Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 16
(1897)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde– Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 25]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
XII. Van den zeven ghetiden.Het onder dezen titel op fol. 197 en 198 van het Zutfensch-Groningsche Hs. voorkomende gedicht is zonder twijfel uit het Duitsch vertaald, en wel uit het Middel- of het Nederduitsch, zooals blijkt uit brach in vs. 161, ghewisse in vs. 47, vriendinen in vs. 76 en de onzuivere rijmenGa naar voetnoot1), die voor een gedeelte althans verdwijnen bij overbrenging in het DuitschGa naar voetnoot2). De proloog echter is niet vertaald: vs. 1-28 is het slot van het door Vermeulen uitgegeven gedicht ‘vanden Levene ons Heren’; vs. 29-34 zijn blijkbaar een toevoegsel van den afschrijver. Hoofdletters staan in het Hs. alleen aan het begin der verschillende afdeelingen, aan het einde van de meeste bovendien een punt. Verder is er geen interpunctie. Minder gewone of voor verschillende oplossing vatbare afkortingen zijn hierin niet. De opschriften, zoowel boven het geheele gedicht als boven de afdeelingen, zijn met rood geschreven.
Ga naar margenoot+Ic wil v segghen openbaer
Zekerlike al ouerwaer:
Zo waer zo vrouwe in arbeit gheet
Ende zi desen boec inthuus weet,
5[regelnummer]
Heeft zijs gheloue, zonder waen
Zi zal te zachter hebben zaen,
Ende die vrucht die zi bringhen zal
Zal zijn recht hebben alGa naar voetnoot3).
Zo wie oec gheloue heuet des,
10[regelnummer]
Zo wat huse daer dese boec in es,
Daer en mach tempeest no plaghe
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 26]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Comen bi nachte no bi daghe.
Ende alle die ghene die Gode minnen
Ende hier aen legghen hare zinnen,
15[regelnummer]
Dit dichte ende dese rime horen,
Eest hier, eest in midden, eest voren,
Diere eernste ane leghet eest man of wijf,
God gheue hem een zalich lijf.
Ende die clerke die dese rime makede,
20[regelnummer]
Diere om pijnde ende wakede
Gode ende onzer vrouwen teren,
Datter tuolc ane moete leren,
Zonder einde moet zine ziele
Zijn metten inghel zente Michiele,
25[regelnummer]
Ende rusten in den hoghen trone
Met alden inghelen vele scone,
Ende onzer alre ziele met hem;
Spreect alle na mi amen.
Die dit screef ende scriuen dede,
30[regelnummer]
God gheue hem goet ende ere mede.
Ende ewelike blijscap na dit leuen
Moete God ons allen gheuen
Met hem bouen in den trone,
Daer die inghelen zinghen scone.
35[regelnummer]
Ihesu Christe, du words in ere nacht
Gheboren van der reinre maecht
Zente Marien onzer vrouwen.
Wij zoelen des ghelouen ende ghetrouwen,
Dat dat met dinen wille was,
40[regelnummer]
Dat di verriet Judas,
Ende oec dat di ten zeluen stonden
Die Ioeden vienghen ende bonden.
Oec ghesciede in ere nacht,
Dat dine godheit die helle brac
45[regelnummer]
Ende daer uut loeste twaren
Die langhe daer gheuanghen waren.
Nu verlicht ons ghewisse
Ende onser herten demsternisse,
Dat ons een nuwe licht in ga,
50[regelnummer]
Daerna enghene demsterheit en sta;
Heft ons vte den sentinen;
Ga naar margenoot+Loest ons van der helscer pinen,
Dat wij ghebruken ewelike
Die grote bliscap van hemelrike.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 27]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
dit ghedinct te metten.
55[regelnummer]
Jhesu Christe soete God,
Du waers te mettentide een spot
Den quaden ende den onrechten
Joeden ende haren knechten;
Du words van hem bespouwen,
60[regelnummer]
Ghehalslaghet ende blouwen,
Meshandelt in alre wijs;
Dine verduldicheit behilt tparadijs.
Lere ons doer den name dijn,
Dat wij in versmaetheiden verduldich sijn;
65[regelnummer]
Ende alse du ter mettentijt
Op verstons, als men seit,
Also doet ons ter doeghet opstaen
Ende een nuwe leuen anegaen,
Dattu ons metten iongheren dinen
70[regelnummer]
Te Galylee moets erscinen.
dit ghedinct te prime.
Ihesu Christe soete here,
Du words voerGa naar voetnoot1) Pylatum den rechtere
Gheantwerdet te primetijt;
Dat dede al der Ioeden nijt;
75[regelnummer]
Du vertones di oec te primen
Dijnre lieuer vriendinen
Maria Magdalenen,
Die dine voete dwoech met haren treanen;
Nu verscine ons dine ghenade,
80[regelnummer]
Ende help ons here ende niet tespade,
Dat wij met rechter trouwe
Hebben ghewarechtighen rouwe,
Dat wij ons also ordelen hie,
Dat ons ghenade daer ghescie,
85[regelnummer]
Dat wij met dinen kinde
Te hemelrike ghenade vinden.
dit ghedinct te tercien.
Ihesu Christe lieue here,
Du words te tercien also sere
Aen die columne ghebonden,
90[regelnummer]
Dat die gheesselriemen om di wonden
Dijn scone lijf waert zeer gheslaghen
Nochtan en hoerde di nieman claghen
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 28]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dn zeindes in den zeluen stonden
Dinen heilighen gheest dinen iongheren,
95[regelnummer]
Van dien haer herte werdt ontsondet;
Wij hebben, here God, ghesondet;
Dat doet ons, here God, also gheboeten,
Dat wij ghesuuert werden moeten
Van des heilighen gheestes hetten,
100[regelnummer]
Die ons in allen onzen wetten
Ga naar margenoot+Der boser gheluste moete verbleschen,
Ende alle quade begheerten leschen,
Ende reine maken buten ende binnen,
Dat ons des heilichs gheestes minnen
105[regelnummer]
In allen node troesten moete,
Want zijn troest is zo zoete.
dit ghedinct te sexten.
Ihesu Christe du stondes ghespannen
Metten heilighen weerden armen
An den cruce te sexten tijt,
110[regelnummer]
Dat men te middaghe zeit;
An den cruce daer du hinghes
Vijf wonden, here, du ontfinghes,
Die v vloyen omildeGa naar voetnoot1), here;
Doer der zeluer wonden ere
115[regelnummer]
Zoe moetstu, here, onzer ontfarmen
Ende halen onder dinen armen
Doer dine grote ontfarmhertichede;
Zo heile die wonden der kerstenhede,
Here, doer die wonden dijn,
120[regelnummer]
Dat wij v heilighe temple zijn,
Zonder enech meswende
Daer in te woenen zonder ende.
dit ghedinct te nonen.
Ihesu Christe zoete sceppere,
Du beuaeles dine zieleGa naar voetnoot2)
125[regelnummer]
Te nonetide voer dinen ende
In dijns vaders hande;
Dat daedstu here ons te troeste
Ende met diere doet ons verloeste;
Du voers oec doe ten stonden
130[regelnummer]
Te hemele met dinen wonden;
Here, die v dienen nu,
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 29]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ghetroest hare herte, des bid ic v,
Dat zi met allen zinnen
V vmmer moeten minnen,
135[regelnummer]
Dat al onze ghedacht
Te di here werde uolbracht,
Dat wij der heiligher doet dijn
Een recht nauolgher moeten zijn
Met bedwanghe ons vleischs art,
140[regelnummer]
Dat wij diere passien part
In desen liue moeten draghen,
Also dat wij na desen daghen
Met alle Gods kinden
Troest an di moeten vinden.
dit ghedinct te vesperen.
145[regelnummer]
Ihesu Christe ghebenedijt
Du gaues an der uespertijt
Dinen iongheren altesamen
Dinen heilighen lichame;
Ga naar margenoot+Du gaues hem dat zelue bloet,
150[regelnummer]
Dat vte dinen ziden woet
Ghi woudt an den zeluen stonden
Van den cruce werden ontbonden;
Ontbijnt onser zielen bande,
Dat wij alle vor onsen ende
155[regelnummer]
Dinen heilighen lichame moeten ontfaen,
Dat hi ons moet in staden staen.
dit ghedinct te completen.
Here Ihesu Criste,
Die alle dinc voren wiste,
Du waers in completorio
160[regelnummer]
Also zere onuro,
Dat di dat blodeghe sweet vut brach,
Dat nie mensche meer en zach,
Dor dine menscheit ende dine doetGa naar voetnoot1).
Wie leet ie zo grote noet
165[regelnummer]
Alse du here liden woudes
Vor die doet here steruen zoudesGa naar voetnoot2)?
Du storues ende wordes begrauen;
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 30]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Die goede vrouwen quamen v claghenGa naar voetnoot1);
Doe ons di van herten minnen,
170[regelnummer]
Dine heilighe wonden doe ons bekinnen,
Dat wij na desen liue tesamen
Verblidet moeten werden, amen.
Here Ihesu Christe heilighe heilant,
Dor die minne die v bant
175[regelnummer]
An den cruce toter doet,
Verstaet, here, mine anxtelike noet;
Dor dine heilighe vijf wonden
Zo verghef mi, here, alle mine zonden;
Dor dijn wel heilighe bloet
180[regelnummer]
Zo make mi mijn einde goet;
Make mi dinen dienste zoete,
Dat ic daer ane bliuen moete;
Hale mi te dinen rike,
Dat ic dat besitte ewelike.
a .... m .... e .... n.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
III. De kalender.In zijne oorspronkelijke gedaante werd het Zutf.-Gron. Hs., evenals zoovele kloosterhandschriften, geopend met een kalender, en wel met een in meer dan één opzicht merkwaardigen kalender. De vervaardiger hiervan was blijkbaar een geleerde monnik, die dan ook niet tevreden was met een kalender van anderen te copieeren, maar bij zijne tabellen eene uitvoerige verklaring voegde. En deze verklaringen zijn zoo juist en, voor wie de middeleeuwsche terminologie en astronomische voorstellingen kent, zoo duidelijk, dat zonder twijfel de opsteller volkomen begreep wat hij schreef. Zijne wetenschap putte hij waarschijnlijk uit het werk van Johannes de Sacrobosco of SacroboscanusGa naar voetnoot2), den beroemden professor in de astronomie aan de Universiteit van Parijs, die omstreeks 1260 stierf en in 1232 zijn Computus opstelde, die tot in de 16e eeuw een | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 31]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
veelgebruikt handboek bleef, evenals zijn Tractatus de Sphaera. Of onze monnik echter bij het vervaardigen van dezen kalender dien Computus zelf tot zijne beschikking gehad heeft, betwijfel ik, want sommige opgaven in zijne tabellen komen niet overeen met die van De Sacrobosco. Daarentegen heeft hij ook andere bronnen gebruikt, zooals beneden blijken zal. Bij de uitgave van dezen kalender heb ik gemeend, hier en daar wat uitvoeriger aanteekeningen te moeten geven, omdat ik herhaaldelijk zeer verkeerde voorstellingen omtrent de oude kalenders aantrof, zelfs bij hen, die er over schreven. Binnenkort hoop ik in een ander opstel daarop terug te komen. Om een gemakkelijker overzicht te verkrijgen, zal ik den kalender in hoofdstukken verdeelen, welke verdeeling in het Hs. natuurlijk niet voorkomt, en bij elk daarvan eene verklaring voegen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
a. De Eclipsentafel.Op fol. IV vinden we een aantal afbeeldingen van zon- en maaneclipsen, telkens 5 op eene rij en in het geheel 12 rijen. Deze afbeeldingen bestaan uit cirkels, die rood zijn voor zoover de zon- of maanschijf verlicht is, terwijl het verduisterde gedeelte voor de zoneclipsen met blauw, voor de maaneclipsen met zwart ingevuld is; de totale maansverduisteringen zijn dus geheel zwart geteekend. De 20ste figuur echter bevat geene teekening, maar de woorden: ‘Hier gaen ute de eclipsis der zonnen ende beghint hier neder van der manen’. Onder iedere afbeelding staat het jaar en de datum van de eclips en of ze valt ‘vor’ of ‘na middaghe’, ‘vor’ of ‘na minnacht’. De namen der maanden staan meest in den Latijnschen genitief, als ‘may, augustij’, maar gewoonlijk ‘marte’, b.v.: ‘.m. ccc. lxxx. des.xv.tē daghes octobr'. vor minnach’. Nu en dan staat de naam van de maand met een hoofdletter. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
b. ‘Der Manen Tafel.’Deze tafel, fol. Vro, geef ik, evenals alle andere kalender- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 32]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
verklaringen, met de hoofdletters en leesteekens van het Hs.; alleen de verkortingen heb ik aangevuld.
α. Dit is der manen tafel waerbi dat men vijnt alle daghe in wat teken ende in wat grade die mane zi alle daghe in deser manieren, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 33]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verklaring.α. ‘Deze maantafel dient om te weten in wat teeken en in wat graad de maan op een gegeven dag is.’ Men stelde zich het heelal voor als een aantal concentrische bollen. De aarde was de middelste; vervolgens kwamen de sferen, waarin de loopbanen der planeten lagen in deze volgorde: de Maan, Mercurius, Mars, de Zon, Venus, Jupiter, Saturnus; daarna de vaste sterren of het Firmament. Dit laatste was verdeeld in 12 teekenen en ieder van deze in 30 graden. Deze tafel dient dus om altijd te weten, in welk teeken de maan is, d.w.z. voor welk teeken zij zich bevindt van de aarde af gezien, maar ook hoever in het teeken. ‘Eerst moet men in den kalender zien, op welken dag en in welken graad de maan ontvangt, en hoe oud zij is.’ Wanneer de maan met de zon in conjunctie komt, d.i. wanneer zij van de aarde gezien zich in ééne lijn bevinden, zeide men, dat zij van de zon ‘ontving’, nl. het eerste licht, tenzij dit op eene mythologische huwelijksvoorstelling teruggaat. Zooveel tijd er na deze ‘ontfanckenisse’ verstreken was, zoo ‘oud’ was de maan. Men zoeke dus in den kalender, fol. 6 vlgg. (zie hierachter blz. 37), wanneer de maan ontvangt: het aantal dagen van daar tot den dag, waarvoor men de berekening maakt, geeft den ouderdom der maan. De ontvangende maan is in hetzelfde teeken en in denzelfden graad als de zon, en dit vindt men dus ook in den kalender. ‘Met deze getallen gaat men nu in de maantafel zoeken. In de eerste kolom zoekt men het cijfer, dat den ouderdom der maan aangeeft. Het daarachter staande cijfer in de tweede kolomGa naar voetnoot1), die der teekenen, voegt men bij het cijfer van het teeken, waarin de maan was, toen zij ontving.’ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 34]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Is de uitkomst grooter dan 12, dan wordt daar eerst 12 van afgetrokken. Immers het 13e teeken is weer het eerste. Op deze wijze krijgt men het cijfer, dat aanwijst, in welk teeken de maan is op den dag, waarvoor men het zoekt. ‘Evenzoo telt men het cijfer in de derde kolom, die der graden, bij het getal der graden op den tijd, toen de maan ontving.’ Is de uitkomst meer dan 30, dan is de maan in het volgende teeken, en wel zooveel graden, als men overhoudt na aftrek van 30. Op deze wijze krijgt men den graad, waarin de maan is op den dag, waarvoor men zoekt. ‘De getallen, die men krijgt voor het teeken en den graad, geven die beide nauwkeurig aan voor hetzelfde uur van den dag, als dat, waarop de maan ontving.’ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Voorbeeld.Vraag: In wat teeken en wat graad was de maan op 18 Jan. 1342? Antw.: In den kalender zien wij, dat de maan in Jan. 1342 ontving op den VII Id', d.i. 7 Jan. om 4½ uur na den middag. De zon was toen in het 10e teeken (capricornus) en den 24en graad, dus ook de maan. Op den 18en Januari was de maan dus 11 dagen oud. Nu zoeken we in de eerste kolom van de maantafel het getal 11 en vinden daartegen in de kolom der teekenen 4, in die der graden 25. De maan ontving in het 10e teeken; daar 4 bijgevoegd, wordt 14; hiervan 12 afgetrokken, blijft 2: de maan is dus den 18en Jan. in het 2e teeken, taurus. De maan ontving in den 24en graad; daar 25 bijgevoegd, is 49. De maan was dus den 18en Jan. 1342 om 4½ uur na den middag in den 49en graad van taurus, d.i. den 19en graad van gemini.
β. Bij de opnoeming der 12 teekenen houde men in het | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 35]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
oog, dat deze begint met het teeken, waarin de zon in Maart is.
γ. ‘De zon doorloopt de 12 teekenen in een jaar, de maan in een maand. Deze blijft dus in elk teeken twee dagen, en dan zijn er nog 6 graden over.’ Zes graden is ⅕ van het teeken; de maan doorloopt dus in 2 dagen ⅘ van het teeken. ‘Zoo doorloopende komt de maan met de zon in denzelfden graad van hetzelfde teeken te staan en heeft dus haar loop volbracht. Wanneer ze dan zich weer van de zon gaat verwijderen, heeft ze ontvangen en heet nieuw. Zij verwijdert zich naar het Oosten en zoodra ze 12 graden, d.i. ⅖ van een teeken, van de zon verwijderd is, dan ziet men ze schijnen, indien de hemel helder is. Is deze conjunctie van zon en maan voor den middag, dan is dat de eerste dag en om 12 uur begint de tweede dag.’ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
c. ‘Die Kalendier.’Aan den eigenlijken kalender, fol. VI-XI, gaat op fol. Vvo de volgende verklaring vooraf. Die wil weten op wat wilen van den daghe of van der nacht die mane ontfanghen zal van der zonnen die moet weten dat vier taflen zijn teghen elke maent. ende dat men bliuen moet in elke tafel .xix. iaer. ende dat men moet nemen ons heren iaren die binnen .m.ccc. zijn ende zoeken die in deerste tafel eest beneden .xx. iaren. Mer eest bouen .xix. iaren tot .xxxix. zo zoect in dander tafel. Mer bouen .xxxviii. tot lviii. zoect in die derde tafel. Ende van .lviii. tot .lxxvi. zoect in die vierde tafel vor elke maent aldat iaer. Ende waer dattu in tghetal vijnst ons heren iaren optien dach ontfaet die mane ende dat toghet al dat zwarte. ende dat onder dat zwarte staet dat wijst hoe verre ouer middach ende hoe menighe ure die mane ontfanghen zal. Staet oec daer een point bi den ghetale dat is ene haluc ure meer. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 36]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Van den kalender zelven is het voldoende hier alleen de eerste maand mede te deelenGa naar voetnoot1). Het is toch slechts te doen om de inrichting te leeren kennen: aan de tabellen als zoodanig zal niemand nu meer waarde hechten. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verklaring.De vier eerste kolommen bevatten de jaren 1300-1376. Ieder jaartal staat naast den datum, waarop in dat jaar de maan ontvangt, en wordt met kleine cijfers aangewezen. De grootere cijfers daaronder wijzen aan, hoeveel uren na den middag deze ‘ontfanckenisse’ plaats heeft, waarbij een punt een half uur voorstelt. Naar onze manier van rekenen, terwijl wij den dag bij middernacht beginnen, kan het dus den volgenden dag zijn. Vinden we in dezen kalender b.v. ‘16 Jan., 23½ uur’, dan is dat voor ons 17 Jan., 's morgens om half twaalf. De 5e kolom bevat de guldengetallen. Naar de berekeningen der oude sterrekundigen waren 19 zonnejaren juist gelijk aan 235 maanomloopen, zoodat na verloop van dien tijd de schijngestalten der maan op dezelfde tijden weer terugkeerden. Vandaar de rekening naar den Cyclus Decemnovennalis of Cyclus Lunaris. Om nu een eeuwigdurenden maanalmanak te hebben, had men slechts de 19 jaarcijfers in den kalender te plaatsen voor de datums, waarop in de verschillende jaren Nieuwe Maan inviel. Wist men nu van een gegeven jaar het hoeveelste in den cyclus het was, dan vond men in zijn kalender achter dat cijfer (het guldengetal)Ga naar voetnoot2) den dag, waarop het Nieuwe Maan was. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 37]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 38]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dat de grondslag van deze berekening niet juist was, werd wel ingezien en De Sacrobosco rekende uit, dat in 1232 het verschil reeds 3 dagen en 14 uren was, ‘Sed quia in Concilio generali aliquid de Calendario transmutare prohibitum est, oportet modernos adhuc sustinere huiusmodi errores.’ Ongelijk had het concilie met dit verbod niet, want naar het guldengetal werd Paschen berekend, en er was meer gelegen aan eenparigheid in de viering daarvan dan aan astronomische nauwkeurigheid. Om spoedig voor ieder jaar Paschen te kunnen uitrekenen, werden de guldengetallen dan ook in alle kalenders opgenomen, zelfs nog lang na de uitvinding der drukkunst, en ook al wist men, dat ze niet den juisten tijd voor Nieuwe Maan aangaven, zooals in onzen Kalender, waar de vervaardiger in de vier eerste kolommen den juisten tijd opgeeft. In de 6e kolom staan de Zondagsletters. Van de vele manieren om de verschillende dagen des jaars aan te wijzen, was dit wel de meest algemeene. Met 1 Jan. te beginnen, werden alle dagen aangewezen met de letters a-g, zoodat als b.v. de eerste Zondag op 3 Jan. viel, verder alle met c geteekende dagen Zondagen waren. De 7e kolom bevat de dagen der maand naar de telling van den Romeinschen kalender. De 8e kolom bevat de feestdagen. De voornaamste hiervan zijn met rood geschreven, de andere zijn zwart. Evenzoo met zwart zijn aangegeven de vigiliën voor die feestdagen, welke ze hebben. Verder vindt men in deze kolom met eene roode .D'. (= dies) de beide ongeluksdagen (dies egyptiaciGa naar voetnoot1)) opge- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 39]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gegeven. En eindelijk vinden we in deze kolom de necrologische aanteekeningen, waarvan ik in de inleiding gesproken heb. Waar de tijd van vervaardiging en de plaats van herkomst van dit Hs. zoo nauwkeurig bekend zijn, is het ook van belang te weten, welke heiligen vereerd werden en vooral welke in hooger aanzien stonden. De hoogste feestdagen waren die, welke vigiliën hadden, vervolgens de met rood en eindelijk de met zwart aangeteekende. Met rood vinden we hier:
Met zwart staan aangeteekend:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 40]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De aanwijzing vigheli vinden we op 5 Jan.; 23 Febr.; 23 en 28 Juni; 24 Juli; 9, 14 en 23 Aug.; 20 Sept.; 27 en 31 Oct.; 29 Nov.; 20 en 24 Dec. De dies aegyptiaci worden opgegeven op: 1 en 25 Jan.; 4 en 26 Febr.; 1 en 28 Mrt; 10 en 20 Apr.; 3 en 27Ga naar voetnoot1) Mei; 10 en 16 Juni; 13 en 22 Juli; 1 en 29Ga naar voetnoot2) Aug.; 3 en 21 Sept.; 3 en 22 Oct.; 5 en 28 Nov.; 7 en 22 Dec. In de 9e kolom wordt opgegeven in welk teeken en in welken graad van dat teeken de zon op iederen dag is, terwijl er dan een aandachtsteeken bij staat, zoo dikwijls een nieuw teeken begint. Met verwaarloozing van de breuken komen deze opgaven, met één dag verschil, vrij wel overeen met die van Joh. de Sacrobosco. De 10e kolom wijst aan, hoe hoog de zon aan den hemel staat. Het hoogst wordt opgegeven 64 graden (van 10-18 Juni), het laagst 16 graden (van 8-21 Dec.). Volkomen juist kan dit niet zijn: het verschil moet immers in allen gevalle 47o zijn. Raadplegen we weer het werk van Joh. de Sacrobosco, dan vinden we daar voor plaatsen op 49o N.B. gelegen als hoogsten stand 64.28, als laagsten 17.32; Parijs ligt bij hem op 48.30o. Het is dus niet onmogelijk, dat onze schrijver te Parijs gestudeerd heeft en vandaar den ‘nuwen kalendier’ heeft meegebracht, waarin hij voor een noordelijker gelegen plaats eenige kleine veranderingen meende te moeten aanbrengen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
d. De Paaschtafel.Deze Paaschtafel, fol. XIIro, loopende van 1339-1377, levert niets bijzonders op, en begint aldus: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 41]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
e. De tweede Maantafel. (zie volgende bladzijde.)Onder deze tafel op fol. XIIvo staat de volgende toelichting: Wie wil weten in wat tekene die mane zi, die zal weten dattie mane is van den vierden daghe optien dach dat ze priemt inden ouden kalendier. ende bi dien ghetale zal hi nemen der manen ouder optien dach daer hi hur teken in zoect ende gaen daer mede in die eerste reghel van deser figuren ende zoeken dat ghetal. oec zal hi zoeken die maent daer die dach in is daer hi der manen teken in zoeet. ende waer dan recht teghen die maent ende recht teghen dat ghetal werdt ene vergaderinghe daer zal die mane wesen in dat teken. ende is dat hi vijnt twee .s. daer tghetal van der manen zoude staen. dat bediet dat op tien dach die mane is [in] twee tekene int einde van den enen teken ende in tbeghin vanden andren teken. Deze woorden, die op het eerste gezicht niet zoo heel duidelijk zijn, beteekenen: Wie weten wil, in wat teeken de maan is, moet eerst weten, dat de maan reeds 4 dagen oud is op den dag, waarop ze volgens den ouden kalender (d.i. volgens het guldengetal) priemt (d.i. op den eersten dag is). Bij dat getal 4 voege hij den ouderdom van de maan (volgens den ouden kalender) op den dag, waarvoor hij haar teeken zoekt. Nu zoeke hij het aldus verkregen getal in de eerste kolom en vandaar naar rechts gaande tot de kolom van de maand, waarin hij zoekt, vindt hij den naam van het teeken. Staat in de eerste kolom in plaats van een cijfer .s.s., dan is de maan op dien dag in twee teekenen. Deze tabel is niet het werk van onzen schrijver zelf: ik vond haar ook in een in 't jaar 1307 geschreven Latijnschen kalender op de Universiteitsbibliotheek alhierGa naar voetnoot1), waar echter niet | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 42]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 43]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Maart, maar Januari vooraan staat. De vermelding van de 4 dagen verschil tusschen den ouden en den nieuwen kalender vindt men aldaar niet. Voor het overige is de uitlegging bij de tabel gelijkluidend met de onze, zoodat ze bepaald naar hetzelfde voorbeeld bewerkt zijn. Men oordeele: Tabula prima tabula lune dicitur que docet in quo signo sit luna secundum naturalem lunationem id est de prima ad primam. Vide ergo quota sit luna. et numerum quem etas lune continet quere in sinistra tabule. duo autem .ss. unum integrum designant. ita quod luna sit in primo semisdimidia et in alio dimidia. Invento autem in prima linea numero illi correspondet signum in quo luna est in ianuario et sic de ceteris. In het Hs. ziet deze tafel er sierlijker uit dan in den druk: de namen der teekens nl. staan diagonaalsgewijze, beurtelings in den rechter- en in den linkerbovenhoek beginnende, in zuiver vierkante hokjes. |
|