Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 7

Een fragment van de tweede vertaling der Rose.

In de boekerij der Universiteit te Jena bevindt zich een perkamenten blad, met Middelnederlandsche verzen beschreven. Door vriendelijke bemiddeling van Prof. Fr. Kluge, aan wien ik deze mededeeling te danken had, werd mij dat blad door

[p. 283]

het Bestuur der bibliotheek welwillend toegezonden, om het te onderzoeken en ten nutte onzer letterkunde aan te wenden. Het bleek mij van genoegzaam belang, om den inhoud hier aan mijne vakgenooten bekend te maken.

Het is een blad van een handschrift in klein-folio, met helderzwarten inkt zeer duidelijk geschreven. Elke bladzijde bevat twee kolommen, elke kolom 40 regels: het geheel telt dus 160 verzen. In den loop des tijds heeft het veel geleden. Een roekelooze boekbinder heeft het blad om den rug van een boek geslagen, zoodat het middelste gedeelte den rug bedekte en de bovenste en onderste kanten tot schutbladen dienden. Daardoor zijn vs. 61-66 en 100-105, maar vooral vs. 20-25 en 141-145 erg beschadigd. Nog ziet men er de koorden in afgedrukt, die bij het innaaien van het boek dienst hadden gedaan. Van vs. 20-25 is zelfs het grootste gedeelte weggescheurd. Gelukkig zijn de overige verzen grootendeels ongeschonden en nog volkomen leesbaar.

Uit den inhoud bleek mij aanstonds, dat het fragment een deel heeft uitgemaakt van eene vertaling der Rose, en wel van de tweede bewerking, waarvan Verwijs in zijne uitgave eenige andere overblijfselen heeft medegedeeld (bl. 245-258). Ons fragment is vertaald naar den Franschen tekst uit het eerste gedeelte van den Roman, door Guillaume de Lorris bewerkt, en wel naar vs. 2516-2634, bl. 82-86 der uitgave van Fr. Michel. Het beantwoordt aan vs. 2500-2648 der vertaling van Heinric van Aken.

Een paar fragmenten van deze tweede bewerking, uit twee dubbele bladen bestaande en te zamen 640 verzen bevattende, zijn sedert 1863 in mijn bezit en door mij aan Verwijs ten gebruike gegeven, die ze op bl. 249-257 liet afdrukken. Zij waren omstreeks 1825 door mijn Vader, Dr. A. De Vries te Haarlem, losgemaakt uit den band van een hem toebehoorend exemplaar van den Fasciculus Temporum. Naar een afschrift van Bilderdijk reeds in 1840 uitgegeven door Clarisse in De Jager's Taalk. Mag. III, 163-222, zijn zij eerst later door

[p. 284]

Jonckbloet als gedeelten der Rose herkend¹⁾ en door Verwijs in zijn werk opgenomen. Merkwaardig nu mag het heeten, dat het te Jena gevonden blad ongetwijfeld tot hetzelfde handschrift heeft behoord als die vier onder mij berustende bladen. Dezelfde soort van perkament, dezelfde grootte, hetzelfde letterschrift, gelijk getal van kolommen en verzen, en in beide dezelfde eigenaardigheid, dat de groote letters, die bij elke alinea behoorden te staan, wel op den kant door eene kleine letter aangewezen, maar later niet door den rubricator zijn ingevuld. Beide hebben derhalve deel uitgemaakt van denzelfden codex en nu, na eeuwenlange scheiding, elkander voor een paar weken op mijne schrijftafel ontmoet, - doch om straks daarop weder voorgoed te scheiden! Het ééne blad gaat naar Jena terug, de vier andere worden door mij aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde afgestaan, om voortaan in hare bibliotheek rustig bewaard te blijven.

Ik laat hier het nieuwgevonden fragment volgen met de noodige ophelderingen ter toelichting van de min of meer duistere plaatsen, voor zooverre de vergelijking van den Franschen tekst en van de vertaling van Heinric van Aken mij daartoe in staat stelde.

Leiden, 3 Sept. 1887.

m. de vries.

⁺.......groete droefheit mijn,
...........ne ghesijn²⁾
In dit bedde, daer ic ne mach
Ruste hebben nacht noch dach.

Met sulken rouwe, met sulker clage

Saltu den nacht al toten dage

1) Geschiedenis der Mnl. Dichtkunst, III, 337. Verg. Taalk. Mag. III, 315.

+ a.

2) Denkelijk aan te vullen: Daer in ic hebbe lanc ghesijn.

[p. 285]

 

Overliden, dat seggic die,

 

Kendic¹⁾ der minnen sede nie.

 

Maer oftu danne ne moges niet

10

Langer liggen in dit verdriet,

 

Du salt opstaen ende di gereden,

 

Cousen scoyen ende cleeden,

 

Eer du sies die dageraet,

 

Ende gaen henen, dats mijn raet,

15

Stillekine, alst ware een dief,

 

Ten huus wert daer du heves een lief.

 

Als du daer voren comen best²⁾,

 

So saltu sien oest ende west

 

......emen hevet gesien,

20

..........t gane vort mettien

 

.............chter...

 

..............men v...

 

..............daet....

 

..............sade....

25

.......n of..es vell.....

 

Sonder horten ende s......

1) Kendic, evenals in de eerste vertaling, in A: opdat ic noit konde, en in 't Fr. se j'onques...connui. Doch bij C, in den tweeden persoon: updat ghi noit kinnet. Zoo ook bij Chaucer: if ever thou knew. Verg. Verwijs, bl. 41.

2) Sommige der hier volgende verzen zijn deerlijk beschadigd, vooral doordien een stuk van het perkament is weggescheurd. Vs. 17-29 luiden in de Rose, I, bl. 83, vs. 2530 vlgg.:

Une hore, iras à l'uis derrières
Savoir s'il eat remés desfers,
Et jucheras iluec defors
Tout eens à la pluie et au vent.
Après iras à l'uis devant;
Et se tu treuves fendéure
Ne fenestre ne serréure,
Oreille et escoute parmi
S'il se sunt léens endormi.

Vs. 19 moet zeker aldus worden aangevuld:

Of di niemen hevet gesien.

[p. 286]

 

Vintstuse besloten; so saltu gaen

 

Ter vorder dore; daer saltu staen

 

Ende horken¹⁾ of si alle slapen,

30

Heren²⁾, vrouwen ende knapen.

 

Slaepen si ende duse hors in wake,

 

Die di doet leven met ongemake,

 

Maecke dine clage vor die dore

 

So lude dat die scone hore

35

Ane dijn suchten ende ane dijn carmen,

 

Dattu niene macht geharmen

 

No gerusten dor haren wille,

 

Die di torment lude ende stille.

 

Hare sal ontfarmen diere smerten,

40

Si en si alte hart van herten.

 

⁺Alstu dan aldus heves gedaen,

 

Soutu thuus wert keren saen.

 

Maer cusse die porte daer si es inne,

 

Eer du gaes, dor hare minne,

45

Ende emmer wacht, hoe soet gescie,

 

Datti noch man noch wijf ne sie

 

Daer bi nachte gaen noch keren,

 

Oftu wilt wachten baerre eren.

 

Dustaen keren, dustaen gaen,

50

Dustaen waken, spreken, staen

 

Sal di doen mageren³⁾ dijn vel

 

Onder dijn cleet, dat wetic wel.

1) Horken, hd. horchen, enz. hark, luisteren, bij Kiliaan auscultare. Verg. Velthem, 11, 11, 11, waar men de bedorven verzen aldus leze;

Scat ende penninge die here boet
Al hemelike, die horken doet
Menigen, diet omme niet en dade.

2) Hs. Here.

+ b.

3) Hs. margin, doch dat de ware lezing mageren is, blijkt uit Rose, vs. 2555:

Icis venirs, icis alers,
Ieis veilliers, ieis parlers,
Font as amans sous lor drapiaus
Durement ameigrir lor piaus,

en uit de andere vertaling (vs. 2553):

Dit gaen, dit keren ende dit waken
Doet den minnare mager maken
Ende afnemen sijn anscijn.

[p. 287]

 

Dit saltu sniemen wel bekinnen,

 

Want die forche van der minnen

55

Ne laet ne genen minre fijn

 

Vet of wel gevarwet sijn.

 

Dese geliken niet den gone,

 

Die valscer minnen sijn gewone

 

Ende ommegaen met haren liegene

60

Om die vrouwen te bedriegene¹⁾

 

Met haren valscen buseloren²⁾,

 

Ende seggen dan dat si verloren

 

Hebben eten ende drinken

 

Dore hare minne, daer si omme slinken.

65

Nochtan sie ic dat si sijn

 

Vetter dan gemeste swijn³⁾.

1) Er stond eerst te briegene, doch het laatste woord is doorgeschrapt en door bedriegene vervangen.

2) Zoo staat er letterlijk. Het woord is volkomen duidelijk leesbaar. Het voorafgaande valscen is eenigszins beschadigd, maar toch is de lezing niet twijfelachtig: ik heb alle letters één voor één herkend. Wat buseloren betreft, het woord is tot hiertoe nergens voorgekomen en is mij, ook na een nauwgezet onderzoek, even duister gebleven. Ik moet dus wel mijne toevlucht nemen tot eene gissing. Blijkens het verband moet buseloren zooveel beteekenen als beuzeltaal, leugenachtige praatjes, bedriegerijen. Dit doet vanzelf denken aan eene samenstelling van buesel, beuzel, en lore, leur, die beide in dezelfde beteekenis bekend zijn. Voorbeelden van beuzel, bij Kiliaan nugamenta, vindt men bij De Jager, Versch. 260, Freq. I, 21, en Oudemans, Bijdr. I, 653. Lore, bij Kiliaan nugae, vanwaar loren, bedriegén, lorerij, bedrog, enz. is hetzelfde als leur, uit onze oude kluchten overbekend. Bueselloren, uit die twee deelen bestaande, zou dan eigenlijk beuzelende leugenpraatjes beteekenen. Op dictaat geschreven, kon het licht verkeerdelijk buseloren worden gespeld. Is echter het woord van Romaanschen oorsprong, dan kan het verwant zijn aan ital. bugia, leugen, bugiare, liegen, bugiardo, leugenaar, ofr. boiser, bedriegen, boisdie, bedrog, mlat. bausia en baudia, ww. bausiare, bosiare (Du Cange 1, 629 vlg.), waarbij dan evenwel de uitgang lore onverklaard blijft. Doch dit alles, ik erken het, is niet meer dan gissen, en ik houd niet van gissingen, want het rijmwoord op gissen is maar al te vaak missen.

3) De vergelijking met het Fransch maakte het mogelijk, de onleesbare woorden te herstellen. Het luidt (vs. 2564 vlgg.):

Qui vont les dames traïssant,
Qui dient por eus losengier
Qu'il ont perdu boivre et mengier;
Et ge les voi, les jengléors,
Plus eras qu'abbés ne que priors.

Het laatste vers, dat onze vertaler verving door vetter dan gemeste swijn, is door den anderen bewerker getrouwer overgezet (vs. 2567 vlg.):

Want vetter siet men al hare lede
Dan abte ochte prioren mede.

[p. 288]

 

Voert soutu wesen goedertiere

 

Jegen dijns selfs cameriere¹⁾.

 

Coep hare cleeder ofte scoen

70

Of ander scoenheit na hare doen,

 

So dat si bidde dine lieve,

 

Dat si di in hare herte brieve,

 

Ende segge dat si di heeft vonden

 

Goet ende hovesch²⁾ te meneger stonden.

75

Dijn lief ende alle diese minnen

 

Ende die hare heimelichede kinnen,

 

Saltu vordren in elke stede

 

Ende doen hem ere ende werdichede.

 

Daer machti vordeel groet af comen,

80

Alst³⁾ die scone heeft vernomen.

 

⁺Uter gheburten, wat soes ghesciet,

 

En saltu di ververen⁴⁾ niet,

1) Onhandige vertaling. De bedoeling is niet uwe eigen kamenier, maar hare kamenier, die van uwe beminde. Rose, vs. 2569 vlgg.:

Encor te commant et encharge
Que tenir te faces por large
A la pucele de l'ostel.

Beter bij den anderen vertaler (vs. 2571):

Jegen die maget, die met hare woent

Het is opmerkelijk, dat in ons fragment bij dit vers op den kant een kruisje staat, als om aan te duiden dat het niet in orde, niet goed vertaald is.

2) Hs. hovesche.

3) Hs. Als.

+ c.

4) Het wederkeerige voornaamwoord di verhindert bij ververen aan vervaren te denken. Men vatte het derhalve op als ververren, verwijderen, en vergelijke, wat den vorm betreft, het oude veer, verre. Rose, vs. 2581:

Du païs gaires ne t'esloigne.

[p. 289]

 

Want die van vor ogen¹⁾ es,

 

Es teer vergheten, des sijt ghewes,

85

Nameliken van den vrouwen,

 

Dies mach elc die waerheit scouwen,

 

Want si wandel sijn van sinne

 

Ende ongestade ane die minne.

 

Heefstu noetsake so groet,

90

Dattu moets varen dor die noet

 

Van dinen live in vremden lande,

 

Laet hare bliven tenen pande

 

Herte ende sin ende dine trouwe,

 

Dattu hare wesen sout getrouwe

95

Ende pinen omme weder keren saen,

 

Als dine besichede es gedaen.

 

Als du dan weder comen best,

 

Ganc te hare, dat dinct mi best,

 

..eer du leges of eer du ets,

100

Of eer du drincs of eer du.....,

 

So laet of du waers vererret

 

Dattu so lange heves gemerret,

 

Ende soe..sculdenesse²⁾ dan....

 

Ende daer...mach om haren s...

105

Ende ont....oet hare den dr..n

 

Ende van gena..dander....n

 

Daer du om hare heves gesijn³⁾.

 

Nu heefstu die gebode mijn

 

Van minen monde hier gehort.

110

.......dse di te houden vort,

 

Oftu wilt van diere minnen

 

Bliscap ofte goet ghewinnen’.

1) Merkwaardige uitdrukking met dubbel voorzetsel: vor ogen als eenheid opgevat en met het voorz. van verbonden, in den zin van ons uit de oogen.

2) Het woord is volkomen duidelijk te lezen.

3) Vs. 99-107 voor een groot gedeelte onverstaanbaar. Het Fransch en de andere vertaling geven geen licht.

[p. 290]

 

Als ic van der minnen gode

 

Hadde gehort al sine gebode,

115

Ic seide: ‘Here, nu maect mi wijs,

 

Of ghijt gebiet, in welker wijs

 

Enich minre gedogen mach

 

Sulke pine¹⁾ nacht ende dach

 

Ende also menegen arbeit,

120

Als ghi mi hier hebt geseit.

 

⁺ Want mi wondert utermaten,

 

Dat seggic u bi caritaten,

 

Hoe enege herte, waerse hart van stale,

 

Mach geduren in sulker quale,

125

In sulc torment, in sulker hellen,

 

Alsic u mi doe horen tellen’.

 

Der minnen god andworde mi

 

Ende seide: ‘Vrient, dat secgic di,

 

Hen mach niemen hebben goet,

130

Hine besurt, dies benic vroet.

 

Besurde dinc men sere²⁾ mint

 

Dan die men lichtelike gewint.

 

Dus eest van desen namelike.

 

Hen es pine diere gelike,

135

Minres pine, want niet mee

 

Dan³⁾ men osen mach die zee,

 

Dat si droge soude bliven,

 

Sone mochtmen tellen no bescriven

 

Alt fernoy dat si gedogen,

140

Die om getrouwe minne pogen

 

Sonder enich loes b.....⁴⁾.

1) Dit pine was eerst overgeslagen, maar is er later met kleine letters boven geschreven.

+ d.

2) Versta seerre, in den comparatief.

3) Hs. Dat. - Osen, uitscheppen, leegscheppen; bij Kiliaan: ‘Oosen, exhaurire.’ Het woord komt nog in de 17de eeuw voor: zie De Jager, Freq. I, 202.

4) Het laatste woord zal wel baraet geluid hebben

[p. 291]

 

Nochtan leefsi, hoe soet gaet,

 

In deser pine, in deser noet,

 

D..naturlic es s...en seget¹⁾.

145

Een mensche die inden karker leget

 

Onder die worme, in dien stanc²⁾,

 

Sonder aet ende sonder dranc,

 

Hen ware allene dat men hem geeft

 

Water ende broet daer hi bi leeft,

150

Also men den gevangenen pliet,

 

Hine sterft om die pine niet;

 

Want hi hoept dat hi noch sal

 

Verwinnen al sijn ongeval,

 

Ende hi int ende sal ontgaen.

155

Dus eest mettien die legt gevaen

 

In den kerker van der minnen.

 

Hi hoept dat hi noch sal gewinnen

 

Int ende bliscap vor die noet.

 

Dus wert die hope van hem die doet,

160

Die hem geeft troest ende coenheit mede.

1) Vs. 141-144 grootendeels onleesbaar en onverstaanbaar, Ook ontbreekt er een vers, blijkens het rijm. Het Fransch heeft (vs. 2620):

Et toutes voies convient vivre
Les amans, qu'il lor est mestiers:
Chascuns fuit la mort volentiers.

En de andere vertaler (vs. 2627):

Dus leeft hi met pinen groet,
Al wart dat hi gerne ware doet.

2) Rose, vs. 2623:

Cil que l'en met en chartre oscure
Et en vermine et en ordure.