|
| |
| |
| |
De Reinke-glosse van 1539.
Had de dichter van Reinaerts historie reeds gezegd:
(7778)[regelnummer]
‘So wie dit wel verstaet int lesen,
Al ist som boert, hi vinter in
Vroede leer ende goeden sin,
Dat hem licht sal baten moghen:
de bewerker van Die historie van Reynaert de Vos (proza, Gouda, 1479, Delft 1485, Lubeck 1783) geeft niet onduidelijk te kennen, dat hij zich, wat de didactische strekking betreft, geheel bij hem aansluit. ‘Hier beghint - zegt hij in zijne inleiding - die historie ofte die parabolen van Reinaert die vos, in welcken historie bi parabolen bescreven syn veel scoen leren ende merckelicke punten; bi welke punten men mach leren kennen die subtile cloecheden, die dagelics gehantert ende gebruyct worden onder den raet der heren ende prelaten gheestelic ende waerltlic, ende onder die coopluden, ende oec onder den gemeenen volc. Ende dit boec is ghemaect tot nutscap ende tot profyt alre goeden menschen, op dat si daer in lesende sellen mogen verstaen ende begripen die voernoemde subtile scalcheden, die dagelics in der werelt gebruyct worden: niet om dat men se gebruyken sal, mer om dat elc mensche sal mogen wachten ende hoeden, dat si van den scalcken niet bedrogen en worden. Ende so wye dan volcomen verstant hier of wil ontfangen, die moet hem poeghen dikwijl hier in te lesen ende naerstelic aen te mercken dat ghene dat hij leset. Want et seer subtyl geset is, ghelijck als ghi al lesende vernemen sult; also dat men met een overlesen den rechten sin of dat rechte verstant niet begripen en can, mer (met) diewijl over te lesen, soe ist wel te verstaen ende voer den verstandelen seer ghenuechtelijck ende oec profitelijck’.
Den Reinaert profijtelijk te maken voor richting en leven
| |
| |
was ook de bedoeling van Henric van Alcmaer, die het gedicht in hoofdstukken afdeelde en voorzag van eene korte glosse, waarmede Hoffmann von Fallersleben (Hor. Belg. XII, 7 vlgg.) en Prien (Beiträge, VIII, 10 vlgg.; en Reinke de Vos (Halle, 1882), 267 vlgg.) ons in staat stellen kennis te maken. Deze glosse is van groot belang; te grooter, omdat uit den geglosseerden Reinaert van Van Alcmaer - zij het dan misschien in tweede of derde uitgave - de, ook geglosseerde, Reinke de Vos (Lubeck, 1498) onmiddellijk is voortgesproten. In hoe verre evenwel de glosse van 1487 (die van H.v.A.) door den vertaler is gewijzigd en vermeerderd, blijft vooralsnog onmogelijk te bepalen, omdat ons daarvan slechts een paar fragmenten zijn bewaard gebleven.
Over de glosse van 1498 (uitgegeven door Lübben, Oldenburg, 1867), ook genoemd de ‘catholieke’, in tegenstelling van eene latere van 1539, die de ‘protestantsche’ heet, heeft eenige jaren geleden Dr. Alex. Bieling eene zeer lezenswaarde verhandeling gegeven get. Die Reineke-Fuchs-Glosse in ihrer Entstehung und Entwicklung (Wissenschaftliche Beilage zum Programm des Andreas-Realgymnasiums, Ostern, 1884). In die verhandeling wordt de ‘catholieke’, of liever oudste, glosse beschreven, en gekenschetst als eene zeer belangrijke bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis van het einde der vijftiende en de eerste jaren (zij is herdrukt in 1517 met den geheelen Reinke) der zestiende eeuw; en wordt bovendien aangewezen, dat zij eerder kerkelijk dan wereldlijk gekleurd moet heeten, iets waardoor het vermoeden, dat de glossator een geestelijk heer zal zijn geweest, vrij waarschijnlijk wordt. Ook mag Bieling's beschouwing gelden als protest tegen de m.i. min juiste beoordeeling van Schröder, die in zijne uitgave van Reinke de Vos (Leipzig, 1882, D. Dicht. des Mittelalters, II) over de glosse deze woorden schrijft: ‘Dieser Glosse, die nach fast jedem Abschnitt den Leser mit einem Sturzbad wäszeriger Moral überschüttet, und die durch ihre geschraubten Nutzanwendungen ihm unmöglich macht, die Dichtung unbefangen auf
| |
| |
sich wirken zu lassen, ist völlig Genüge geschehen, wenn sie in einem guten Abdruck einmal mitgetheilt wird, wie das bei Lübben's Ausgabe der Fall ist’ (X. I). Ik zou met Bieling (bl. 5) de bedoelde glosse liever vergelijken, ja zelfs op één lijn stellen, met Sebastian Brant's Narrenschiff (1494), waaraan de glossator gewis ook zelf heeft gedacht, toen hij de woorden schreef:
‘Dit bok is ser gut to deme kop,
Hir steit vast in der werlde lop’;
immers ook bij Brant luidt het:
‘Hier findt man der welt ganzen louf
Diz buchlin wurt gut zu dem kouf’?
Dan, wat daar van zij, verre boven de oudste glosse staat de jongste, ook wel, doch ten onrechte, de ‘protestantsche’ geheeten. In zijne onlangs uitgekomen Die jüngere Glosse zum Reinke de Vos (Halle, 1891) geeft Herman Brandes ons daarover het noodige bescheid, en tevens een herdruk er van. Hij stelt ons daardoor in staat haar te bestudeeren en naar eisch te waardeeren. Ik geef het Bieling toe: ‘Das Werk ist fast eine Chrestomathie des damaligen Wissens’ (bl. 11), en, als zoodanig, is het van groote beteekenis.
In stede van te vragen, waarover in de jongste glosse alzoo wordt gehandeld, zou ik wenschen te vragen, wat daarin van maatschappelijke, huiselijke, staatkundige, kerkelijke aangelegenheid is voorbijgezien, en zeggen, dat zij handelt ‘de omnibus rebus et quibusdam aliis.’
Vorsten, heeren, burgers, boeren; regeeringsraden, hoogere en lagere ambtenaren, advocaten; hof en hovelingen; prelaten, monniken, nonnen; medici, astronomi, astrologi; rechtspraak, biecht; huwelijk; voorteekens, bedevaarten, simonie; praktijken van adel, geestelijkheid, kooplieden; weelde van kerkelijke zoowel als wereldlijke heeren, valsche munters, woeker; opschik en behaagzucht der vrouwen en jonge meisjes; krijgers en jagers; staatkunde, opvoeding, onderwijs; rechten en plichten van den regent en van ‘de grote hupe des gemeinen volckes Her Omnes’ (bl. 30); adel ‘par droit de naissance’ en adel
| |
| |
‘par droit de conquête’; goddelijk recht en grenzen van het recht van verzet der onderdanen tegen de wettige overheid; algemeen belang en eigenbelang; Rome... enz. enz. enz.
En de behandeling is alles behalve dor en droog: een paar proeven mogen het bewijzen.
Zoo b.v., waar de glossator het ‘audi et alteram partem’ aanbeveelt naar aanleiding der indaging van Reinaert (bl. 25): ‘Dan eyne ytzlyke partye, wenn se allene verhört, smücket ere sake also, dath se eynen schyn hefft, alsz were se recht, unde men moth er bifallen. Wen avers dat ander part ock gehöret, so wert idt apenbar, welcker part recht edder unrecht hefft. Woll nu snelle tho hören ys, ehr he beyde dele vorhöret, nympt nicht bequeme tydt dartho, de ys eyn dorhafftich böse richter. Dan he vorkeret den lüden ere sake und gestadet unrecht, dewyle he der saken noch nenen gewyssen grunt vorstan hefft. Derhalven hefft Godt in ewyger vorsychticheyt den Heren und Richtern twe oren gegeven, dat se dat luchter oer den klegeren und anbryngeren schölen denen laten, dath rechter oer averst schölen se fryg beholden vor de, de beklaget und angegeven werden, up dat se ere entschüldigung ock hören könen. Susz wen se beyde oren den smeichlern hengheven, so volgen unrechtverdige ordele; dat Recht wert averylet, unde veler menschen vyentschop velt up se’.
En waar van den valschen munter ‘Simonet dê krumme’ (Reinke, 2511 van Boek I) melding wordt gemaakt, heeft de glossator het volgende (bl. 84): ‘Thom andern wil hyr de Poeta mit vorborgen wörden dorch den valschen Münter antögen dat grothe gebreck inn allen Nationen itzundes vast gemeine, alse de böse münthe sampt der hinderlistigen, tückischen und bedregliken Wesselye. Inn dessem handel averst synt de Koplüde de meisters und vorwesseln den Landen, dar dat böse gelt ganckbar, de gude münthe, steygern se unde bringen böse gelt inn de Lande. Dardorch wert de arme man geschindet bet up de grade, unde de gude münthe kumpt alle uth dem Lande: wo schal ydt denn inn der werlt gudt werden? Derwegen ys
| |
| |
der Münthe halven itzundes solck ein bedroch, dat ein arm man, so he gude Münthe hebben wil, gar vele an syner neringe vorlesen und upgelt geven moth. Darher kumpt ydt ock, dat ydel böse Münthe ganckbar unde geve ys; averst de gude Münthe blifft thorügge unnd kumpt nicht hervör denn allene mit Woker.
Etlike wesseln allenthalven de gude wolwarige münthe up und laten se smelten und vorköpen se effte laten böse geringe münthe darvan maken. Mit dessen grepen kan men balde Lande und Lüde upfreten und tho grunde vorderven. Solckes weren in vortyden ydel bovenstücke unnd uneerlick gewesen, der syck reddelike lüde geschemet hedden, dan ydt ys altho groff und gemeine. Wol nu averst in solcken Practiken und schalckesstücken am geschicksten ys, den höldt de werlt vor einen fynen reddeliken gesellen, dem ein itzlicher syn dochter geven wil. Van dem spreckt yderman: ‘Ey, dat ys ein Kerl, de kan syck erneren unnd wat krygen. Wat dusent Düvel hebbe ick doch gelert?’
De ‘reservatio mentalis’ wordt gehekeld in de glosse op Reinke I, vs. 2971 en vlgg.:
Reinke sprak bî grôter trûwe:
Bedrôvet jû nicht, mîn lêve vrûwe!
Beter gesworen wan verloren.
Mî sêde eins ein wîse man hîr bevoren,
Dâr ik mî bichtes wîs mede bereit:
Hê sêde; dat ein bedwangen eit,
Dat dê wêre nicht vele wêrt; enz.
in dezer voege (bl. 96): ‘De Poeta wil hyr in vorborgen wörden antögen, dat ein affgedrungen eedt und, dath uth forchte geswaren wert, nicht vorbinde. ‘Dan wat dorch gewaldt und forchte geschüth’, spreckt dat Keyserlike Recht, ‘ys nicht stede noch vaste tho holden’. Wowol nu Reinke schüldich erkandt und dorch syne lögen losz wart, dennoch wil he syne valscheit im schyne mit dem Rechte bemanteln, alse hebbe he uth gedwange dem Köninge ein Eedt don möthen. Averst Reinke gebruket hyr der Römischen Practiken, welcker tho Rome sydlick und gebrucklick ys, alse dat einer mach ya seggen, so he doch im herten
| |
| |
neen menet. Desgelyken mach einer ein Eedt sweren, den he doch tho holden nicht im willen hefft, allene dat he syck darna dorch Pawestlyke gewaldt ad Cautelam absolveren unnd aver den Eedt dispenseren late. Also laven und sweren alle Papistische Bischöppe Papen und Mönnicke vele stücke tho holden, und holden nicht ein. Se spreken: ‘Einer schal men sweren unnd nene conscientie darumme maken, effte he solckes nicht holde, dan ydt sy in der Practick allenthalven also gewäntlick’. Derhalven Eede und gelöffte don und nicht holden ys by Papen, Mönnicken und Nonnen so gemeine alse lüse und floyge im Augusto’, enz.
De hofgeestelijken worden ook niet gespaard (bl. 125) - verg. Reinke II, VII -: ‘Nemandt ys in der Fursten und Heren häven, noch de Capellan noch de Bichtvader, de en willen effte dören de warheit seggen. Orsake: wente se genetens sülvest mede, datse dat vordrückent und beswarent der armen undersaten billyken und vor gudt mit anseen. Wente de Bichtveder, Capellane edder Predicanten der Fursten und Heren synt gemeinlick grote glyszner und smeichler, de den Heren nichtes seggen dan dat se gerne hören, up dath se en behagen, Eere und vördel dardurch erlangen mögen. Avers de Fursten und Heren scholden sölcke smeichler nicht by syck erdülden sunder frame christlyke und warhafftige menner, de en dorsten de warheit seggen und de nicht stedes den valen Hengst bestreken, in erem denste und besoldunge hebben: solcke wurden den Fursten ere gebreck wol antögen und de warheit nicht vorswygen’.
En evenmin voorwaar de simonie, ‘de woker, den men mit geystliken güdern und Lehenen dryfft und vullenbringet. Wowol nu de Päweste und geystlickgenanten de Simonye mit wörden höghlick vordömen, so gebruken se desülven doch mit den wercken so mennichfoldigen, dat tho Rome und in allen Stifften nichtes gemeiner, und ys tho Rome so apenbar geövet wurden, dat de Päweste ock den Fuckers mit den geystliken Lehenen wo mit anderer kopenschop tho handelen vorlövet und
| |
| |
den vorköp dersülvigen vorkofft hebben: und dat ys erschrecklick tho hören, averst dennoch warhafftich.
Derhalven spreckt Ulrich van Hütten Ridder und Poeta inn der Römischen drevaldicheit dat tho Rome dryerley vorneme börger syn, alse Simon, Judas und das volck van Gomorra. De Ryken tho Rome eten dryerleye richte: dat swëdt der armen, gudt mit bedregerye und woker gewunnen und den roff des Christliken volckes. Item: ‘Dryerley Aversten synt tho Rome: Wökener, Curtisanen und Horenyeger. Mit dryerleye kopenschop handelt men tho Rome: mit Christus vordenste, Geystlicken lehenen und gemeinen frouwen’. Item: ‘Dre vorneme Doctorn synt tho Rome: Doctor Gryptho, D. Wendehöyke unde D. Losevundt’, enz. (bl. 141).
Onbetaalbaar is de glossator over de jagers, wier grootste wellust is ‘der gruwlike ludt der jegerhörne’, en ‘dat hulent unde bellent der hunde’, ja hij houdt het er ook voor, dat ze, ‘so se der hunde dreck rüken, solckes vor Kannel achten’ (bl. 170); niet malsch voor de studenten: naar aanleiding van Isengrim's woorden (II, VI, 3774):
Dat ik nicht scholde lesen, wat it ôk sî?
Jâ düdesch, walsch, latîn, ôk franzôs dâr bi.
Hebbe ik doch tô Erfort dê schôle geholden!’
merkt hij op: ‘Isegrim berömet syck, dath he hebbe tho Erfordt thom Studium gewesen und in kunsten vele uthgerichtet. Avers entlick erfindet ydt syck, dat he nicht vele wyszheit darsülvest gelert hefft, wo dan gemeinlick de gebruck ys, dath de Studenten der guden kunste mehr alse des bersz vorschonen. Darumme spreckt D. Sebastianus Brandt also:
‘Mennich synen söne ock van syck sendet
Und menet, ydt sy gar wol bewendet
He menet, he schöle döget leren,
So kan he nicht dan gelt vorteren,
Und kumpt wedder tho husz erger dor,
Alse he was, do he ersten uthfor’ (bl. 121);
| |
| |
en, wat de monniken betreft, over hunne afkomst is hij het blijkbaar eens met ‘etlicke Scribenten’, die weten te vertellen dat, toen God den mensch had geschapen door zijn ‘Fiat’, de duivel het onzen heer wilde nadoen, en daartoe een kluit aarde nam, en, aangezien hij zich het woord door God gesproken niet kon herinneren, sprak: ‘Pfuat!’ ‘Do gerëth ydt övel und wart ein Mönnick daruth. Und do de Düvel dyth schützlicke bylde sach, sprack he: ‘Pfu dy an alle dyne dage, wo övel hebbe ick myn arbeyt angelecht! Gha hen in alle werlt und bedrêgh landt und lüde’ (bl. 137), enz. enz.: mij dunkt, de trant van den schrijver doet denken aan dien van Marnix van St. Aldegonde.
Reeds de aangehaalde plaatsen bewijzen, dat de glossator niet bepaald behoorde tot de vrienden van Rome en van den clerus, doch, om de glosse deswege eenvoudig de ‘protestantsche’ te noemen, gaat hierom minder aan, omdat die naam een geheel verkeerd denkbeeld geeft van haren rijken en veelzijdigen inhoud en van haar karakter, dat alles behalve uitsluitend polemisch is tegen de catholieke kerk en hare leerstellingen en hare dienaren: het tegendeel, ik zeide het reeds, is veeleer waar. Hartmann Schopper, die 1567 eene latijnsche vertaling van de jongste glosse heeft uitgegeven, zegt zeer juist: ‘docetur enim hic, proximum ut quisque velut se ipsum diligat, magistratui obediat, nemini injuriam inferat, suae conditioni satisfaciat, Deum imprimis colat, amet et veneretur’.
Benevens de glosse zelve geeft Brandes eene inleiding, waarin wordt gehandeld over den vermoedelijken schrijver, de bronnen, de uitgaven en den invloed der glosse.
Tegenover Zarncke, die voor Hermann Barkhuzen (Z.f.d.A., IX, 374 vlgg.); en Bieling en Prien (t.a. pl. bl. 10 en XVI), die voor een ‘Bruder vom gemeinsamen Leben’; en Krause (Brandes, XIX), die voor ‘ein in Rostock weilender Führer der Wiedertäufer’ pleiten, stelt Brandes (t.a. pl.) Ludwig Dietz, en, naar mij voorkomt, op goede gronden.
De bronnen: ongaarne zoude ik Bieling's stelling (Goethes Reineke Fuchs nach dem ersten Druck vom Jahre 1794, mit
| |
| |
Proben der älteren Tierepen, Berlin, 1882 bl. 16): ‘Seit 1539 erscheint (daher) das niederdeutsche Fuchsepos mit einer protestantischen Glosse versehen, welche an die katholische des ersten Lübecker Drucks sich etwa ebenso anlehnt, wie diese an die Alkmarische’, onvoorwaardelijk aanvaarden: immers van die van Henric van Alcmaer is veel te weinig bekend, om tot iets dergelijks te besluiten? Met de glosse van 1498 (1517) en 1539 is het een ander geval: inderdaad toch mag van laatstgenoemde de oudere stellig als de hoofdbron worden aangemerkt. De hoofdbron: want behalve haar heeft Dietz ook nog veel andere bronnen gebruikt voor zijne moralisatiën; de rijkdom zijner aanhalingen uit gelijktijdige geschriften met naam en toenaam der auteurs kan, zelfs al zou men voor zijne citaten uit Hesiodus, Theophrastus, Cicero, Statius, Sallustius, Horatius, Gellius enz. moeten gelooven aan de tweede hand, daarvan gewis ten bewijze strekken.
Voor de uitgaven der glosse verwijs ik naar bl. LVI en vlgg.; voor de geschiedenis harer verdere lotgevallen naar Bieling's verhandeling, waarin achtereenvolgens worden besproken de hgd. vertaling van Beuther, de latijnsche van Schopper, en de zoog. Zescanische Glosse (bl. 17 en vlgg.)
Wat eindelijk den invloed aanbelangt, alleen eene enkele bijzonderheid. Ze betreft den titel van het welbekende Rimbökelin, worinne vele lüstige, nütte und künstige spröke vorvatet, welckëre gantz körtwilich und lefflick tho lësen synt, dörch einen guden fründt uth dem Reineken Vosse und andern Böken tohope gelësen: van de 3653 verzen van dat Reimbüchlein (uitgave van Seelmann, Norden en Leipzig, 1885, no. 2 van de Drucke des Vereins für nd. Sprachforschung) beweert Brandes (bl. XLVI, verg. bl. L en vlgg.), dat ‘von der Glosse und dem Narrenschyp unabhängig sind darin nur etwa 1000 Verse’, zoodat door den verzamelaar er van stellig minder gebruik is gemaakt van de gelegenheid om de spreuken en spreekwoorden en oude rijmpjes van de huizen af te lezen dan Seelmann (bl. VIII) zou doen vermoeden.
U. 91, 5, 18.
h.e. moltzer. |
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd