Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 10

[p. 14]

Glimp - glimpen.

Het zal wellicht sommige lezers van het Nederlandsch Woordenboek bevreemd hebben dat in de onlangs¹⁾ verschenen aflevering (V, 1) bij de artikels Glimp en Glimpen niet alleen geen melding gemaakt, maar ook op sommige punten afgeweken is van de bekende uitvoerige ‘Levensgeschiedenis’ dezer woorden, indertijd door den Heer J. te Winkel gegeven²⁾. De reden hiervan is dat eene nieuwe monstering der aanwezige voorbeelden, uiteraard talrijker dan de Heer Te Winkel toenmaals te zijner beschikking had, en eene gezette overweging van het geheele vraagstuk de Redactie had geleid tot eene andere uitkomst, die ten deele een erugkeer is tot de zienswijze van Lambert ten Kate, Weiland en Bilderdijk³⁾. Voor een breedvoerig betoog en bestrijding van anderer meeningen was in het Woordenboek natuurlijk geen plaats. Toch heeft de geachte schrijver van het genoemde opstel hierop recht. En het vraagstuk, welks oplossing niet zoo eenvoudig is, lokt vanzelf tot eene nadere bespreking uit; te meer omdat de opvatting van den Heer Te Winkel tot dusverre ook bij anderen als de ware heeft gegolden⁴⁾, en door hemzelven nog onlangs in hoofdzaak althans is gehandhaafd⁵⁾. Daarentegen heeft Prof. Franck (en na hem Prof. Vercoullie) de zaak beschouwd op eene wijze die met de onze nagenoeg overeenstemt.

De voorstelling van den Heer Te Winkel komt in 't kort hierop neer: Uit mnl. gelimpe⁶⁾, behoorlijkheid, welvoeglijkheid ontstond nnl. glimp, wat er uitziet als betamelijk, uiterlijke glans

1) Door omstandigheden verschijnt dit opstel later dan aanvankelijk bedoeld was.

2) Taal- en Letterbode II, 198-210.

3) Zie een overzicht van hunne meeningen bij Te Winkel, t.a.p. 199.

4) Zie o.a. Verdam, Mnl. Wdb. op Gelimpe, en diens Gesch. d. Ned. Taal, 179.

5) In Paul's Grundr. d. germ. Phil. I, 700.

6) De hoogere etymologie van dit woord doet hier niet ter zake.

[p. 15]

der eer, eindelijk: uiterlijke glans. Dezen overgang van beteekenis had het woord voornamelijk te danken aan het bijna gelijk luidende ww. glimmen. Op dezelfde wijze ontstond uit gelimpen, betamen glimpen, blinken. De nnl. woorden glimpen en glimp hebben dus een gansch anderen oorsprong dan glimmen¹⁾.

Hiertegen nu is het volgende in te brengen. Het minst zwaar weegt eene bedenking die op den vorm betrekking heeft. Om van gelimpe tot glimp te komen dient men apocope en syncope der ĕ aan te nemen. Tegen het laatste is natuurlijk geen bezwaar: reeds bij Dirc Potter schijnen de vormen met en zonder -e af te wisselen, en in 't algemeen is de apocope der -e in het jongere Mnl. een overbekend verschijnsel, inzonderheid bij woorden met ge-²). De uitstooting der ĕ van het voorvoegsel ge- (of be-) daarentegen moge in het Hoogduitsch niet ongewoon zijn, b.v. in glaube, gleich, gleise, glied, glück, gnade enz.³⁾, in de Nederlandsche schrijftaal is zij zelden doorgedrongen: vormen als glei, glid, gloove, gluk; gnade, gnoeg, gnoot; greiden, grichten, grief, grinen enz.⁴⁾ zijn bij ons sporadische bijvormen, die de volle vormen met ĕ (ă) niet verdringen. Hetzelfde in omgekeerden zin valt op te merken bij de woorden met oorspronkelijk gl-, waarnevens bijvormen met een swarabhaktiklinker; de laatste blijven uitzondering, zij komen alleen gewestelijk, of bij dichters om de maat voor⁵⁾. Ook glint en glinting zijn niet tot alleenheerschappij geraakt: in Zuid-Nederland is gelent de gewone vorm gebleven, en in Noord-Nederland worden

1) De voorstelling in Paul's Grundriss wijkt slechts op enkele punten af van die in den Taal- en Letterbode; zie ook beneden, blz. 19.

2 Zie Franck, Mnl. Gramm. § 185.

3) Zie hierover vooral Hildebrandt in D. Wtb. IV¹, 1596 (Ge-, I, 2).

4) Zie V. Helten, Mnl. Spraakk. § 84, c; Te Winkel, Gramm. Fig. 209, alsmede Ned. Wdb. op Glei (III), Glid (II), en De Bo op Glooven. Glijden en gloeien brengt Dr. Te W. reeds in zijne Gramm. Fig. niet meer hiertoe; ook gluipen en gluren zijn niet ontstaan uit ge-luipen, ge-luren, maar wisselvormen met gl naast andere met l, zie Ned. Wdb. op Gluren.

5) Zie V. Helten, Mnl. Spraakk. § 82 a; Te Winkel, Gramm. Fig. 308; Ned. Wdb. op Glad, Glas, Glei (I), Gleis, Glijden, Glinster, Glinsteren, Gloeien.

[p. 16]

gelinde en gelinte nog lang nevens glint gebezigd¹⁾. De enkele woorden waarin de gesyncopeerde vorm den vollen ook in de schrijftaal geheel verdrongen heeft zijn, behalve blijven en blusschen (en misschien grif), alle van dien aard, dat men mag aannemen dat de overgang begunstigd is door den invloed van een woord met oorspronkelijk gl-, in vorm er op gelijkende en in beteekenis verwant; in welk geval dus eigenlijk twee woorden tot één versmolten zijn. Dit is het geval met gleisenaar (trouwens eigenlijk een overgenomen woord), glikken²⁾, misschien met blok (belok en blok³⁾, en volgens Dr. Te Winkel's meening ook met gelimpe, dat vooral door invloed van glimmen in vorm (en in beteekenis) veranderd zou zijn. Ik ontken niet dat dit heeft kunnen gebeuren, doch wenschte er alleen op te wijzen dat het aantal analoge gevallen heel wat geringer is dan de Heer Te Winkel indertijd meende, gering genoeg om dat verloopen van den vorm alleen aan te nemen, ingeval men den invloed van een woord mag onderstellen dat in vorm en in beteekenis beide sterk op het betrokken woord gelijkt.

Dat nevens mnl. gelimpe nooit glimp, nevens nnl. glimp nooit gelimp voorkomt kan toeval zijn; toch zou men, ware glimp niets anders dan de jongere vorm van gelimp, allicht eenige weifelingen en overgangsvormen aantreffen. Daar echter het jongste der tot dusverre bekende voorbeelden van mnl. gelimpe nog een paar eeuwen ouder is dan het oudste van nnl. glimp, wil ik hierop niet te veel nadruk leggen. Evenmin op het verschil in geslacht: wel schijnt mnl. gelimpe m. (of onz.?) en vr.,

1) Zie Ned. Wdb. op die woorden, en verg. nog een voorbeeld van gelint(e) uit Utrecht, in Gids 1890, II, 268.

2) Zie Ned. Wdb. op die woorden. Ik maak van deze zeldzame gelegenheid ter aanvulling of verbetering van het Woordenboek gebruik om enkele voorbeelden van dit en van andere hier besproken woorden, die sedert het afdrukken der bedoelde artikels gevonden zijn, gemeen te maken. Zoo trof ik glikken (in de bet. I) nog aan in Den Bloemhof der Nederl. Ieught (1608), 30 b:

Ghelijck men in het goud den diamant siet glicken,
Soo siet men oock in haer, de deuchd ghestadich blicken.

3) Volgens Franck, Etym. Wdb. echter ook zeer goed uit blok alleen te verklaren.

[p. 17]

nnl. glimp daarentegen steeds m. te zijn, doch deze weifeling beteekent bij het gering aantal voorbeelden van het Mnl. woord inderdaad niet veel.

Doch een tweede, gewichtiger bezwaar tegen de volkomen vereenzelviging der twee genoemde woorden is gelegen in den tijd wanneer en vooral de plaats waar zij voorkomen. Gelimpe is tot dusverre alleen aangehaald uit de Stadr. v. Hamburg, Statuta Bremensia, en uit de Arnh. Oudheden: men mag het binnen onze grenzen bijna een ἅπαξ λεγὸμενον noemen. Alleen mit gelimpe komt meermalen voor: in Der Minnen Loop, in het 7^de boek der Brab. Yeesten, in Nijhoff's Gedenkw. (a^o. 1409), en in een stuk van omstreeks 1400, te vinden in de Byv. op Wagenaar, Vad. Hist. III, 179¹⁾. Verder het znw. ongelimpe in Der Minnen Loop, bij V. Mieris, Charterb. (twee oorkonden van 1422 en 1424 uit Den Haag), Nijhoff's Gedenkw. (a^o. 1437); het bnw. ongelimpe in Der Minnen Loop, het Stadb. v. Groningen, en ongelimplich in Nijhoff's Gedenkw. (a^o. 1571). Eindelijk in den Kleefschen Teuthonista het znw. gelympe, het ww. gelympen, en de bnw. gelymplyck en ongelymplyck. Gelijk men ziet, met uitzondering wellicht van de plaats uit de Brab. Yeesten VII welks herkomst mij althans onbekend is, al te gader aanhalingen uit oorkonden, rechtsboeken en officieele stukken, opgesteld in de oostelijke, Saksische of Nederrijnsche gewesten, uit Hollandsche oorkonden, en uit Der Minnen Loop van 's Graven secretaris. Noch in het eigenlijke oudere Middelnederlandsch, noch bij Plantijn of Kiliaan wordt het woord gevonden: Vlaamsch of Brabantsch was het woord stellig niet. Met het oog op den korten maar sterken invloed van overrijnsche dialecten op het Noord-Nederlandsch gedurende het Beiersche

1) Deze plaats, die bij Verdam niet wordt gevonden, luidt aldus: ‘Dat hij tot nu toe, goetlyk, de wanbetaaling geleden hadt, maar nu niet meer konde, nadien de Graaf, met geenen gelympe ..., zo als hy gehoopt hadde, van deezen oorlog konde komen, maar 'er zig eind'lyk toe moest zetten’ (de inhoud van een Mnl. stuk, een brief van den thesorier Philips van Dorp bevattende, wordt in nieuwere taal weergegeven, doch de woorden goetlyk en gelympe, blijkens de cursieve spelling, letterlijk aangehaald).

[p. 18]

tijdvak, in verband met het aantal, de herkomst en den aard der bewijsplaatsen, schijnt het dus niet geheel ongerijmd, gelimpe te houden voor een van die woorden, welke toen ter tijd vooral in de kanselarijtaa uit het Oosten inslopen doch hier zelden vasten voet kregen¹⁾, m.a.w. de zuiver Nederlandsche afkomst van gelimpe in twijfel te trekken.

Glimp daarentegen komt in de algemeene taal der 17^de eeuw herhaaldelijk voor, en wel bij schrijvers uit alle Nederlandsche gewesten (ik noem hier alleen de oudere voorbeelden van de beteekenis: glans, in het Wdb. onder 1) en 2) vermeld): de geboren Hollanders Hooft, V.d. Venne, Huygens, De Decker, Jan Vos, Oudaan, den Amsterdammer van Brabantschen bloede Vondel, den Fries P. Baardt, den Gelderschman Sluyter, en verder bij P. Geestdorp en A. Valentijn, wier herkomst mij onbekend is. En het sterke ww. glimpen, glimmen wordt gevonden bij de Westvlamingen V. Mander en De Bo, den Brabander Kiliaan (als een gewoon woord, zonder vermelding van eenig dialect, dus als Antwerpsch-Brabantsch), de Zeeuwen Cats en De Brune, de Hollanders Hooft, V.d. Venne, Huygens, Westerbaen en Poot, en bovendien in de hedendaagsche volkstaal van Noord- en Zuidnederlandsche streken²⁾. Kortom, deze beide woorden hebben het

1) Zie Te Winkel in Noord en Zuid XII, 116-135, vooral over de taal van Dirc Potter. Omtrent den aard en de wording van de taal der Hollandsche en vooral der Geldersche staatsstukken weten wij nog bitter weinig. Hoeveel van de ons onnederlandsch klinkende bestanddeelen dier Geldersche, Overijselsche, Groningsche stukken evenals in Der Minnen Loop aan vreemden d.i. Hoogduitschen (of althans Nederrijnschen) invloed, hoeveel aan de Saksische volkstaal dier gewesten moet worden toegekend, is nog nooit onderzocht. Het gaat natuurlijk niet aan al dergelijke geschriften, klakkeloos ‘hd. gekleurd’ te noemen.

2) Trouwens niet alleen in de eigenlijke volkstaal, ook in de spreek- en schrijftaal der hoogere standen leeft het woord nog: in zijn jongsten roman spreekt de Heer Couperus van: ‘meubels en ornamenten, zonder comfort geschikt, recht tegen de wanden aan en, stijf netjes, zonder leven, glimpend opgepoetst’ (Gids 1890, IV, 3). - Het door Epkema, Wdb. op Gijsb. Jap. aangehaalde voorbeeld van verglimpen voor: verglimmen (Camphuyzen, Ps., blz. 338) heb ik, ondanks herhaald zoeken, in geene der talrijke uitgaven kunnen vinden. Misschien had hij het oog op een der beneden, blz. 21 noot, medegedeelde voorbeelden van het andere (zwakke) ww., die hij dan averechts heeft opgevat. - Het afgeleide glimper(d) (Ned. Wdb. V, 101) schijnt de benaming te zijn voor niet meer levende, maar toch nog glimmende visch; zie N. Rott. Ct., 6 Nov. 1890, I, A: ‘Voor levende schelvisch ƒ 8,50 à 9,30, kleiner ƒ 7,40, glimpers ƒ 5,60 à 5,90... dood ƒ 4 à 4,70 per 3 ben enz.’

[p. 19]

voorkomen vanouds te behooren tot de levende volkstaal van alle gewesten, gansch anders dan gelimpe, dat den indruk maakt een uit den vreemde ingevoerd boekenwoord zonder toekomst te zijn.

Intusschen zou men hiertegen kunnen aanvoeren, dat een woord hetwelk in het eigenlijke oudere Mnl. niet, daarentegen in de Nnl. schrijftaal wel bekend is, allicht het eerst gevonden zal worden in Hollandsche stukken, juist gelijk hier ten deele 't geval is. Doch zelfs al kent men aan dit argument grooter kracht toe dan er m.i. in dezen aan toekomt, dan blijft er tegen de vereenzelviging der beide woorden een derde bezwaar bestaan, en wel het voornaamste, gelegen in de beteekenis der woorden.

Immers, mag men vragen, is het waarschijnlijk, dat een woord als gelimpe, hetwelk in het Nederlandsch, voorzoover wij kunnen nagaan, alleen de zuiver abstracte beteekenis: betamelijkheid, eer, fatsoen had, later die van: gloed (van het vuur), glans (van metaal) enz. aannam¹⁾, alleen door invloed van glimmen? Mij dunkt, indien naast gelimpe alleen glimmen bestaan had, zou de overeenkomst in vorm en beteekenis en dientengevolge de aantrekkingskracht tusschen deze twee woorden niet groot genoeg zijn geweest om ze tot één te doen versmelten; daartoe was meer noodig.

En wat geldt van het znw. glimp, geldt in nog hoogere mate van het sterke ww. glimpen. Het is in 't geheel niet duidelijk waar dit ww. met de beteekenis: glimmen eigenlijk vandaan gekomen zou zijn. Dr. Te Winkel, die vroeger alleen beweerde: ‘gelimpen is glimpen geworden’, zegt thans uitvoeriger: ‘Das mnl. gelimpen, später nach Syncope des e glimpen bedeutet im

1) De Heer Te W. haalde indertijd als voorbeeld voor een dergelijken begripsovergang lat. decus aan; doch dit heeft wel: roem, eer, doch nooit: glans beteekend. Daarentegen is de omgekeerde gang van zaken (glans - eer) zeer natuurlijk en door de analogie van andere woorden te staven.

[p. 20]

15. Jahrh. noch ‘gebühren, geziemen’ und daher ‘trefflich, schön sein’. Het is mogelijk dat Dr. Te Winkel deze laatste opvatting met bewijzen kan staven, doch zoolang het eenige bewijs voor het bestaan van een Nederlandsch, of strikt genomen Nederrijnsch ww. gelimpen bestaat uit de opgave in den Teuthonista: ‘Gelympen, themen, voegen, waelstaen, georloft wesen. Licere, decere. Condecere, competere, congruere, incumbere, [defio, fis, fire, defivi, defitum, id est decere]¹⁾’, hebben wij m.i. niet het recht aan dit woord andere beteekenissen toe te kennen dan: passen, voegen, betamen, overeenkomen, geoorloofd zijn; van ‘trefflich, schön sein’ is daarbij geen sprake, nog veel minder van ‘glimmen’. En nu komt het mij hoogst onwaarschijnlijk voor dat het ww. gelimpen, betamen enz., dat tot dusverre alleen in het Ags. en het Ohd. gevonden is, en waarvan het bestaan in het oudere Nederlandsch geenszins afdoende bewezen is, in het Nnl. alleen en uitsluitend in den zin van: glimmen²⁾ zou te voorschijn komen. Dit is eigenlijk bij Te Winkel's opvatting alleen denkbaar, indien van glimp, in de bet. glans (uit gelimpe, betamelijkheid, fatsoen), een nieuw ww. glimpen ware afgeleid, evenals b.v. glanzen van glans; dit ww. zou echter een gansch ander, nieuw woord geweest zijn, dat met het Kleefsche gelympen niets te maken had, eigenlijk zwak vervoegd behoorde te worden, en alleen door eene, niet waarschijnlijke, verwarring met het andere ww. (indien dit nog bestond) de sterke vervoeging had kunnen aannemen. Nu komt zulk een zwak, van glimp in de bet. 4 en 5) afgeleid ww. in de 17^de eeuw

1) Wat de tusschen [ ] staande woorden beteekenen is mij een raadsel: nergens heb ik van zulk een Latijnsch ww. een spoor kunnen vinden. Zou het wellicht een in het Mlat. overgenomen Germaansch ww. kunnen zijn, verwant met nl. deftig, ondieft, got. gadaban enz.?? De gelijkstelling met decere zou dan zijn opgehelderd.

2) Dr. Te Winkel hecht kennelijk geen waarde aan Kiliaan's getuigenis, die alleen: ‘Glimpen j. glimmen. Ignescere’ opgeeft. Zeker heeft Kiliaan dikwijls ter wille eener gewaande etymologie de beteekenis van een woord verwrongen; doch in 't algemeen heeft hij voor het eigenlijke Nederlandsch toch zeker meer gezag dan de Kleefsche Teuthonista, vooral waar deze laatste geheel alleen staat, Kiliaan's opgave daarentegen door een ‘wolk van getuigen’ bevestigd wordt

[p. 21]

inderdaad eenige malen voor, doch in eene beteekenis, zoo hemelsbreed verschillende van het er naast bestaande sterke ww. glimmpen, glimmen, dat het mij onmogelijk schijnt deze beide woorden te vereenzelvigen¹⁾.

Alles bijeengenomen en wel overwogen is het m.i. niet onmogelijk, doch wel hoogst onwaarschijnlijk dat het zeldzame, gedurende de 15^de eeuw in de kanselarijtaal van Holland en van het Oosten des lands voorkomende gelimpe, eer, fatsoen alleen onder invloed van glimmen zich zou hebben ontwikkeld tot het woord glimp, dat in de algemeene volkstaal der 17^de eeuw alom bekend was in den zin van: glans, en dat daarnevens een sterk ww. glimpen, glimmen secundair zou zijn ontstaan. De Heer Te Winkel meende indertijd deze forsche overgangen te kunnen verklaren, doordat ‘met den overgang der middeleeuwen tot den nieuwen tijd, toen alles na langen tijd van voorbereiding, werd omgekeerd of gewijzigd, het woord glimp in het algemeene lot deelde’²⁾, maar dit is, Dr. Te Winkel zal het thans zeker toestemmen, een sprong in 't duister, of liever door een onbekend, duister tijdvak heen, aan het eind waarvan wij het woord waarmede deze sprong gewaagd wordt, plotseling in gansch andere gedaante terugvinden. Zeker is de taal der 15^de en 16^de eeuw, het overgangstijdperk tusschen het Middelnederlandsch en het Nieuwnederlandsch, de tijd waarin onze latere schrijftaal zich heeft ontwikkeld, uiterst belangrijk en een onderzoek overwaard: in dien tijd kunnen vele woorden allerlei merkwaardige lotgevallen hebben gehad. Doch zoolang

1) Zie Ned. Wdb. op Glimpen (II) en verder nog:

alle monden

Die oyt, ter leugenspraeck

Gëeygent, haer vermaeck

In 't lasteren der vromen vonden,

En met verglimpte streken

Verwaent en schimpigh spreken.

Camphuyzen, Ps. 31, 24.
Hoe schoon oock 't vleesch zijn lusten kan verglimpen. 119, XI, 3.

2) T.a.p. 202.

[p. 22]

wij er helaas niet meer van weten, is het gevaarlijk, klakkeloos aan te nemen dat een woord in een paar eeuwen, gedurende welke het voor ons oog onzichtbaar en zijne ontwikkeling dus niet na te gaan is, zoozeer zal zijn veranderd, dat het niet dan in gewijzigden vorm en met gansch anderen inhoud is herleefd.

Trachten wij thans, na deze critische beschouwingen, onze voorstelling der geschiedenis van nnl. glimp en glimpen nader toe te lichten. Naar onze meening heeft het sterke ww. glimpen niets met gelimpe te maken, maar is het inderdaad, gelijk Kiliaan, Ten Kate, Weiland en Bilderdijk meenden¹⁾, een oude bijvorm van glimmen. Gedreven door een heilzamen afschrik van de manier, waarop vroegere taalbeoefenaars in den wilde alles verklaarden door invoeging en uitlating van consonanten en vocalen, is men in later tijd misschien wel eens te ver gegaan, door gevallen, waar eene dergelijke, dikwijls kennelijk onomatopoëtische vervorming van een woord het meest aannemelijk scheen doch nog niet geheel en al verklaard kon worden, òf anders te verklaren òf stilzwijgend voorbij te gaan. Toch zijn, om bij het hier besproken punt te blijven, dergelijke bijvormen met p, k, t (om niet van die met s enz. te spreken) geenszins zoo zeldzaam, gelijk een blik in Franck's Etym. Wdb. kan leeren. Ik geef hier een aantal van dergelijke woorden, die men stellig of misschien tot deze categorie mag rekenen; grootendeels hebben zij zich bij de bewerking der laatste afleveringen van het Ned. Wdb. voorgedaan, of werden zij, zonder lang te zoeken, elders gevonden.

1^o.

Werkwoorden en naamwoorden met p gevormd (behalve glimpen, glimp nevens glimmen, glim): gilpen nevens gillen (doch zie Ned. Wdb. op Galpen, Gelp, Gelpen); glispen, glisperen (Ned. Wdb. en Onze Volkst. II, 181a) nevens glissen; nvl. grimpelen (Schuermans) nevens grimmen; hd. holpern (?); klamp nevens

1) Al kunnen hunne gronden en hunne verdere beschouwingen natuurlijk niet in allen deele de onze zijn.

[p. 23]

klem enz. (zie Franck); knorspen (Kiliaan) nevens knarren, knerren; knispen nevens knissen (Oudemans); kramp, krimp, krimpen nevens kram en nevens krom; kwispel (zie Franck); lispen (?); lomp nevens lumme, lummel (zie Franck); mompen nevens mommen; oprispen (zie Franck); schelp (zie Franck); schrompelen enz. nevens vl. schlemmen (zie Vercoullie); sjilpen en tjilpen (?); slempen, slemp nevens hd. schlemmen (zie Kluge); snerpen (?); stelpen en stolp, stulp (?); hd. stolpern (?); stempen, stelpen (Oudem., alsmede Camphuyzen, Ps. 138, 6) nevens stemmen; eng. to whimper nevens to whimmer, frequentatief van to whim, waarnevens to whimpe (Skeat); wispelen, eng. to whisper nevens skand. hvissa; hd. zulp, zuiglap nevens zullen, zuigen (zie Kluge; nnl. tullen, bakerterm voor: op een dotje zuigen); zwalpen (?); zwelpen (?)^1); zwamp, kreek, eng. swamp, moeras, to swamp doen zinken (? volgens Skeat verwant met ons zwam, denkelijk ook met somp). Zie verder Grimm, Gramm. II, 183-184.

2^o.

Ww. en nw. met k gevormd: balken en bulken nevens hd. bellen, eng. to bellow (zie Franck); eng. to bark (?); nnd. glisken nevens nnl. glissen; gnorken nevens gnorren; mnl. horken, herken nevens hooren (zie Franck); hurken nevens mhd. hûren (zie Franck); hunkeren (?); janken (?); lonken nevens loensch enz. (zie Franck); eng. to lurk nevens meng. lûren, nnl. loeren (zie Skeat); nnl. lurken (?); mhd. murc nevens murw (?); nurken, nurksch nevens norren (knorren)^2); pronken (zie Franck); pulken nevens mnl. polen, nd. pûlen, eng. to pull (zie Franck); ronken (?); eng. to shrink nevens vl. schremmen (zie Vercoullie); schurken (eng. to sherk) nevens schuren (zie Vercoullie); sjirken (?); snerken nevens snarren (Kil.); snorken nevens snorren; spalken (?); sparkelen (?); eng. to stalk nevens to stall (zie Skeat); stolken (Oudem.) nevens stollen; eng. to talk nevens to tell; nl. hd. walken, eng. to walk nevens hd. wallen (zie Kluge); zwalken (?). Voorts de oudere

1) Bredero 3, 586: ‘'t Vrouwelijcke hart dat... haer tedre traanties swalp’, d.i. inslikte, of omgekeerd evenals zwalpen: bij gulpen laten stroomen (verg. nul. gob belen, braken, met eng. to gobble, inslokken)?

2) Zie echter Stoett in Noord en Zuid XI, 359 vlgg.

[p. 24]

nl. ww. graken, naken, schrooken (nevens schroeien), snoeken (nevens snoeien), en vele andere afgeleide ww., intensiva, ‘verkleinwerkwoorden’, of hoe men ze wil noemen, zooals in 't Skandin. b.v. dýrka, colere, groenka, virere, stoerka, crescere, in het Nnd. b.v. glîmken, in het Nfr. b.v. gloerkje (zie eene geheele reeks bij V. Blom, Friesche Spraakk., blz. 121) en in het Nnl. ww. op -iken als feziken, ginniken, grinniken, hinniken. Zie verder Grimm, Gramm. II, 278, 282-3, 285, 286, en inzonderheid Kluge in Paul's Grundr. I, 381, alwaar nog verschillende gevallen worden opgegeven.

3^o.

Ww. en nw. met t gevormd: gnorten nevens gnorren; bortelen en sportelen nevens borrelen en sporrelen (Taalk. Mag. IV, 367); mortelen (en morzelen) nevens murw (zie Franck); schaften nevens schaffen (?); eng. to snort nevens to snore (zie Skeat); spartelen (?); benevens de zoogenaamde intensiva op -ten als schiften, (be)tichten, ziften, zwichten; zie over deze laatste soort van ww. De Jager, Wdb. v. Frequent., en verder in 't algemeen Grimm, Gramm. II, 198, 202, 207, 216-219.

Bovenstaande lijst zou bij eene opzettelijke nasporing zeker aanmerkelijk uitgebreid kunnen worden: vooral de tongvallen zouden denkelijk nog eene belangrijke bijdrage leveren. Daarentegen erken ik dat het hier uit verschillende plaatsen en tijden bijeengebrachte zeker bij nader onderzoek vrij ongelijksoortig zal blijken: dat enkele dezer ww. denominatieven zullen zijn, andere naar analogie van deze gevormd, dat vele in een jonger tijdperk ter wille der klanknabootsing¹⁾ gevormd of vervormd, andere, zooals b.v. kramp nevens kram en krom, uit eene veel oudere afwisseling van stammen met tenuis, media of dubbele nasaal zullen zijn ontstaan; ook zal eene nadere beschouwing wellicht aan den dag brengen dat zeer vele dezer vormingen van betrekkelijk jonge dagteekening zijn. Doch het is mij hier ook

1) Genomen in den ruimeren zin van: het rechtstreeksch weergeven van den indruk eener zaak of werking op de zintuigen door den klank of de klanken van een woord.

[p. 25]

geenszins te doen om een onderzoek of zelfs maar een overzicht van zulke woorden; ik wilde alleen trachten te bewijzen, dat het nog geen terugkeer is tot de vroegere ‘wildheid’, wanneer men nevens glimmen een wel secundairen, maar zelfstandigen¹⁾ bijvorm glimpen aanneemt.

Verder is, naar onze voorstelling, nnl. glimp oorspronkelijk niets anders dan de stam van dit sterke ww. glimpen, als znw. gebezigd, evenals glim, de stam van glimmen. De parallelie tusschen deze beide znw.²⁾ is nagenoeg volkomen: uit de oor-

1) D.w.z. niet bij vergissing ontstaan uit vormen met eene anorganische p als hij glimp(t), glom(p) (verg. daar komp-i-an enz. in verschillende tongvallen, en zie De Bo op P), al hebben dergelijke vormen de verspreiding van zulke secundaire ww. zeker in de hand gewerkt: Nieuwe, volledige ww., alleen hieruit ontstaan (kompen, klimpen, zwempen enz.!) zijn zoover ik weet nog nooit aangewezen. Immers dempen (eene gracht), dat Franck uit gedem(p)t, verl. deelw. van fri. demmen, dammen, wil verklaren, zal toch wel hetzelfde woord zijn als dempen, stikken, smoren. Vercoullie's verklaring van zwamp, moeras, ‘van denzelfden stam als 't enk. imp. v. zwemmen, met paragogische p’ spruit, indien ik althans de bedoeling wel begrijp, voort uit eene verwarring van verschillende tijdperken der taal: blijkens Skeat is de vorm zwamp reeds veel ouder, dus niet in het jongere Nederlandsch ontstaan.

2) Ziehier nog enkele, sedert het afdrukken der betrokken artikels gevonden voorbeelden van glim en glimp, waaruit de overeenkomst in de ontwikkeling der beteekenissen van beide woorden nog helderder blijkt dan in het Wdb. reeds is aangewezen:
Glim in de bet. 2) = Glimp, 1, b). Glans, luister. ‖ Die wel ende wettelijck op den Stoel sit, salder Ere ende Glim van ontfangen. Baardt, Deugdenspoor, 56.
Glim in de bet. 3) = Glimp, 2, a). Schijntje, flikkering.

(Gij) Toont haer niet een schijn van Vryheyt,

Niet een blinck of glim van blyheit.

Baardt, Leden-Stemminge (ed. 1640), 91.
Evenzoo, met betrekking tot het oog (verg. de voorbeelden van glimp uit Bosboom-Toussaint en uit Oudaan, in Ned. Wdb. V, 93).

Terstondt een ander binnen tradt,...
So lang en mager als een Schim,
En uyt sijn Oog quam niet een glim.

Baardt, Deugdenspoor, 47.
Glimp in de bht. 1, b). Glorie. ‖ Het Menschelijcke Lichaem, de Glimp, de Roem van de over-olde Vrou Natuer. Baardt, Leden-Stemminge, 52.

die (fy) sich verblijden,

Dat d' aerd' van Henrick (Hendrik Casimir II) is beroofd,
Om dat syn glans hun glimp verdoofd' enz.

P. Geestdorp in: Klioos Kraam, I, 361.

[p. 26]

spronkelijke beteekenis: glans ontwikkelen zich bij beide de volgende beteekenissen: luister, glorie, roem; flauw schijnsel of schijn, flikkering (ook in 't oog); zweem; bedrieglijke schijn, fraai uiterlijk, in tegenstelling met het bedorven wezen eener zaak (verg. in 't Ned. Wdb. Glimp in de bet. 1-4), en Glim in de bet. 1-3). Deze begripsovergangen zijn volkomen natuurlijk en worden ook geheel of gedeeltelijk teruggevonden bij woorden als glans, gloor, luister, en vooral bij schijn en lat. species, met welke laatste woorden glimp eene treffende overeenkomst heeft. Ook de beteekenissen: dekmantel, voorwendsel (zie Ned. Wdb. sub 4) en 5) kunnen m.i. wel uit de vorige alleen afgeleid worden, zonder dat men invloed van een ander woord behoeft aan te nemen; dat zij althans voor het taalgevoel der 17^de eeuw niets anders dan eene bijzondere toepassing der bet.: glans waren, blijkt wel het best uit de verbinding met ww. als vergulden, bestrijken, versieren, bedekken, verblinden, zich vergapen, zich verkijken, met znw. als verf, vernis, blanketsel, tooi, met het voorz. onder, en met het lidw. een of de (zie Ned. Wdb. V, 94-96); men zal moeten toegeven dat een en ander veel beter past bij glimp, glans, dan bij gelimpe, eer, fatsoen.

Moeten wij dus aan gelimpe allen invloed op het later gebruik van glimp ontzeggen? Dit zou m.i. te ver gaan. Er zijn twee tegenwerpingen tegen het voorafgaand betoog te voorzien.

Vooreerst dat dit nnl. glimpen toch geheel alleen staat, en noch in de oudere periode onzer eigene taal, noch in verwante tongvallen voorkomt. Inderdaad dit is zoo, en ik voeg er zelfs bij 1^o. dat onr. glampi m., straal, in het Ned. Wdb. uit Cleasby aangehaald, in het jongste Oudnoordsche woordenboek, de tweede uitgave van Fritzner niet voorkomt, en volgens mededeeling van goederhand ook bezwaarlijk oorspronkelijk Oudnoordsch kan zijn (verg. Noreen, Altnord. Gramm. I § 196, anm. 2, 197); 2^o. dat eng. glimpse, in vorm en beteekenis zoo treffend met ons glimp overeenkomende, volgens Skeat uit glimse (verg. nnd. glimsen, glumsen) met anorganische p is ont-

[p. 27]

staan. Maar al wordt glimpen eerst en alleen in het Nnl. gevonden, dan is dit nog geen bewijs tegen de echtheid van zoodanigen vorm: men behoeft het daarom nog niet te beschouwen als een bastaard van twee andere woorden. Men zie slechts eens van hoeveel later zeer gewone woorden bij Franck en Verdam vermeld wordt, dat zij ‘eerst in 't Nnl.’, of ‘nog niet in het Mnl.’ voorkomen. En dit is ook geen wonder. Vooreerst vergeet men vaak dat onze Nieuwnederlandsche schrijftaal niet de jongere vorm is van wat wij gewoonlijk Middelnederlandsch noemen¹⁾, evenmin als het Nhd. van het Mhd., en dat bij de wording dier algemeene schrijftaal andere tongvallen dan die waarin voorheen 't meest geschreven was op den voorgrond traden. En ten tweede behooren juist vele van die woorden welke tot dusverre eerst in 't Nnl. gevonden zijn tot dezelfde soort als glimpen, nl. afgeleide ww., zoogenaamde intensieven en frequentatieven, die in de eigenlijke volkstaal in overstelpende, verbijsterende hoeveelheid bestaan²⁾, en blijkens deze woorden ook vroeger reeds lang bestaan hebben, doch eerst later als 't ware aan de oppervlakte ‘opduiken’ en zichtbaar worden, m.a.w. in de schrijftaal doordringen³⁾.

Doch eene tweede bedenking is van veel meer gewicht. Het is niet te ontkennen dat er tusschen hd. glimpf en nnl. glimp in beteekenis en gebruik menig punt van overeenkomst bestaat. Wel is waar staat het Hd. woord in de beteekenis die thans het meest gebruikelijk is: toegevendheid, zachtmoedigheid zeer ver af van het Nnl. woord, zoowel in de opvatting: glans, zweem, als in die van: dekmantel, voorwendsel; doch wanneer men de

1) Het hedendaagsche Westvlaamsch zou hiervoor nog eer kunnen gelden.

2) Men zie b.v. slechts de woordenboeken van Doornkaat-Koolman en van Berghaus, of De Jager, Frequentatieven.

3) Zie Franck in Zeitschr. f. deut. Alt. XXVII, 143. Men zie in het hier gezegde geen tegenspraak met het hetgeen boven, blz. 17-19 is aangevoerd omtrent het doordringen van mnl. gelimpe in de algemeene taal: dergelijke kanselarijwoorden zijn van gansch ander allooi dan de in de levende taal dagelijks gebezigde woorden, die hier besproken worden: de laatste hebben natuurlijk veel meer kans om in 't leven te blijven en algemeen te worden.

[p. 28]

geschiedenis van het Hd. woord nagaat¹⁾, vindt men inderdaad

1) Het is hier niet de plaats voor eene breede uiteenzetting der beteekenissen van hd. g(e)limpf en al de daarvan afgeleide woorden: ik verwijs daarvoor naar de woordenboeken van Benecke-Müller, Lexer, Grimm (op gelimpf), Sanders, Schmeller, en ook Schiller-Lübben en Berghaus. Uit deze alle blijkt dat gelimpf, glimpf, een woord van abstracte, zeer rekbare beteekenis, ongeveer: gepastheid, betamelijkheid, welvoeglijkheid, fatsoen, o.a. in de volgende opvattingen is gebezigd:

1^o.

behoorlijk, voegzaam, fatsoenlijk gedrag; ook gedrag in 't algemeen.

2^o.

bevoegdheid, recht, aanspraak.

3^o.

eervolle behandeling (b.v. ‘das schweigen bracht ihm rhum und gelimpf’, aangeh. in D. Wtb., d.i. nagenoeg hetzelfde als nnl. glimp in de bet. 1, b), maar ook: eer, achting, goede naam, synoniem met eer (zie Verdam op Ere). Ook: gunstig voorkomen, aanzien, b.v. reeds in 't Mhd. bij Hartmann von Aue, Erec 4841, ed. Pfeiffer: ‘er gab dem schaden solhen glimpf daz man gar für einen schimpf sîne schande vervie’ (gab seiner Niederlage so leidlichen Anstrich, ein so erträgliches Anschen), wat inderdaad volkomen overeenstemt met nnl. een glimp aan iets geven (Ned. Wdb. V, 95; sub 4, b). Zelfs de t.a.p. sub 5) omschreven beteekenis: voorwendsel, drogreden schijnt aan het Hd. woord niet vreemd gebleven te zijn, zie het voorbeeld in het D. Wtb. kol. 3027, waarin van ‘politische gelimpf’ sprake is, en waarbij uit het Mhd. ‘guote glimpfe’ wordt aangehaald.

4^o.

gematigdheid, zachtmoedigheid, toegefelijkheid, meegaandheid; thans de gewone beteekenis: synoniem met hd. nachsicht, milde, schonung; fr. douceur; eng. mildness. Ik leg hierop den nadruk, omdat men zoo licht, door den gelijken klank misleid, ten onrechte meent dat het Nnl. en het Nhd. woord thans hetzelfde beteekenen.

Inzonderheid komt de uitdrukking mit g(e)limpfe voor: ook in den zin van nhd. glimpflich, met gematigheid, in der minne enz., doch meestal in dien van: met eere (verg. boven 3), mnl. behouden siere ere(n), of: gevoeglijk, met goed fatsoen, b.v.: ‘Sich mit Glimpf aus der Sache ziehen’ (bij Sanders); ‘Wenn er den verbrecher mit gelimpf könte von dannen bringen, so sollte er ihn gebunden gen hof schicken’; ‘Es ist poeten-werk mit fremden namen spielen und also mit gelimpf auf wahre laster zielen’; ‘Mit gelemp dervon kommen’ (alle in het D. Wtb.). Verg. hiermede nnl. met glimp (Ned. Wdb. V, 97-99, sub 5 en 6).
Van de afleidingen beteekent het zwakke ww. glimpfen: iets pasklaar maken; maar vooral: iets gepast vinden, iemand (zichzelf) als betamelijk, als tot iets gerechtigd, in zijn recht voorstellen, d.i. rechtvaardigen, verontschuldigen, verschoonen; eindelijk: toegevend jegens iemand zijn, vleien. Vandaar glimpfer, iemand die alles, ook het slechte, gepast acht, lichtvaardig iets mooipraat; beglimpfen en verglimpfen, eene zaak fraaier voorstellen dan zij is, onder een mooien naam bemantelen, ten beste uitleggen; glimpflich, oorspronkelijk: gepast, hetzelfde als mit glimpf, dus zoowel: met recht, met eere, als: toegevend, gematigd, zacht, gelimpfig, nagenoeg hetzelfde (verg. daarentegen nnl. glimpelijk en glimpig, die slechts in zeer enkele gevallen met de Hd. woorden in beteekenis overeenstemmen); unglimpf, onbillijkheid, hardheid, of: smaad; verunglimpfen, belasteren. Verg. ook de Skandinavische afleidingen van het simplex limpan zonder ge-: zw. lämpa vr., sanftmut, gelindigkeit, mäszigung; lämpa ww., bequemen, anpassen; beziehen, anwenden; lämplig, passend, schicklich, anwendbar; förolämpa, verunglimpfen, beleidigen; deensch lempe, glimpf, vorsicht, behutsamkeit, med -, vorsichtig, glimpflich, zart; lempe, ww., etwas fügen, einrichten; lempelig, gelinde, leise, sanft, behutsam; ulempe, ungemach; beschwerde; unordnung, schaden; forulempe, verunglimpfen.

[p. 29]

op verschillende punten eene treffende gelijkenis. Enkele plaatsen stemmen zelfs zoo volkomen overeen dat men een oogenblik het spoor bijster wordt en gaat twijfelen of de beide woorden toch niet geheel en al één zijn. Toch is hiertoe, naar ik meen, bij nader inzien geen voldoende grond. Men houde in 't oog dat, hoezeer de woorden elkander op enkele punten ‘raken’, zij elkander geenszins ‘dekken’: nnl. glimp heeft nooit de beteekenis: gematigdheid, toegefelijkheid enz., en aan den anderen kant is in 't Hd. van een ww. *glimpfen, glimmen tot dusverre geen spoor gevonden; de bijgedachte aan vernis, verguldsel enz. is dan ook zoogoed als nooit¹⁾ aan hd. glimpf verbonden, en van eene beteekenis: gloed, glans (hetzij oorspronkelijk of door invloed van een ww. *glimpfen, of van glimmen) is nog veel minder sprake.

Maar wel nopen dergelijke plaatsen tot voorzichtigheid. Nu het blijkt dat een woord dat eigenlijk ‘angemessenheit, angemessenes benehmen, benehmen überhaupt’ beteekent, later buiten invloed van een woord glimpen of glimmen ook de beteekenis: gunstig voorkomen, gunstige uitleg, verschooning, toegefelijkheid kan aannemen, is het inderdaad gewaagd in het Nederlandsch, waar dan toch dat oude gelimpe niet geheel onbekend geweest schijnt te zijn, allen invloed van dit laatste te willen loochenen en beide woorden volstrekt te scheiden; en dit te meer, omdat er enkele zegswijzen uit later tijd zijn, die inderdaad het geleidelijkst uit gelimpe verklaard kunnen worden (zie Ned. Wdb. bij Glimp, 6). Juist die gedeeltelijke overeen-

1) In eene plaats door Schmeller aangehaald staat: ‘Mein red ist mit beglimpften worten gezyrt wol an allen orten’, in het Latijn (origineel of vertaling?): ‘Est mea docendi ratio cum flore loquendi Rhetorico stilo verba polire scio.’ - Het is natuurlijk mogelijk, dat het D. Wtb., eenmaal tot Gl- genaderd, andere citaten zal bijbrengen, die het Hd. woord in een ander licht stellen.

[p. 30]

komst bij zooveel verschil tusschen het Hd. en het Nl. woord wijst ons hier den weg: ook hier zal het ‘medio tutissimus ibis’ wel van toepassing zijn.

Vatten wij onze voorstelling van de toedracht der zaak derhalve nog eens samen. Nevens glimmen heeft in 't Nederlandsch reeds langen tijd een bijvorm glimpen bestaan. De stam van dit ww., als znw. gebezigd, had uit zichzelf reeds de beteekenissen: glans, glorie, schijn, schoonschijnend uiterlijk. Aan den anderen kant was in zekere streken van ons land in de 15^de eeuw een woord gelimpe, fatsoen in gebruik. Dit woord, dat uit zichzelf bij ons in vorm niet zoo licht veranderd zou zijn, werd vooral gebezigd in de uitdrukking met gelimpe, met goed fatsoen. Daarnaast stond met glimp, met glans, met eere¹⁾. Deze beide uitdrukkingen werden verward, en mede daardoor werd met gelimpe ook in vorm geheel gelijk aan met glimp. Vandaar dat de beide woorden, die elkaar in die uitdrukking en in de bet. 4) ontmoetten, elkander wederkeerig aantrokken, invloed op elkander oefenden en tot één nieuw woord samensmolten. Het zou zeker van belang zijn nader te kunnen aanwijzen waar glimp het eerst voorkwam, in welke streken gelimpe later nog bekend was, en waar, wanneer en hoe de twee woorden versmolten zijn; doch voor eene zóó nauwkeurige geschiedenis der lotgevallen van beide woorden ontbreken ons de gegevens uit de 15^de en de 16^de eeuw. In allen gevalle zijn de woorden zoodanig samengegroeid, dat terwijl in de bet. 1-3) zeer duidelijk glimp, en in de bet. 6) gelimpe is te herkennen, men in de bet. 4 en 5) waarlijk niet meer weet, met welk woord men te doen heeft, of wat aan elk woord toekomt.

Het zwakke ww. glimpen en de afleidingen daarvan komen aan den eenen kant in gebruik zoozeer overeen met de overeenkomstige Hd. woorden, doch vertoonen ook weer zulke duidelijke herinneringen aan de bet.: glans, dat zij zeker eerst na de samensmelting van beide woorden gevormd zijn.

1) Verg. jongere uitdrukkingen als: ‘hij is er met glans doorgekomen’, ‘dien trein kun-je nog met glans halen’ enz. met de boven aangehaalde mit gelemp darvon kommen.

[p. 31]

Op bijna geheel dezelfde wijze is mhd. glîȥen, eigenlijk: blinken, verward en samengevallen met g(e)lîch(e)sen, g(e)lîch(se)nen, veinzen, zoodat nhd. gleiszen thans: bedrieglijk schitteren, misleiden, huichelen beteekent. En evenzoo schijnt in 't Engelsch gloss, eigenlijk: luister, glans¹⁾ verward te zijn met gloss, uitlegging, verklaring (lat. glossa), althans in de bij Sewel en Holtrop vermelde zegswijzen to set, to put a gloss upon a thing, to sett off with a better gloss, wat geheel en al overeenkomt, en door S. en H. ook vertaald wordt met ons: een (schoonen) glimp aan eene zaak geven. De analogie dezer beide gevallen is opmerkelijk, en pleit m.i. sterk voor de juistheid van het voorafgaande.

Onze voorstelling tracht dus de zienswijzen van Kiliaan, L. ten Kate, Weiland en Bilderdijk, die het vanouds bestaan van een ww. glimpen en een znw. glimp aannamen, te vereenigen met die van Te Winkel, door wien voorgoed de aandacht is gevestigd op het znw. gelimpe; van Franck (en Vercoullie) wijkt zij in zooverre af, dat deze nog altijd gelimpe beschouwen als het oorspronkelijke woord dat later door invloed van een ww. glimpen gewijzigd is, terwijl naar onze meening integendeel in het Nederlandsch ook het znw. glimp vanouds bestond en alleen in de jongere beteekenissen, en vooral in de uitdrukking met glimp, door gelimpe gewijzigd, of liever daarmede samengevallen is.

Het onderzoek van dit vraagstuk doet opnieuw zien dat een Hoogduitsch en een Nederlandsch woord, hoezeer in vorm en in sommige beteekenissen aan elkander gelijk, toch eene verschillende ‘levensgeschiedenis’ kunnen hebben, en tevens dat wij nog zeer weinig weten van de eigenlijke wording onzer Nieuwnederlandsche schrijftaal.

Leiden, October 1890.

j.w. muller.

1) Verg. Ned. Wdb. op Gloos en Glorie, Aanm.