Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 7

[p. 292]

Over woeker.
Middelnederlandsch fragment.

Van het volgende fragment geven de achttien eerste verzen eene inhoudsopgave blijkbaar van eenig boek eener Doctrinael (of Spieghel of hoe het werk hebbe geheeten), waarin de ‘vrecheit’ was aan de orde gesteld. De volgende (vs. 19-264) loopen over ‘woeker’ en de zeven laatste over ‘roef,’ twee van de negen species, die naar het getuigenis van den dichter, de ‘vrecheit’ telde. Voorzoover ik weet, zijn er geen mnl. didactische gedichten bekend, waarin over ‘woeker’ wordt gehandeld gelijk in dat fragment. In de Dietsche Doctrinael komt ook de ‘woeker’ ter sprake, bv. II, vs. 417 en vlgg. en vs. 2227 en vlgg., maar op geheel andere wijs, en zoo insgelijks in de Nieuwe Doctrinael (Spieghel der Sonden) van Jan de Weert, die slechts zeven graden van ‘ghierecheit’ noemt (vs. 300 en vlgg.):

‘Ambicio so heet die eerste graet;
Symonia hier na staat;
Die derde graet heet usura;
Die vierde latrocinia;
Die vijfte heet perjuria;
Die seste heet rapina;
Die sevende injusta judicia’¹⁾,

en waar dus blijkbaar evenmin het fragment te huis behoort. Ook het weinige, dat het fragment geeft over ‘roef’ (vs. 611 en vlgg.):

‘een sonde, die verre ende na

Onder die edele liede wel es bekint:
In dietschen heet men transament.
Dit sijn ontscamel edelinghe of heeren
Die haer volc roven ende transeneren‘²⁾,

1) Blommaert, Ovl. Ged. III, bl. 78. en 150.

2) T.a. pl. bl. 82 en 150; verg. over ‘vrecheit’ en hare dochters Alex., X, vs. 45 en vlgg.

[p. 293]

vind ik noch in het eene noch in het andere werk terug.

Daarom ben ik mijn ambtgenoot en vriend, Mr. M.S. Pols, ten zeerste verplicht voor de welwillendheid, waarmede hij mijne aandacht vestigde op 't fragment en me in de gelegenheid stelde het af te schrijven. Het blad perkament, waarop het staat geschreven, dient tot omslag der verschillende Rechten van Putten en van Geervliet (alwaar het berust op het oud-archief der gemeente), maar is, ook naar het oordeel van Prof. Pols, ongetwijfeld veel ouder dan 27 Januari 1488, den datum van het jongste stuk¹⁾. Van de vier folio-bladzijden, elk van twee kolommen, heb ik gecopiëerd wat er leesbaar was: een goed deel was in een ondoordringbaar duister gehuld.

1) Zie Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderl. recht, I, bl. 153, waar hetzelfde stuk ‘Provisien’ enz. enz. is gedateerd 17 Jan. 1479.

N^o. I.

.............ons bekent,
.........ende tansement²⁾
......dander hant werclieden;
Die vijfte is ontfanghen mieden;
Die seste specie heet symonie:
Also vele als leke misdoen in die
Hopic, dat ic³⁾....sal scriven,
Ende tander latic achter bliven;
Die sevende, die hier na sal staen,
Is onw....lic⁴⁾ sacrement ontfaen:
Die sake salic u doen weten mede,
Twi dit staet onder die vrechede;

2) Lees: transament: Blommaert, Ovl. Ged, III, bl. 82, vs. 613 en de Var. bl. 150.

3) Wellicht u al of hier al.

4) Onwerdelic?

[p. 294]

 

Die achste is vrec te sine van

 

.....die enich mensche can¹⁾;

15

Die neghende is spelen om ghelt:

 

Dan worden der leringhen ghestelt

 

Der scrifturen, om die sothede

 

Der speelres te toghene ende valschede.

 

Deerste specie der vrechede

20

Die heet woeker, so ic sede:

 

Dese te verhatene sere

 

Troest ons der scrifturen lere;

 

Hier toe die bible dus vertelt:

 

‘Leenste dinen armen vriend diin ghelt,

25

Quetsene mit woekere niet daer naer;’

 

In Levitici boec staet daer:

 

‘Dune salt dinen broeder gheven niet

 

Diin ghelt te woeker, wats ghesciet;’

 

Deuteronomie dus so spreect:

30

‘Dinen broeder wat hem ghebreect

 

Lene sonder woeker tontfane,

 

Dat God die benedixie ane

 

Sende tallen werken diin

 

Int lant, daer du in sult siin.’

35

Dat woeker hatelic is ende quaet,

 

Inden souter gheorcont staet,

 

Dattie propheten coninc David

 

Tote Gode vraechde dit;

 

‘Here, wie sal wonende siin

40

Int hoghe tabernakel diin,

 

Of wie sal staen in die heilighe stede?’

 

Dan volchter na, dat God sede:

 

‘Die niet te woekere gaf siin ghelt.’

 

Een ander orconde so stelt²⁾

1) De c niet duidelijk; en kan conste de leemte aanvullen?

2) Of: vertelt.

[p. 295]

45

Ezechiel die prophete mede,

 

Daer hi vanden gherechten man sede,

 

Of hi siin ghelt niet en leende

 

Ende meer weder.....¹⁾ meende.

 

Of woeker dus verboden staet,

50

Ist mit redene datment haet

 

Ende.....²⁾ gone, die des plien,

 

Ghes........³⁾ ende wedersien.

 

Woeker es te verhatene mede

 

Om die menigherande quaethede,

55

Die wi in die woekeraers sien.

 

Deerste sothede is van dien,

 

....dathi twasdom so beghaert,

 

Dathi te wisselne so veronwaert

 

Jeghen Gode ende souder⁴⁾ sonde:

60

Hi soude daer winnen vele ponde.

 

Keytivich mensche, die woekers⁵⁾ pliet!

 

Hier op sinte Augustiin dus bediet:

 

‘Twi leenstu so diin ghelt den lieden?

 

Wilstuut lenen den Gods mesnieden,⁶⁾

65

God souddi hondervout weder gheven,

 

Ende souds besitten tewighe leven.’

 

Dander sotheit der woekeraers,

 

Also scrifture doet in waers⁷⁾,

 

Dats dathi in..........⁸⁾ levet

70

Ende hiis ghene noot en hevet,

 

Ja opten besten pant al doren,

 

Die hem enichsins mach toe behoren,

1) Tontfane(?) verg. N. Doctr. vs. 372.

2) Dattie(?)

3) Mijn vriend Verdam vult aan gescuwet siin; achter ‘wedersien’ plaatst hij een vraagteeken met de opmerking: ‘ik heb geen voorbeeld waar “wedersien” zou kunnen wezen het tegendeel van gesien (geacht).’

4) L. sonder.

5) Of woekerens(?).

6) Hs. meinieden.

7) Ook elders, C. van Gent, 615, in waers doen voor waar maken (probare): aant. van Prof. Verdam.

8) Hier gist hij: ‘in dootsonden.‘

[p. 296]

 

Dats die siele, die God cochte

 

Met sire passien sere onsochte,

75

Die stelt hi den duvel in handen:

 

Merct oft zwer is tot alder scanden.

 

Die derde sotheit is, dat hi

 

So guffelicke verterende¹⁾ si

 

Op hem selven ende niet en spaert:

80

Had hi staende te weds een paert,

 

Hi soude so sparen, dat worde gheloost,

 

Maer optie siele hi luttel gloost.

 

Der beeste ghelijc is hi gheset,

 

Die svleishouwers behoef hem maect vet,

85

Hi²⁾ eetse siin hoey ende siin coren.

 

Die vleischouwer peinst wel den doren³⁾

 

Veel meer te verteerne op hare:

 

Al levets die beeste in ghene vare,

 

Met haer selven moetsi betalen,

90

Als hi sinen cost op haer wil halen.

 

Dus guf⁴⁾ is die vrecke keytiif,

 

Dat hi verteert siel ende liif.

 

Met rechte wert woeker van hem verhaet,

 

Die tonrecht merken wille ende tquaet,

95

Dattie woekerare doet.

 

Teerste quaet⁵⁾, siit des vroet,

 

Datsi den lieden vercopen den tiit,

 

Die ghemien es der werelt wiit.

 

Al is dat aertsche goet gheperceelt,

100

Tiit is al omme effen ghedeelt.

 

Die rike mach hem⁶⁾ goet of scat,

 

Maer sekeren en heeft hi plat

1) Hs. vertereden.

2) Wellicht te lezen: Al, of Hi geefse

3) Aldus in stede van te voren?

4) In margine hierbij: dwaes.

5) Lees: quaet is.

6) Prof. Verdam gist hebben en sekerren in het volgende vers.

[p. 297]

 

Dan die arme, die gaet ter bede:

 

Dus ist over stoute quaethede,

105

Datsi om ghelt vercopen den clenen

 

Tgont dat ghemien is den ghemenen.

 

Hier om, so scrifture spreect,

 

So ist recht, dat hem tijt ghebreect.

 

Ecclesiast seit te desen:

110

‘Alst tiit van rekeninghe sal wesen,

 

So sal die woekerare eischen tiit,

 

Maer omme niet, des seker siit.’

 

Die prophete Ezechiel

 

Spreect te desen sere wel:

115

‘Hets recht, die vercoept enighe sake,

 

Dat hier niet weder toe gherake.’

 

Dander woekeraers quaethede

 

Is, datsi vercopen mede

 

Den armen datsi hem souden gheven,

120

Soet bi drien wetten staet bescreven:

 

Eerst bider natuerliker wet

 

Is die rike mensche gheset,

 

Den armen te ghevene, want God

 

Die gaf eersten dit ghebod:

125

‘Doe den armen vro ende spade,

 

Also du wilst dat men di dade;’

 

Bider wet, die oec Moyses

 

Van Gode ontfinc, gheboden es:

 

‘Die rike sullen den armen lenen

130

Sonder woeker doer wasdom ghenen;’

 

Ende nader kerstiinliker wet

 

Is dus in dewangelie gheset,

 

Ja van sinte Luce bescreven,

 

‘Ghi sult..........

135

Sonder hope van......’

 

Claer ghenoech.......

 

Dattie woekerae.......

[p. 298]

 

Hare quaetheit.......

 

Den armen datsi......

140

Souden si Gods.......

 

Die derde quaetheit is....

 

Die in hem heeft......

 

Dat hi rekent........

 

Als hi doer wasdom.....

145

Tghemac dattie........

 

Rekent hi, dat hi hem ghevet;

 

Tsolaes tiet hi den armen ane,

 

Maer den wasdom meent hi tontfane:

 

Dus wille hi mantelen sine onmate

150

Quansiis onder die caritate.

 

Ene vierde quaetheit is mede

 

Der woekeraers int kerstiinhede,

 

Datsi jeghen andren lenen.

 

Men soude vinden jode ghenen,

155

Die van jode woeker namen,

 

Dats hem lieden grote scame.

 

Der woekeraers vijfte quaet

 

Is, dathi altoes ledich gaet.

 

Bepinen wil hi niet siin broet,

160

Twelke onse Here Adame gheboet;

 

Want so die bible verclaert lichte,

 

God sprac: ‘Int sweet van dinen aensichte

 

Saltu moeten nutten diin broet:’

 

Dus is van werken elken noet.

165

Sinte Paulus oec dus bediet:

 

‘Die niet werct, moet eten niet.’

 

Dus is die woekeraer so quaet

 

Dathi altoes ledich gaet.

 

Noch andere redene staen hier nare,

170

Daer woeker om werdich ware

 

Van elken mensche te sine ghehaet.

 

Eerst om dat ghetoghet staet,

[p. 299]

 

Dattie woekeraers siin dieven,

 

Seit der ewangelie brieven;

175

Hier of hebben wi vraeyer exemple:

 

Doet Christus al warp uten temple,

 

Ghelt, beesten ende oec die gone,

 

Die thare te lenen waren ghewone

 

Om offeren den armen lieden

180

Mids datsi des ontfinghen mieden,

 

God hietse dieven, want dus hi sede:....

II.

Maer hi doet wel meerre grief
Den volke dan doen mach een dief.
Die dief en steelt maer allene
Ghins een groet deel, hier een clene,
Datsi vinden sonder wachte,
Maer die woekeraers bi daghe bi nachte
Stelende siin ja eenpaerlike
Alse wel op arme als op rike;
Huus ende lant steelt hi den man,
Dat ghien dief ghestelen¹⁾ can.
Hier na toecht scrifture openbare,
Dat roever is elc woekerare
Nader heyligher leraers menen.
Elc woekerare sal sijn ghelt lenen
Den mensche quansiis tsiere bederven,
Mids dat hien versekere op erven:
Doer vriendscap quansiis so leent hiit,
Maer hi hoopt, des seker siit,
Dat sine werden sal dat lant,
Dathi ontfaet eerst over pant;

1) Hs.: ghesteelne.

[p. 300]

 

Hi ghetroest hem op aventure,

 

Die ghescouder en sal ter ure

 

Betalen, die hem was ghestelt:

205

Dan bliift tlant siin over tghelt.

 

Dus roeft hi behendelike tgoet,

 

Ende is om goet quans¹⁾, dat hiit doet.

 

Ten derden moghen wi merken mede

 

Der woekeraers grote sconffierichede,

210

Ende is dat ghien woekerare

 

Siins ambochts lyen wille openbare:

 

Si scamen hem, dat siit heten souden,

 

Maer ant doen si hem vaste houden,

 

Der name si alle gherne omboren,

215

Mids datsi twasdom niet verloren;

 

Doch houden si liever den name

 

Met sca........mberen der vrame²⁾.

 

...lken.......wanhaghen,

 

Wil hi..........plaghen,

220

Die woek........ontfaen,

 

Also die...........verstaen

 

Deerste pine is, des ghelooft,

 

Si werden vanden tyranten gheroeft

 

Also si darme te rovene³⁾ plien.

225

Hier op staet in Ysaien:

 

‘Wee di, die hier rovene⁴⁾ pliet:

 

Waenstu beroeft oec werden niet?’

 

Die woekeraer slacht der pertrisen,

 

Die nader naturen bewisen

230

Piint, datsi vreemde eieren reect,

 

Entie so broet si ende queect;

 

Maer als die jonghen siin ghepluumt,

 

Hebben si saen dat nest gheruumt

1) Hs. aldus: quᾱs.

2) Prof. Verdam vult aan: nden dan o: ‘dus met scanden dan omberen der vrame.’

3) Hs. derovene: voor berovene?

4) Lees: rovens.

[p. 301]

 

Ende sceden van diese heeft ghebroet;

235

Aldus die woekerare doet.

 

Hi queect den scat met minnen groot¹⁾,

 

Dien beswijet ter meester noet.

 

Ene andere plaghe is nu hoer:

 

Hi mach qualike doen restoer,

240

Die beletten twee dinghe gheerne:

 

Hi is te guf te verteerne,

 

Dat hem niet en bliift riicheit,

 

Daer hi restoer dade mede;

 

Of hi is van hem selven also vrec

245

Ende so vaste in sduvels strec,

 

Dat hier niet af wille sceden.

 

Al ist nemmer een van beden,

 

Nochtan sal hem ghelieven bet,

 

Dathi na sine doot set

250

Twee hondert pont ghelts te missanghe,

 

- So salmen siins ghedinken langhe, -

 

Dan²⁾ hiit den gonen weder gave

 

Van wien hi ontploct hadde die have.

 

Hier toe is hi oec niet vermaent

255

Sonder als hi sterven waent,

 

Dan neemt hiit hem aldus na.

 

Hier op spreect meest Seneca:

 

‘Die vrecke nemmer wel en doet

 

Sonder als hi sterven moet.’

260

Die derde plaghe siin hoor besuert,

 

Dats dattie rijcheit selden gheduert

 

Langer dan ten derden lede.

 

Hier op Ecclesiast dus sede:

 

‘Die met vreemden saudeyen maect’....

1) Hs. m. minen goet.

2) Hs. dat.

[p. 302]

265

Roef es dander specie ghenoemt,

 

Die uter ghierichede coemt.

 

Die beilighe scrifture ons...

 

Dat noot is datter hem....

 

Maer viere siin princhipale saken,

270

Die den mensche soude¹⁾ maken

 

Haten roef ende hebbende leet.......

Utrecht, 1887, 10, 15.

h.e. moltzer.

1) Lees: souden.