Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 8

Warenar, 233 (I, 3).

In de beste uitgaven van dit blijspel lezen wij dezen regel met den onmiddellijk volgenden aldus:

'K wil gien schoonvaêr die 'er den heelen tijt om zijn schulde ren,
Noch een huis vol meisjens om den ganschen dag te bulderen.

Ieder oplettend lezer stuit op den ongewonen meervoudsvorm schulde, nog daargelaten de thans ongebruikelijke beteekenis,

[p. 77]

die ‘schulden’ hier heeft van ‘creditum’ en niet van ‘debitum’, welke beide beteekenissen Kil. evenwel opgeeft, - en op den vorm ren in plaats van rent. Natuurlijk heeft Prof. De Vries, die het eerst eene critische uitgave van den Warenar bezorgd heeft, deze moeilijkheid niet onbesproken gelaten. Zijne aanteekening luidt als volgt: ‘Ren staat hier voor renn' of renne. Het rijm schūldĕ rēn op būldĕrĕn is dus wel eigenlijk niet juist, maar dergelijke vrijheden moet men in onze oude kluchten wel eens meer voor lief nemen. Met schulde, volksuitspraak voor schulden, wordt hier het geld bedoeld, dat men te vorderen heeft, terwijl het thans alleen negatief gebezigd wordt’. 't Is volkomen juist, dat in onze oude kluchten vaak zonderling met de taal wordt omgesprongen, doch geldt dit ook voor Hooft? Zoo neen - en ik meen dat wij dit gerust mogen vaststellen - dan is dit bezwaar niet uit den weg geruimd. Bovendien, niet renne, doch rent is de hier vereischte vorm van het werkwoord, vermits toch naar den inhoud der gedachte van een subjunctivus met potentiale beteekenis hier geen sprake kan zijn. Ook geloof ik niet dat men schulde hier kan laten doorgaan als volksuitspraak voor schulden. Aangezien de sterke declinatie met e in het meerv. in Hooft's tijd reeds tot en was verloopen, zal ik er niet op wijzen, dat schulde eigenlijk de juiste grammatische vorm is (Hel. 3219: skuldi endi skattos). Doch wel wil ik er op wijzen, dat in het geheele blijspel slechts êên voorbeeld van die volksuitspraak e voor en in het meerv. der zelfst. nww. te vinden is, nam. 901: ‘voor jou zijn de gerde reê’. Op alle andere plaatsen, te vele natuurlik om aan te halen, gebruikt Hooft den meervoudsvorm-en. Bij deze uitlegging van Prof. De Vries sluiten zich Prof. Verdam (Nederl. Klass. VIII) en Leendertz (Ged. van P.C. Hooft, II) aan; de laatste neemt schulde in de beteekenis van ‘debitum’, hetgeen, hier evenwel niet ter zake doet.

Het schijnt mij toe, dat met eene kleine verandering bovenstaande regel van alle bezwaren kan verlost worden. Ik stel namelijk voor in plaats van schulde ren in twee woorden te

[p. 78]

lezen schulderen in éen woord met de vroegere beteekenis van schuldenaars. Zoo vind ik het gebruikt in Het Leven van Jezus (Ed. Meyer) bl. 132: ‘Wat maghic don, want mi myn here mine meyerie nemen welt? ine can nit graven ende ic schame mi te biddene. Ic hebbe mi bepeinst wat ic don sal, dat mi myns herens schulderen selen ontfaen in hare herberghen, alsic van mire meyerien sal werden ghedaen. Doe ontboet hi alle sijns heren schulderen vor hem ende vragde den irsten, Hoe vele bestu minen here schuldech?’ Oudemans (Bijdrage enz.) haalt uit Ruusbr. Gheest. Tab. II, bl. 170 de volgende plaats aan: ‘Ende verlaet ons onse scout als wi verlaten onsen sculderen’; en wat hier vooral veel afdoet, omdat blijkt dat korten tijd na Hooft schulder - zij het ook in de beteekenis van schuldige - nog niet in onbruik was, Brandt schrijft in zijn Leven van De Ruyter, bl. 522: ‘Doch het getal was zoo groot, dat anderen die 't wel wisten en de schulders kenden, hen niet dorsten beklappen’. Bij Hooft zelven schijnt schulder elders niet voor te komen; wel komt schuldenaar voor in de beteekekenis van schuldeischer, als Hendr. de Gr. bl. 21 (uitg. 1671) ‘daar was er die zich hunne schuldenaars quyt maakten’; Ned. Hist, bl. 646 (uitg. 1677) ‘die, bekommert van de schuldenaars.... allerley hoon en wederwaardigheit uitstond’. - Voorts zoek ik het praedicaatsverbum, nu ren vervallen is, in tijt, als 3e p. enk. van tyen of tien, dat herhaaldelijk in den Warenar voorkomt, als 64, ‘Al is 't dat ik door dwangh van zijnent ty’; 84, ’ik ty je tans wel met ien kneppel op 't lijf’; 244, ‘Nu ty ik weêr nae huis’; 359, ‘ik ty op de been’; 458, ‘En doen hy nu begon an 't eeten te tyen’; 567, ‘ik zal 'er after her tyen’; 959, ‘zoo teegen (togen) we weêr mit mekaâr op de bien’; 1129, ‘ik ty nae de schout’. Wel staat nu ‘den heelen’ zonder substantief, doch juist doordien het daarbij behoorende substantief tijt - hoe dan ook - uitgevallen was, heeft de zetter of corrector uit het reeds verouderde schulderen een verbum ren gedistilleerd, aan welke handelwijze wij de tot dus ver gevolgde lezing te wijten hebben. Hoe licht kon van twee op-

[p. 79]

eenvolgende gelijkluidende woorden een wegvallen, en hoe bekend is het dat onze vroegere schrijvers dergelijke uitdrukkingen gaarne bezigden! Hooft zelf gebruikt in den Warenar twee malen om niet niet; 177, ‘dit ken veur niet niet komen’; 248, ‘As de rijke d'arme zoo toe spreeken, dat is om niet niet’. Het geslacht van tijt kan geen zwarigheid wezen; tegen twee malen het vrouw. geslacht staat ook twee malen het mann. geslacht; 435, ‘Alsewe te nacht niet slaopen gaen, zoo hebben we 't an de tijt’; 489 ‘Ook en dienen wij de tijt niet te laeten verloopen’; 43, ‘alle tijt heeft zijn bestek’; 1480, ‘z'is kloek nae den tijt’.

Uit het bovenstaande meen ik derhalve met eenige reden als slotsom te mogen trekken, dat Hooft geschreven heeft:

'K wil gien schoonvaêr, die 'er den heelen tijt tyt om zijn schulderen,
Noch een huis vol meisjens om den ganschen dag te bulderen.

Wij zijn dan tevens het onzuivere rijm kwijt en de gedachte is veel duidelijker uitgedrukt. De beteekenis van tyen als gaan, op de been zijn, in de weer zijn, blijkt reeds voldoende uit de boven aangehaalde zinnen, en dat het voorzetsel om ook die heeft van het doel der handeling aan te duiden, is genoegzaam bekend.

Utrecht.

p.h. van moerkerken.