Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 10

[p. 127]

Ein Antwerpener Cluchtboeck von 1576.

In einem XVII. D.d. 5 signierten Sammelbande der Danziger Stadtbibliothek¹⁾ fand ich an zweiter Stelle eine Schwanksammlung in niederländischer Sprache, die eine genauere Beschreibung verdient. Der Titel lautet:

Clucht boeck, ❘ inhoudende vele recreatiue Prepoosten ❘ ende Cluchten, wt veel gheleerder mannen, ❘ ende vermaerde Philosophen Boec- ❘ ken vergaert. ❘ Van nieus in Nederlantsche sprake overgheset, ❘ oversien, ende oock vermeerdert. ❘ □ ❘ T'HANTVVERPEN. ❘ Bij Heyndrick Heyndricsen, op onser Vrou- ❘ wen Kerchof, inde Leliebloeme. ‖ 1576. ❘ Met gratie ende Privilegie. ❘ 1 Bl. + S. 1-136 = 8⅝ Bogen 8^o. Der Schluss, der wohl auch ein Register enthielt, fehlt. Das zehnjährige Privileg auf der Rückseite des Titels ist unterzeichnet: Ghegheuen te Bruessel, inden Secreten Rade den viij^c. dach May. En inden Rade van Brabant, den XX^c. May. 1576. I. de la Torre. En̅ I. de Perre.’ -

Hendrick Hendricsen wurde 1572 in die Lukasgilde zu Antwerpen aufgenommen und lebte noch 1585; vgl. G. van Havre, Marques typographiques desi mprimeurs et libraires Anversois 1,209 (1883).

1) Das gut erhaltene wohl bald nach 1600 eingebundene Oktavbändchen enthält ausserdem. 1) M. Jan Gonzales van Mendoza, De Historie ofte Beschrijvinghe van het groote Rijck van China. wt het Italiaensch nieus in Nederlantsche tale ghebracht. Tot amstelredam, Cornelis Claesz. 1595. - 3) [Jacob I.] Een Coninglijck Gheschenck: Ofte, Onderwijsingen zijner Majesteyt van Engeland, Schotlant, Yrland, etc. aen zijnen zeer beminden Zone Henricum Prince. Wt de Engelsche Tale ghetrouwelijck overgeset Door Vincentium Meusevoet, Dienaer des Woorts Gods tot Schagen. Tot Amsterdam, By Cornelis Claesz. ende Laurens Jacobsz. o.J. - 4) Jacob Coning van Engelant, Eene vruchtbare Overdenckinghe, inhoudende eene clare ende duydelijcke uytlegginghe van de 7.8.9. ende 10 veersen, des 20 Capittels der Openbaringhe Joannis. Inde Nederlantsche tale ghetrouwelijck overgeset Door M. Panneel, Bedienaer des Goddelijcken Woorts tot Middelburgh. t'Amstelredam, By Cornelis Claesz ende Laurens Jacobsz, o.J. - Die englischen Originale von Nr. 3 und 4 erschienen 1599 und 1588.

[p. 128]

Von niederländischen Schwankbüchern des 16. Jahrhunderts ist bisher nur eins, und auch dies nur dem Titel nach aus dem Antwerpener Index von 1570¹⁾ bekannt: Een nieuwe Cluchtboeck overghesedt uyten hoochduytschen bouck, gheheten Schimp, ende uyten Latijne van Henricus Bebelius. Antverpiae apud Joannem Roelants'. Wenngleich nun der erhaltene Druck von 1576 von diesem Titel schon dadurch abweicht, dass in ihm jede Angabe über die beuutzten und übersetzten Autoren mangelt, so macht doch eine genauere Prüfung seines Inhalts einen Zusammenhang mit der älteren Sammlung von Roelants wahrscheinlich. Unter den 157 erhaltenen Erzählungen nämlich finden wir die grössere Hälfte, 80 an der Zahl, übereinstimmend in Paulis Schimpf und Ernst²⁾ wieder einige Nummern stammen direkt oder indirekt aus Bebels Facetiae³⁾; ausserdem sind auch französische Schwankbücher benutzt, die ich nicht sämtlich festzustellen vermag; sicher ist für 14 Nummern die Herübernahme aus Bonaventure Des Periers' Nouvelles recreations et joyeux devis⁴⁾. Somit darf man annehmen, dass der Herausgeber von 1576 die verbotene Roelantsche Auswahl aus Pauli und Bebel zu Grunde legte, indem er alle der Censur anstössig erscheinenden Geschichten von Mönchen und Nonnen fortliess, und ferner Zusätze aus andern, namentlich französischen, Anekdotensammlungen machte. Einige Schwänke jedoch, namentlich die unten abgedruckten Nr. I, III-V, verraten schon durch das Lokal der Handlung ihren niederländischen Ursprung. Warum der Buchhändler Heyndricsen die benutzten Quellen verschwieg, begreift sich leicht: Paulis Schimpf und Ernst, aus

1) Reusch, Die Indices librorum prohibitorum des 16. Jahrhunderts 1886 S. 311. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de 16. Eeuw 1889 2, 155. - Jan Roelants wurde 1536 Bürger von Antwerpen und starb im April 1570; vgl. G. van Havre, Marques typographiques des imprimeurs Anversois 2, 215 (1884).

2) Mit wertvollen Litteraturnachweisen hrsg. von Oesterley, Stuttgarter litterar. Verein. 1866. Zuerst gedruckt Strassburg 1522.

3) Ich benutze die Ausgabe: Bebeliana opuscula nova. Argentorati 1514.

4) Zuerst Lyon 1558 erschienen. Ncue Ausgabe von P.L. Jacob bibliophile, Paris 1872.

[p. 129]

dem er hauptsächlich schöfte, war 1570 auf den Index gesetzt worden¹⁾.

Fünfzehn Schwänken (Nr. 1. 3. 12. 20. 36. 37. 44. 61. 72. 77. 79. 83. 88. 123. 132) sind ziemlich gute Holzschnitte von 4,6 Centim. Höhe und 6,4 Cm. Breite beigegeben, die wohl für diesen Zweck besonders angefertigt und nicht wie die meisten nur ungefähr zu dem Texte passenden Illustrationen der Frankfurter Drucke von ʿSchimpf und Ernstʾ aus dem Vorrate von Clichés, den der Verleger gerade besass, entlehnt sind.

Dem nachfolgenden Verzeichnis der Überschriften der einzelnen Erzählungen habe ich die durchlaufende Numerierung und einige Bemerkungen, die den Inhalt genauer andeuten sollen, hinzugefügt.

1.	p. 1.	Van twee cremers, die haren spot met eenen nachtgheest [Godefroy metten langhen tanden] hielden, ende hoe hun dat verghinck. = Du Moulinet, Facecieux devis et plaisans contes, Paris, 1612 p. 42.
2.	p. 2.	Vanden borgher ende rechter, die soo wel schencken van deen partije als van dander ontfinck. = Pauli, Schimpf und Ernst nr. 125.
3.	p, 2.	Vanden sot, die eenen man, soo hy met sijnen heeren adt, verweet, dat hy eenen grooten neuse hadde. = Pauli 41.
4.	p. 3.	Vanden sot [Claes Nar], die in sijn broeck scheet, doen hy met sijnen heere inden waghen sadt. = Pauli Anhang 1.
5.	p. 4.	Vanden selven sot, hoe dat hy vant peert moeste gaen, om dat hy beghost te schijten. = Pauli Anh. 2.
6.	p. 5.	Van een weduwe, die daer beproefde de ghetrowicheyt van hare vrijers. = Pauli 220.
7.	p. 7.	Vanden Zwaue, die noyt wijn en hadde ghedroncken. = Pauli 233.
8.	p. 7.	Vanden ionghen, die vreesden, dat hem de priester de tonghe wilde wtsnijden, als hy ter biechte ghinck. = Du Moulinet, p. 43.
9.	p. 8.	Vanden orateur, die een schete liet voor den keyser. = Pauli 341.
10.	p. 8. Vanden boer, die sijn apotekers briefken ten twee reysen op adt. = Du Mculinet, p. 181.

1) Reusch S. 315. - Bei dieser Gelegenheit möge ein Irrtum Lappenbergs (Ulenspiegel 1S54 S. 378) berichtigt werden, der Jan de Brunes Apophthegmensammlung ʿJok en Ernstʾ (Amsterdam 1644, 4^o und in seinen Werken 1668 2, 1-299) für eine Übersetzung nach Pauli erklärt, während beiden Werken keine einzige Erzählung gemeinsam ist.

[p. 130]

11.	p. 8.	Vant ionck wijf, die deur groote subtijlheyt twee ghebraden kieckenen op adt, daer se na belust was. = Pauli 364.
12.	p. 9.	Vanden gast, die op des weerts ammelaken ende tafel scheet. = Pauli 373.
13.	p. 10.	Vanden Jode, die int privaet ghevallen was, ende hoe hijer twee daghen in bleef. = Pauli 389.
14.	p. 11.	Vanden hondt, die den corf droech, ende te vleeschhuyse ghinck. = Pauli 425.
15.	p. 11.	Van eenen, die maer een ooghe en hadde. = Bebel, Facetiae 2, 6. Deutsch 1558 Bl. Hja.
16.	p. 11.	Vanden sot, die de knapen ende maerten beclapte. = Pauli 1; Bouchet, Serées 3, 229 ed. Roybert 1874.
17.	p. 13.	Vanden guychelaer, die om der waerheyt wil wt den huyse ghesmeten werdt. = Pauli 3.
18.	p. 14.	Vande hoere, die weende, om datse haers liefs mantel, eer hy wech track, oock niet verteert en hadde. = Pauli 10.
19.	p. 15.	Van eenen ionghen vrijer ende twee ionghe meysens. = Pauli 17.
20.	p. 16.	Wat dat een borghers sone sijnen vader antwoorde, die hem onderwees, hoe seer dat een mensche misstaet een dronckaert te sijn. = Pauli 21.
21.	p. 16.	Van eenen boer, die tsijnder schaden den hase in sijnen hof dede iaghen. = Pauli 25.
22.	p. 17.	Hoe dat den Atheenschen orateur te Roomen quam besien, oft die Romeynen weerdich waren, hare wetten ende pollicijen t'ontfanghen, ende hielt sprake met eenen sot, den welcken hy voor een wijs raetsheer aensach. = Pauli 32.
23.	p. 19.	Vanden boer, die de catte byden keese sette, om de muysen te keeren, de welcke den keese ende muysen op at. = Pauli 35.
24.	p. 19.	Vanden guychelaer die op de coorde wilde gaen ende vielder af, waerom hy seer beghect wort. = Pauli 40.
25.	p. 20.	Vanden ritter ende den sot, die niet en wilde by onsen heere varen, om datter den ridder niet varen en soude. = Pauli 46.
26.	p. 21.	Vanden sot, die sijns heeren sperwer at. = Pauli 52; Du Moulinet, p. 168.
27.	p. 21.	Van dry studenten, die ter scholen laghen. = Pauli 101.
28.	p. 21.	Van sommighe doctooren ende eenen man, die een vraghe op hief. = Pauli 104.
29.	p. 22.	Van meester Jordaen, die cluchtelijck antwoorde op tghene, dat men hem vraechde. = Pauli 105.
30.	p. 22.	Vanden ridders ende eenen verwaenden doctoor, die oock ridder was. = Pauli 106.
31.	p. 23.	Vanden peerde-tuysscher ende bal-slager, die deen den anderen in heuren slaep sloeghen. = Pauli 109.

[p. 131]

32.	p. 24.	Vanden coopman, die sijn bougette oft male metten ghelde verloren hadde, ende van eenen, diese vant. = Pauli 115.
33.	p. 26.	Van coninck Cambyses, die den valschen rechter dede villen. = Pauli 118.
34.	p. 26.	Van eenen edelman ende twee doctooren inden rechten. = Pauli 123.
35.	p. 26.	Vanden legaet ende abt, die hem een peert schanck. = Pauli 126.
36.	p. 27.	Van twee boeren, die een saeeke int recht hadden hanghende, ende hoe sy den solliciteerder beschoncken, om goede expeditie te hebben. = Pauli 128.
37.	p. 27.	Vanden man, die sijn vrouwe een briefken ghegheven hadde, om anders niet te doen, dan daer in en stont. = Pauli 139.
38.	p. 29.	Vande deuchdelijcke vrouwe Cornelia, die haer vriendinne hare costelijcste juweelen ende schatten thoonde, ende watter voor schatten waren. = Pauli 141.
39.	p. 29.	Vande vrouwe, die haers mans doot, so sy seyde, niet en soude connen gelijden: dies den man hem eens doot gelatende, proefde, watse in d'lijf hadde, ende van de goede chire, diese doen maecte. = Pauli 144.
40.	p. 31.	Vanden man, die sijn vrouwe verboot, datse gheen dinck ghedencken en soude. = Pauli 145.
41.	p. 31.	Vanden knecht ende meester, die wtreden ackeren, ende hoe den wolf het peert at. = Pauli 152.
42.	p. 32.	Vanden coninck ende den rentmeester. = Pauli 162.
43.	p. 33.	Van coninck Alexander Magnus ende sijne groote moedicheyt. = Pauli 165.
44.	p. 33.	Hoe twee ghesellen ten crijghe trocken ende veraccordeerden, den buyt ghelijck te deelen, ende watter nae volchde. = Pauli 169.
45.	p. 34.	Van eenen, die sijn eten ende drincken in goudt veranderde. = Pauli 180.
46.	p. 34.	Vanden woeckenaer ende eene vremden quidam, die hem sinneloos maecte. = Pauli 191.
47.	p. 35.	Vanden woeckenaer, de welcke nerghens begraven en mocht worden, werdt wech gheuoert vanden duyvel. = Pauli 196.
48.	p. 35.	Vanden keyser ende keyserinne, de welcke beschuldicht werdt van overspel, ende in wat manieren sy ontsleghen werdt = Pauli 206.
49.	p. 36.	Vanden coopman ende sijn huysvrouwe, die hem wijsmaken wilde, datse sonder des mans toedoen eenen soon van twee iaren ghebaert had, de wijl hy wt den lande was, en hoet daer mede verghinck. = Pauli. 208. (Vergl. Cent Nouvelles Nouvelles XIX.) en Le Grand d'Aussy Fabliaux III, 86).
50.	p. 37.	Vande dochter, die haeren maechdom teveel ende te hooch estimeerden. = Pauli 212.
51.	p. 38.	Vanden vorst, vorstinne ende den stommen. = Pauli 219.

[p. 132]

52.	p. 39.	Van eenen weduwer, rijck metten woorden, maer arm metter daet, de welcke een rijcke ionghe dochter vrijdende beclapt wordt vanden knecht, dat hy te seer rocchelde. = Pauli 221.
53.	p. 40.	Hoe den coninck van Lombaerdijen sijn huysvrouwe gaf te drincken wt haers vaders beckeneel, dien hy versleghen hadde, ende hoe hy daerom van andere vermoort werdt. = Pauli 231.
54.	p. 42.	Vanden ghenen, die in noot was van opt zee te verdrincken, ende daerom wel ter keure ghinck sitten eten, om dat hy veel moeste drincken. = Pauli 235.
55.	p. 43.	Vanden ghenen, die meer adt dan thien persoon souden gheten hebben, ende nochtans so hy seyde, en hadde hy gheen goede chier ghemaect. = Pauli 249.
56.	p. 43.	Hoe dat eenen duytschen ioncker sijnen knccht berispte, om dat hy te veel cleyn viskens at, de welcke hem seer wel smaecten. = Pauli Anh. 5.
57.	p. 44.	Vanden gast, die de visschen, die ter tafelen quamen, vraechde nae sijnen vader, die verdroncken was. = Pauli Anh. 7.
58.	p. 46.	Van s. Marten ende den wagheman, die sijnen waghen brack met te strax te willen varen. = Pauli 255.
59.	p. 47.	Vanden keyser, die gheen gheloof en gaf den beschuldighers eens ridders, de welcke doer ongeluck van sijnen vijanden ghevanghen was. = Pauli 259.
60.	p. 47.	Vanden doctoor ende den edelman, die om het vat wijns sandt, dwelck hy hem gheschoncken hadde. = Pauli 308.
61.	p. 48.	Vanden schermer ende sijnen discipel, die hy thooft af hiel. = Pauli 311.
62.	p. 48.	Vanden edelman, die altoos gheleerst ende ghespoort in stadt quam, daer hy nochtans gheen peert en hadde. = Pauli Anh. 13.
63.	p. 49.	Vanden prekeer-bruer, ende hoe hy met eenen vreemden gast voer, soo hy wt den sermoon quam. [Der Fremde begehrt einen seiner Röcke nach Ev. Luc. 3, 11.]
64.	p. 50.	Vanden rijcken man, die sijn Pater noster niet en cost, ende deur wat middelen het hem gheleert worde. Pauli 338.
65.	p. 51.	Vanden heere ende sijnen rentmeester, die hem veertich gulden reekende voor mostaert. = Pauli 354.
66.	p. 52.	Vanden rentmeester, die noch lesen noch schrijven en cost. = Pauli 355.
67.	p. 52.	Vanden cock, die op sijnen heere begheerde, dat hy van hem eenen esel oft sot maken wilde. = Pauli 363.
68.	p. 53.	Vanden gast, die by nachte sijnen weert de coe stal, de welcke de weert selfs vercocht, om dattet de gast op hem begheerde, ende noch van meer ander avontueren ende bootsen, die hy ghedaen heeft. = Pauli Anh. 17. [Vergl. Bredero, Klucht v.d. Koe;

[p. 133]

		over de bron dezer klucht, zie Bred. Werken, uitg. Binger.]
69.	p. 56.	Van sommighe gasten en des weerts dochter, die seyde, datmen den wijn niet behoefden te wateren. = Pauli 374.
70.	p. 56.	Van twee borghers van Zurich, die ghinghen veraccoorderen, alsse malcanderen verdorven hadden. = Pauli 402.
71.	p. 57.	Van eenen fijnen gheselle ende sijne vrijster. = Pauli 404.
72.	p. 57.	Van eens timmermans vrouwe, die een oude coppelersse wel ter keure gheeselde. = Pauli 408.
73.	p. 59.	Vanden schilder, die schoone beeldekens schilderde, maar hy en cost gheen schoone kinderen maken. = Pauli 412.
74.	p. 59.	Vanden orateur ende den rechter. = Pauli 417.
75.	p. 60.	Van eenen gheselle ende sijn auontueren, die hy hadde int passeren van eenen bosch. = Pauli 422.
76.	p. 61.	Vanden ouden man, die alle sijn goet sijn kinderen ghegeuen hadde, ende hoe dat hy hier door op ghenade moeste leven. = Pauli 435.
77.	p. 62.	Vanden verduldighen Socrates ende sijne huysvrouwen. = Pauli 471.
78.	p. 63.	Vanden cooplieden ende sommighe ruyteren, diese afsetten. = Pauli 490.
79.	p. 63.	Vanden sot, die den prince van Roncheuael wel hart op den neuse sloech, so hy meynde, een vlieghe daer van te keeren. = Pauli Anh. 19. Genauer aber stimmt: Thresor des recreations contenant histoires facetieuses etc. Rouen 1611. p. 238 (zuerst erschienen Douay 1605; Brunet, Manuel 5, 941); Du Moulinet, p. 169.
80.	p. 64.	Van eenen gheselle, die den keyser Octauiano seer ghelijcte, ende hoe cloecklijck hy hem op sijn vraghe antwoorde. = Pauli 502.
81.	p. 65.	Vanden coninck van Vranckrijck ende eenen vremden quidam. = Pauli 517.
82.	p. 65.	Vanden coninck van Vranckrijck, die sijnen lackeye vierhondert croonen schanck, om dat hy een luys van sijn cleederen gheuonden hadde. = Schertz mit der Warheyt 1563 Bl. 3a. Kirchhof, Wendunmut 2, 41.
83.	p. 66.	Vanden boer, die den voorseyden coninck een schoon rape schanck, waer voor hy hem acht hondert croonen dede tellen. = Schertz mit der Warheyt Bl. 2a. Kirchhof 2, 39.
84.	p. 68.	Vanden meulder, die den backer om broot badt, ende vanden goeden raedt, die den backer hem gaf, om niet te gaen bedelen. = Kirchhof 1, 289, nach Bebel, Facetiae 3.
85.	p. 68.	Vanden ghenen, die eenen esel voor een peert cochte. [Dem knecht haben die stattlichen Ohren gefallen.] = Thresor 1611 p. 233.
86.	p. 68.	Vanden boer ende den priester, die hem hadde leeren bidden. [ʿSchaep Godesʾ statt ʿLam Godesʾ.]

[p. 134]

87.	p. 69.	Van twee malle Hollanders, die de landen wilden gaen versoecken, ende van hun avontueren, diese onderweghen hadden. = Unten Nr. I. Französisch Thresor 1611 p. 223.
88.	p. 70.	Vanden gast, die te Franckfoort eenen Jode met sijn coopmanschap deerlijck bedrooch. = Bebel, Facetiae 2, 46 Deutsch 1558 Bl. Kiij b.
89.	p. 72.	Vanden poortier ende den priester van Calenberch. = Pauli 614 nach Bebel 2, 56. Deutsch 1558 Bl. Kiiij a.
90.	p. 72.	Van twee gasten ende den bruytegom, die daer meynde, dat de bruyt heel cranck was, om datse de poort vol witmoes hadde.
91.	p. 74.	Van eenen doctoor inde rechten, den welcken eenen os seer quetsten, dat hy niet en wist, in wat been dattet was. = Des Periers, Nouvelles recreations nr. 11.
92.	p. 76.	Vanden schouwen esel, de welcke veruaert was ende verschricte, als men de bonnet af de. = Des Periers 27.
93.	p. 78.	Hoe monsieur Chelaut en Croise d'een des anders cause aen trock, tot Chelauts groote schade ende moeyte. = Des Periers 27.
94.	p. 81.	Vanden edelman, die wijn sou tappen, en hoe den tap inden pot viel. = Des Periers 45.
95.	p. 83.	Vanden edelman, die den borsensnijder d'oor af sneet. = Des Periers 56.
96.	p. 83.	Van Triboulet, den sot van coninck Franciscus, ende van sijn cluchten. = Des Periers 98.
97.	p. 84.	Vanden edelman, die seer heusschelijck cost by brenghen met eenen anderen, dat hem sijns heeren hoofmeester sijnen flouwelen rock ende coussens bestort hadde.
98.	p. 84.	Vanden dief, die eens andermans esel ontbant ende vercochte eenen anderen, dier dlijf vol slaghen om creech. [in Paris.]
99.	p. 86.	Een cloecke ende vrijmoedighe antwoorde van eenen moninck. [Franz I. macht den guten Ballspieler zum Abt.] = Thresor 1611 p. 238; Favoral, Contes et discours facetieux, Paris, 1615 p. 20.
100.	p. 86.	Vanden vorst van Vrieslandt [Roboaldus], die hem niet en wilde laten doopen. [Weil seine Verwandten nicht im Himmel seien]. Vgl. Domenichi, Facetie. Venetia 1581 p. 286; Favoral (1615) p. 23.
101.	p. 87.	Tvonnisse, dwelck sultan Solyman, turcx keyser, over eenen christen ende jode wees. = Unten Nr. II. Französisch: Thresor 1611 p. 26; Favoral (1615) p. 96.
102.	p. 88.	D'antwoorde, die Baiazet, turcx keyser, den hongerschen ambassaten gaf. [Sein Recht auf Bulgarien sind die Waffen.] Favoral (1615) p. 90.
103.	p. 89.	Vanden astrologus, die eenen anderen sijne doot voorseyde, ende selfs en wist hy niet de sijne. [Spielt unter Herzog Jan

[p. 135]

		Galeas von Mailand.] Vgl. z.B. Amusemens françois ou Contes à rires 1752 2, 112; Favoral (1615) p. 111.
104.	p. 89.	Van een ionck gheselle ende eens backers vrouwe. = Bebel 2, 92. Deutsch 1558 Bl. Niij b.
105.	p. 90.	Vanden schaepherder ende sijn auontueren. [Der Hirt findet das Schaf, für das er ein Lamm opfern wollte, im Rachen eines Wolf. Dazu die aus Pauli bekannte geschichte von der gelobten Kerze.]
106.	p. 90.	Van Alexander Magnus ende eenen zeerouver, dien hy ghevanghen hadt. = Pauli 351.
107.	p 91.	Vanden boer Jan Schenck ende meester Jan Brenges-meer advocaet. - Unten Nr. III.
108.	p. 92.	Van soldaten, die in garnisoen laghen. [Franzosen in Italien].
109.	p. 92.	Vanden ghierigaert, die sijn ghelt groef, dwelck hem ghestolen werdt, ende hoe dat hijt weercreech. [Er erzählt dem vermutlichen Diebe, er wolle an derselben Stelle noch mehr vergraben.] = Du Moulinet, 1612, p. 226.
110.	p. 93.	Van eenen italiaenschen consul ende een ander coopman. = Thresor 1611 p. 233.
111.	p. 93.	Van den astrologus, die des nachts inden put viel, soo hy meynde inde locht ende sterren te sien. - Vgl. Starter, Friesche Lusthof S. 261 ed J. van Vloten 1864.
112.	p. 94.	Vanden philosooph [Antipus], die al sijn ghelt en goet in zee wierp.
113.	p. 94.	Van Alexander Magnus ende sijnen raedtsheere [Perillus], dien hy veel goets schanck.
114.	p. 95.	Vanden coopman ende een slaue. [Americzatus in Constantinopel.]
115.	p. 95.	Vanden Lisboener, die hem liet duncken, dat alle schepen, dier aen quamen, sijn waren. = Thresor 1611 p. 230.
116.	p. 95.	Vanden vromen capiteyn Hannibal. [Hört den Vortrag des Formio.]
117.	p. 96.	Van Alexander Magnus ende van Titus sijnen dienaer.
118.	p. 96.	Van coninck Franciscus ende sijnen ondersaten.
119.	p. 97.	Van Alexander Magnus ende sijn ghiften, die hy Zenocrati schanck.
120.	p. 97.	Van twee mans, die met malcanderen keven (Philippus u. Catulus.]
121.	p. 97.	Van eenen franchois, die eenen Italiaen beriep, om datse aleueneensche wapen voerde. = Pauli 168, aber kürzer.
122.	p. 98.	Vanden eenen, die hem verhanghen wou, hadde hy moghen een coorde om een oortken hebben. [Dinarcus Fido.]
123.	p. 98. Van twee philosophen, daer af dat d'een altoos loech en dander altijt creet. [Heraclitus und Democritus.]

[p. 136]

124.	p. 99.	Van eenen, die een cleyn vrouken troude, ende oock waerom. [Leonidas.] Verg. Amusemens françois ou Contes à rires 1752 2, 106; Favoral, 1615, p. 234.
125.	p. 99.	Van een veneets edelman, die sijnen weert niet en wilde betalen, om dat die stadt den Venetianen toehoorde. [Bernardo in Padua.]
126.	p. 99.	Van eenen, die om een croone meer Franchoysen ghecocht hadde, dan hyer om hondert wel soude quyt worden. [In Lyon.]
127.	p. 100.	Van eenen, die de dieuen in sijn huys hoorde breken, ende daer niet toe en dede. [ʿHier finde ich selber nichts.ʾ]
128.	p. 100.	Van eenen knecht, die ondertrout was, en doen en wilde hy de bruyt niet hebben. [Zu Hoboken in Campanien.]
129.	p. 100.	Van eenen gast die sijnen weert wijsmaecte, dat den hemel draeydde ghelijck de schotel, die voor hem stont. [Der Wirt dreht auch.] = Thresor 1611 p. 211.
130.	p. 101.	Vanden priester, dien sijn borse ghestolen werdt, midtsgaders proeuende eenen casuyuel voor een ander.
131.	p. 102.	Vanden edelman, die sijn wijf een cluchte vertrock, ende wat sy hem daer op antwoorde. [In Schottland.]
132.	p. 102.	Vande simme, die haers meesters dranck dronck, ende hoeser af te camer ghinck. = Des Periers 89; Du Moulinet, 1612, p. 29.
133.	p. 103.	Vanden hasewint, die eens schoenlappers cost ende eten telcken op fresten, ende hoet hem verginck. = Des Periers 18.
134.	p. 105.	Van dry clercken, die om haer latijns wille by na ghehanghen werden. = Des Periers 20.
135.	p. 106.	Van eenen quidam, die sonder sijnen cost peert ende leersen creech. = Des Periers 23.
136.	p. 109.	Vanden raets-heere, die zijns selfs muyl sonder sijnen wet wel diere betaelden. = Des Periers 25.
137.	p. 111.	Van Carolus Magnus. [Siegel am Schwertknauf.]
138.	p. 111.	Vanden keyser Theodosius. [Bezwingt den Zorn durch Aufsagen des Abc.]
139.	p. 111.	Vanden keyser Sigismundus. = Kirchhof, Wendunmut 1, 36. Thresor 1611 p. 204.
140.	p. 112.	Vanden coninck Alphonsus van Napels. - Vgl. Weidner, Apophthegmata 4, 263. Amusemens françois 1752 1, 70. Thresor 1611 p. 187; Du Moulinet, p. 171; Favoral, p. 139.
141.	p. 112.	Van eenen grooten heere, die sijnen sot een schoon peert ende een gouden keten schanck, om dat hy soude de tijdinghe van sijn victorie aen sijn huysvrouwe draghen, ende hoe hyt noch selver dede.
142.	p. 113.	Vanden sot, die tgheschil tusschen een aduocaet ende medecijn wees. [Vergleicht sie mit Dieb und Henker.] = Du Moulinet, p. 93.

[p. 137]

143.	p. 114.	Van eenen clerck, die met toouerije wilde leeren omgaen. [Ein Student, der den Teufel beschwören will, wird gefoppt und in den Abtritt geworfen.]
144.	p. 117.	Van Symonides segghende, hoe datmen moet een yeghelijck wel doen, ia oock na sijn doot. [Warnung des dankbaren Toten. [Vgl. Petrarca, Rerum memor. lib. IV, Bernae 1604 p. 365.
145.	p. 118.	Met wat soeticheyt ende courtoisie een vroom prince [Antigonus] die quaetwillicheyt van sijn ondersaten berispen moet. - Vgl. L. Domenichi, Facetie, motti e burle (zuerst 1548) l. II p. 62. ed. Venetia 1581.
146.	p. 118.	Van Alcibiades, die den verduldighen Socrates vraechde, hoe hy allen de kijuagie sijnder huysvrouwen cost verdraghen.
147.	p. 118.	Vanden keyser Octauianus ende eenen griecschen poeet. = Pauli 506.
148.	p. 119.	Ghewelt noch eloquentie en hebben gheen macht ouer onmoghelijckheyt ende armoede. [Themistokles in Andros.]
149.	p. 120.	De vrouwen doen altemet mans-weerdighe weerden. [Weiber von Weinsberg. Vgl. Oesterley zu Kirchhofs Wendunmut 6, 242.]
150.	p. 121.	Vanden clerck, die gheenen wijn onghewatert en mocht drincken, om dat hy van eenen verwoeden hont ghebeten was. - Unten Nr. III.
151.	p. 122.	Van sommighe ghasten, die den wijn-tapper, deden sijn selven beclappen, als dat hy den wijn ghewatert hadde. = Unten Nr. IV.
152.	p. 123.	Vanden coninck Salomon, die den steen der philosophen maecte, ende wat die oorsake is, dat die alkemisten niet en connen ghecommen tot hunnen vermeet. = Des Periers 13.
153.	p. 130.	Van eenen sot, gheheeten Caillette. = Des Periers 2.
154.	p. 132.	Van eenen, die meynde een maecht te trouwen; maer twas ghemist. = Unten Nr. V.
155.	p. 133.	Van eenen dorpman, die sijnen esel sochte, daer hy op sadt. [Bauer Mancijn in der Picardie. Vgl. Phil. Hermotimus in Frischlini Facetiae selectiores Amst. 1660 p. 274: ʿDe rustico asinum, cui insidebatʾ. Thresor 1611 p. 196] Du Moulinet, p. 91.
156.	p. 134.	Van die obstinaetheyt eender vrouwen, die haren man luysbos oft luyspoock hiet. = Pauli 595.
157.	p. 135.	Comparatie der alekemisten teghen een vrouwe, die eenen stoop melcx ter merct waert droech. = Des Periers 12. Vgl. Kirchhof 1. 171.

[p. 138]

I.

Nr. 87. Van twee malle Hollanders, die de landen wilden gaen versoecken, ende van hun avontueren, diese onderweghen hadden¹⁾.

Daer souden twee ionghe ghesellen wt Hollant tlant besoecken, om spraken te leeren. Als sy nv t'Antwerpen smorghens in een herberghe quamen, so begeerden sy tontbijten. Men vraechde, wat sy ontbijten wouden; sy seyden: Brengt ons een half dozijn eyeren! dwelck gheschiede. Als die eyeren nv ghesoden waren, soo dectemen die tafel met een servette ende sette die eyeren daer op ende broot ende bier daerby; so vraechdemen, oft sy anders niet en begeerden. Sy antwoorden: Neen. Soo bleuen se daer lanc op den anderen sitten kijcken, ende niemant en taster toe, om datter geen boter op die tafel en was. Ouer een wijl quammer een vanden knechten vragende, oft sy yet hebben wouden. So sach hi, datse die eyeren niet en aten, ende vraechde, hoet by quam. Doen seyden sy: Daer en is geen boter. Doen seyde die knecht: Ghij en hebtse niet geeyscht, ende hy ginck haer boter halen. Daer en tusschen seyde die een totten anderen: Laet ons wederomme gaen wandelen na huys; want wy sijn alree verre genoech, aengesien dat wy in een lant comen, daermen die eyeren sonder boter eet. Doen seyde die ander: Neen, Iantsman, tmach noch wel passeren, aenghesien dat wijse met eijsschen crijgen connen. Soo ghingen sy voort ende quamen tot Valencijn toe. Daer [70] sijnde soudense gheerne broot ende anderen cost gecocht hebben; maer sy en costense niet ghecoopen, om dat sy die sprake niet en costen. So seyde d'een: Blijft ghij hier by dit kercxken staen, soo en verliesen wy malcanderen niet, ick sal gaen broot coopen.

1) Übereinstimmend im Thresor des recreations, Rouen, 1611 p. 223: ʿDe deux simples Hollandais qui vouloient aller veoir le pays, et des adventures qu'ils eurent par le chemin.ʾ - Der letzte Teil der Geschichte wird sonst auch von einem Deutschen erzählt, der in Rom durch geberden zu essen verlangt und zum Zahnbrecher gewiesen wird.

[p. 139]

Dus quam hy voor eens backers huys, daer die vrouwe des daechs tevoren groote onsprekelijcke pijne aen haer tanden gehadt hadde, ende sy hadden doen trecken. Soo wees desen Hollander metten vingheren na den mont, willende beteeckenen, dat hy broot coopen woude om t'eten. Dus dacht sy terstont: Dese knecht is in mijn spoor ghetreden, ende leyde hem met haer tot des tantreckers huyse, segghende: Treckt doch sijnen tandt wt; want hy doet hem so wee, dat hij niet gespreken en can. Doen nam den barbier een seruette. Die Hollander dachte: Tsal hier wel gaen, hier sal ick wat eten. Maer eer die Hollander hem huede, soo hadde hy eenen goeden tandt wt den mont getrocken. Ende die Hollander op, ende wech gheloopen metter seruetten noch op den hals, ende den barbier na, roepende: Wat, wildy my niet betalen, so geeft my mijn servet weder! Ende doen hy by sijnen ghesel quam, seyde hy: O lieve ghesel, nu ist hooch tijt, dat wy wederom keeren, want gaen wy voorder, wy en sullen niet eenen tandt in ons hooft houden.

II.

Nr. 101. Tvonnisse, dwelck sultan Solyman, turcx keyser, ouer eenen Christen ende Jode wees¹⁾.

Inde heerlijcke ende keyserlijcke stadt van Constantinople was een Christen, die op eenen Jode begeerde, dat hi hem vijf hondert Ducaten wilde leenen. De Jode en weygherdese hem [88] niet en wildense hem wel doen op alsulcke conditien, dat hi hem soude twee oncen vleeschs wt sijnen lichame gesneden voor woecker geuen. Als den termijn nv gevallen was, dat hem die Christen tghelt ende ooc den woecker weer

1) Über andre Bearbeitungen der Geschichte vom Fleischpfande vgl. Oesterley zu den Gesta Romanorum Cap. 195 (1872) und Bolte, Jahrbuch der deutschen Shakespearegesellschaft 21, 187 (1886). - Mit der Niederländischen Fassung stimmt überein: Thresor des recreations 1611 p. 26: ʿLe iugement du sultan Soliman grand seigneur des Turcs.ʾ

[p. 140]

sou geuen, soo en wilde hy hem niet dan die vijf hondert gulden wederom geuen. De Jode dede hem dagen ende ontbietten voor trecht, om vanden woecker voldaen te worden. De turcsche keyser Solyman hoorde haerder beyder clachte ende aensprake, ende om de sake rechtueerdelijc te wijsen, dede een scheermes comen ende gaft den Jode, seggende: Om dat ghy u des rechts ende der justicien niet en sout beclaghen oft seggen, datmen v geen recht en dede, siet, snijt met dien scheermesse wt des Christens lichaem twee oncen vleeschs, dwelck ghy segt v te comen; maer siet wel toe, dat ghijs oock niet meer oft min en snijt! Oft by mijnen propheet Mahomet, soo sulder om steruen. De Jode siende, dat sulcx onmoghelijck was, schelde den Christen quijte.

III.

Nr. 107. Vanden boer Jan Schenck ende meester Jan Brengesmeer advocaet.

Een huysman hadde een gedinghe, ende om dat wijslijck te veruolghen, dachte, dat goet ware, dat hy hem beraden soude met M. Jan Brenges-meer aduocaet ende sijnen goeden vriendt. Dus nae hem vraghende ende raedt aen hem begheerende, seyde sijn knechts, dat hy onleech was, ende soude op een ander tijt wedercomen; dwelck hy dicwils ghenoech dede, maer altijts quam hy t'onpas ende en cost hem nimmermeer ter spraken comen. De boer van dat langhe wtstellen ende toeuen wert moeyeloos ende wist gheenen naerderen oft beteren raet, dan dat hy de naerste reyse een calf mede leyden soude (want de lammerkens sijn wat te cleyn om te schencken) ende also vragen nae mijn heer den aduocaet, de welcke tgebleer ende ghetier vanden calve hoorende deden incomen ende expedierden terstont sijn [92] saken. Waerom den boer blijde sijnde keerde hem omme ende seyde totten calue: Lieve socius, ick late v hier ende bedancke v vande goede expeditie, die ghy my hebt doen hebben.

[p. 141]

III.

Nr. 150. Vanden clerck, die gheenen wijn onghewatert en mocht drincken, om dat hy van eenen verwoeden hont ghebeten was.

Een goet rijck mans soon wt Veurnambacht in Westvlaenderen, gebeten sijnde van eenen dullen ende verwoeden hont, schicte de vader met twee mannen, om hem te bewaren, in pelgrimagie nae Sinte Huybrechts¹⁾ int wout van Ardennen, daermen seer miraculeuselijck ghenesen wort ende secours crijcht van sulcke quetsuren; maer nae de bedeuaert moetmen sommighe dagen onderhouden seker ceremonien; onder ander moetmen den patient sijn hooft gheheel caluwe scheeren, hy en mach syn selven in gheen water oft spieghel sien, hy en mach geenen wijn drincken, die onghewatert is etc. Nu thuyswaert keerende, so nam hy sijnen wech, dat hy quam te logeren in de seer wijse ende vriendelijcke stadt van Louen, daer hy onlancx te voren ter studie hadde gheleghen. Dit vernomen hebbende sommige van sijne familiare gesellen ende mede-clercken sijn ghecomen in sijn herberghe, begheerende dien auont met hem vrolijc te sijne ende goede chiere te maken, d'welck also gebeurde. Maer binnen middelen tijde dat sy bancketeerden ende ghenoechlijck waren, so namen de bewaerders nauwe toesicht, dat heurlieder meester gheenen wijn en dranc, oft sy mengelden die eerst met water; niet te min, als sy ten vrolijcxsten waren, so was dese ionckman seer geimportuneert van sijnen liefsten socius om eenen [122] vollen beker wt te drincken, d'welc hy gedaen heeft, sonder datter yemant ghedachte, daer in wat waters te doene. Dwelc eene van de toesienders (maer te spade) geware wordende heeft daer af tgheselschap secretelijcken gheaduerteert, dies sy alle terstont perplecx ende verslaghen waren, sonder nochtans eenich semblant daer af te

1) Gaidoz, La rage et St. Hubert. Paris 1887.
Die eigentliche Pointe der Erzählung begegnet auch in Nr. 69 (nach Pauli 374).

[p. 142]

maken. Als nu de pacient wte camer vertrocken was, om sijn water te maken, quam t'ioncwijf vanden huyse daer ouer tafel, ende verwondert wesende van soo subijten veranderinghe ondervraechde sy instantelijck, wat de cause was, dat sy, die terstont so vrolijck waren, nv hen so droeuich ende truerich ghelieten. Dies een van henlieden, die ouer haer stout was, seyde: Lieve Lijsken, tis hier al qualijck gheuaren; want onsen pacient heeft eenen back wijns onuersiens wtghedroncken, daer wy versuymt hebben water in te schencken, dwelck hem verboden is. Dies vreesen wy voor groot inconuenient. Is dat de oorsake, seyde sy, dat ghy ulieden soo druckich ghelaet, sijt gerust: daer en is niet, dat ulieden beletten mach, dat ghy soo vrolijck niet wesen en sout als te voren; want mijn meester goot noch ghister auont twee volle eemers op tvat. D'welck verstaende de gasten bestonden alle ghelijck seere te lacchen ende waren ghenuechlijcker, dan sy van te voren gheweest hadden, niet meer soo besorcht sijnde om des patients wijn te wateren. Dies niet te min noterende t'abuys vanden weert.

IV.

Nr. 151. Van sommighe ghasten, die den wijn-tapper deden syn selven beclappen, als dat hy den wijn ghewatert hadde.

Te Honscote (een dorp seer wel vermaert, bewoont ende ghefrequenteert om de draperije [123] vande sagen, diemen daer maect, als eenighe stadt in tgheheel landt van Vlaenderen) woonde eertijts eenen weert inde herberghe gheheeten T'groene huys, die de naem hadde van water inden wijn te doene, die hy vercochte, soot ooc warachtich was. Sommige ghecken, van tselve suspicie hebbende ende willende den twijfel experimenteren, ghingen op eenen tijt int selue huys pinteleren, met henlieden draghende in eenen schoonen snutdoeck een weynich bladerkens, die bouen op de watergrachten vlieten. Als sy nv een potken wijns oft twee hadden ghedroncken, deden sy in eenen vollen pot vier oft vijue van dese bladerkens, cloppende

[p. 143]

om den weert. De welcke ghecomen sijnde hebben hem dit getoont ende ghevraecht, oft alsulcke bladeren op den wijn groeyden, die sy meenden, dat dwater voorbrachte. De weert seer beschaemt sijnde nae sommige blauwe excusatien ghinck heel ghestoort nae de keucken op sijn ioncwijf seer tierende ende gebeerende, segghende: Ghy beeste, heb ick v niet beuolen, dat ghij al tijt schoon water putten soudt, om inden wijn te doen? Ende siet, de ghasten hebbender bladeren in gheuonden, die op die water grachten wassen. Van te voren hadden de gasten een van henlieden gheschict ontrent de keucken, om te aenhooren, wat de weert voor een propoost soude hebben teghen syn dienstboden. Dwelck de gast verstaen hebbende heeft dat sijne ghesellen vertrocken, ende syn tsamen, nae dat sy betaelt hadden, van daer ghegaen ende en hebben de sake byden volcke niet vermindert.

V.

Nr. 154. Van eenen, die meynde een maecht te trouwen, maer twas ghemist.

Eenen backer binnen der stede van Nimmegen, nae dat hy langhe tijt ten houwelijcke versocht hadde een backers dochter, die hem een deuchdelijcke ende eerbare maecht te wesen dochte, [133] ymmers ten lesten heeft hijse ten houwelijck ghecreghen. Als hy nv den eersten nacht by sijne bruyt te bedde was ende sy beyde met grooten appetijt in Venus boomgaert ghehoueniert hadden, sprack de bruyt tot hem in deser manieren: Maer segt my doch, lief, can ick my in dit werk niet frayelijck schicken? Jae ghy inder waerheyt, antwoorde de backer. Alsoo, seyde de bruyt, spreeckt een yeghelijck, die by my slaept. Aldus beclapte de verloren maecht haer selven; anders soude sy voor een eerbaer maecht gheacht gheweest hebben, dwelck haer dicwils van haren man naermals verweten wert.

Berlin.

johannes bolte.