxi xxii s	gemini	cancer	leo	virgo	libra	scorpio
s xxiiii xxv	cancer	leo	virgo	libra	scorpio	sagittari'
xxvi xxvii s	leo	virgo	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'
s xxix xxx	virgo	libra	scorpio	sagittari'	capricorn'	aquarius

[p. 43]

Maart, maar Januari vooraan staat. De vermelding van de 4 dagen verschil tusschen den ouden en den nieuwen kalender vindt men aldaar niet. Voor het overige is de uitlegging bij de tabel gelijkluidend met de onze, zoodat ze bepaald naar hetzelfde voorbeeld bewerkt zijn. Men oordeele:

Tabula prima tabula lune dicitur que docet in quo signo sit luna secundum naturalem lunationem id est de prima ad primam. Vide ergo quota sit luna. et numerum quem etas lune continet quere in sinistra tabule. duo autem .ss. unum integrum designant. ita quod luna sit in primo semisdimidia et in alio dimidia. Invento autem in prima linea numero illi correspondet signum in quo luna est in ianuario et sic de ceteris.

In het Hs. ziet deze tafel er sierlijker uit dan in den druk: de namen der teekens nl. staan diagonaalsgewijze, beurtelings in den rechter- en in den linkerbovenhoek beginnende, in zuiver vierkante hokjes.