Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 7

[p. 97]

Van den Borchgrave van Couchi.
Fragmenten, Medegedeeld door M. de Vries.

De fragmenten, die in de volgende bladzijden voor 't eerst in het licht worden gegeven, leveren eene bijdrage tot de geschiedenis der middeleeuwsche dichtkunst, die, naar ik vertrouw, door de beoefenaars der Fransche zoowel als der Nederlandsche letterkunde niet zonder belangstelling zal worden ontvangen. Zij bevatten de overblijfselen van een uitgebreid episch-romantisch gedicht uit den Karolingschen sagenkring, dat tot dusverre geheel onbekend was, en welks Fransche voorbeeld, waarnaar het blijkbaar vertaald of nagevolgd werd, spoorloos verloren is geraakt, althans - zoover ik weet - nergens vermeld wordt.

Door vriendelijke tusschenkomst van den heer J.W. Van Leeuwen, boekhandelaar alhier, ontving ik vóór eenige maanden een twaalftal perkamenten bladen ter inzage, hem medegedeeld door den Eerw. heer G. Van den Elsen, Professor in de kerkgeschiedenis in de Abdij van Berne te Heeswijk. Zij waren gevonden als schutbladen in een exemplaar der ‘Concilia omnia generalia et particularia’, uitgegeven te Keulen bij Petrus Quentel in 1538, door Br. Petrus Crabbe van Mechelen. Het boek behoorde in de 16^de eeuw aan Theodorus Gualterus a Veldinghen en werd omstreeks 1608 gekocht door Rodolphus

[p. 98]

Zegers, destijds pastoor van Oudheusden en lid der Abdij van Berne. Het perkament is echter niet van de Abdij afkomstig, want de drie boekdeelen zijn reeds in de 16^de eeuw ingebonden, vóórdat zij het eigendom der Abdij werden¹⁾.

Zoodra ik mij overtuigd had van het belang der nieuwgevonden fragmenten, verzocht ik den heer Van den Elsen, ze aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te willen afstaan, wier rijke boekverzameling de aangewezen bewaarplaats is voor al dergelijke handschriften en losse bladen, gedenkteekenen onzer middeleeuwsche literarische beschaving, die uit den storm der tijden gered zijn. Blijven die stukken hier en daar verstrooid, dan loopen ze altijd gevaar weder verloren te gaan; hier te Leiden in een middelpunt vereenigd, onder het liberaal beheer onzer boekerij, staan zij den beoefenaar der letterkunde altijd ten dienste. Met de meeste bereidvaardigheid, en met welwillende toestemming zijner overheid, voldeed de heer Van den Elsen aan mijn verzoek: een bewijs van onbekrompen liefde voor de wetenschap, dat de Maatschappij op hoogen prijs stelt, en waarvoor zij den edelmoedigen gever hier, bij monde van haren voorzitter, openlijk dank betuigt²⁾.

1) Het is dan ook slechts eene toevallige omstandigheid - waarop de heer Van den Elsen mij opmerkzaam maakt -, dat onze fragmenten teruggevonden zijn in eene Abdij van de orde der Premonstratensen, terwijl het eerste klooster of de stamabdij dezer orde in 1120 gesticht is juist in de bosschen van Coucy, door de medehulp der heeren van Coucy, Thomas en zijn zoon Engelram. De Abdij van Berne te Heeswijk is de eenige, welke van die weleer zoo bloeiende orde, die vroeger in Nederland en België meer dan 40 kloosters telde, in ons land is overgebleven, ofschoon er ook nog een vrouwelijk klooster der orde te Oosterhout bestaat.

2) In het Supplement op den Catalogus van de Handschriften der Maatschappij, bewerkt door Dr. S.G. De Vries, vindt men onze fragmenten vermeld onder N^o. 1024. Het is mij aangenaam bij deze gelegenheid te mogen mededeelen, dat ook andere letterkundigen meer en meer het wenschelijke beginnen in te zien, om de fragmenten, die van tijd tot tijd worden gevonden, aan de Maatschappij af te staan. Nog na de uitgave van bovengenoemd Supplement ontving zij van den heer R.J. Schierbeek RJz. te Arnhem, door tusschenkomst van Mr. W.B.S. Boeles te Leeuwarden, een blad uit Boendale's Lekenspieghel, en van den heer J. Broeckaert te Wetteren een blad uit Maerlant's Rijmbijbel. Mogen deze goede voorbeelden veel navolging vinden.

[p. 99]

De twaalf bladen, te Heeswijk gevonden, zijn 210 mm. hoog, 160 breed. Zij zijn aan den bovenrand genommerd. Vier dragen de cijfers van LXXXIII tot LXXXVI, de acht volgende van LXXXIX tot XCVI, van welke echter het eerste en laatste cijfer ontbreekt omdat daar de bovenrand is weggesneden. Het handschrift was afgedeeld in katernen van 8 bladen of 16 bladzijden. Onze fragmenten bevatten de middelste helft van de elfde katern en de geheele twaalfde, die dan ook op de eerste en laatste bladzijde onderaan met het nommer XII gemerkt is. De bladen LXXXVII en LXXXVIII, de twee laatste der elfde katern, ontbreken, waardoor eene gaping van 8 kolommen of ongeveer 408 verzen ontstaat. Elke bladzijde namelijk heeft twee kolommen, elke kolom 51 of 52 regels. Het schrift is rechtstandig, duidelijk, en over 't algemeen goed bewaard, ofschoon het op sommige plaatsen door kreukels en scheurtjes in het perkament of door de opgeplakte stijfsel wat heeft geleden, en hier en daar door het wegsnijden van randen enkele regels of beginletters ontbreken. Versierselen hebben de bladen niet, dan alleen de gewone roode streep door de eerste letters van elke kolom, en de roode hoofdletter ter aanwijzing van elke nieuwe alinea. Alle uiterlijke kenteekenen wijzen aan, dat het handschrift afkomstig is uit het laatst der 14^de eeuw.

De inhoud onzer fragmenten betreft de lotgevallen van den burggraaf van Couchi en van zijne geliefde, de vrouwe van Famweel, in verband gebracht met tafereelen uit de geschiedenis van Frankrijk, ten tijde van Lodewijk den Vrome en Karel den Kale, in de jaren 840 en 841. Die inhoud deed mij aanstonds vermoeden, dat de fragmenten tot hetzelfde werk zouden behooren als de vier bladen, indertijd door Mone in de Stads-bibliotheek te Atrecht gevonden en in zijn Uebersicht, bl. 57, beschreven, waarin dezelfde stof in hetzelfde verband behandeld was. Onze altijd behulpzame Universiteits-Bibliothecaris, Dr. W.N. Du Rieu, schreef naar Atrecht, om mededeeling der genoemde perkamentbladen te verzoeken, doch ontving, helaas! van den beheerder der boekerij aldaar, den heer

[p. 100]

Wicquot, het bericht, dat de fragmenten ondanks alle nasporingen niet te vinden waren. Sedert den tijd, dat Mone ze gezien en afgeschreven had, waren zij zoekgeraakt. Nu was alle hoop gevestigd op Mone's afschrift, indien dat nog te ontdekken mocht zijn. Met Dr. Du Rieu heb ik daar onderzoek naar gedaan, en het mocht ons gelukken, door een beleefd schrijven van Mone's zoon, Prof. Fredegar Mone te Karlsruhe, en vooral door de inlichtingen, ons op de meest verplichtende wijze verstrekt door Z. Exc. den Minister van Binnenlandsche Zaken in het Groothertogdom Baden, te weten te komen, dat de letterkundige nalatenschap van Mone thans in de ‘Kaiserliche Universitäts- und Landesbibliothek’ te Straatsburg berust. Weldra vernam ik van mijn vriend Prof. E. Martin aldaar, dat het bewuste afschrift zich werkelijk onder die papieren bevond, en had ik aan de welwillendheid van den heer Bibliothecaris, Prof. Dr. K.A. Barack, de toezending van het gewenschte stuk te danken. Aan al de genoemde personen, wier hulpvaardigheid ik in dezen op zoo aangename wijze mocht ondervinden, breng ik mijn oprechten dank.

Het afschrift van Mone, nu reeds meer dan vijftig jaren oud, is, ondanks het sterk verbleeken van den inkt, nog volkomen duidelijk leesbaar en draagt alle blijken van de meest vertrouwbare nauwkeurigheid. De inhoud doet aanstonds zien, dat wij hier een gedeelte van hetzelfde werk, waartoe onze fragmenten behooren, hebben teruggevonden. Zelfs kan er nauwelijks twijfel bestaan, dat de bladen te Atrecht deel hebben uitgemaakt van hetzelfde handschrift als die te Heeswijk. Het zijn, zegt Mone: ‘vier Blätter einer Hs. des 14 Jahrh. in Quart, mit gesp. Col., auf jeder 51 Verse, zusammen 816 V. mit rothen Anfangsbuchstaben. Das erste und dritte Blatt haben durch Beschneiden etwas gelitten, so dass mehrere Anfangsbuchstaben fehlen.’ Alles dus juist als in de nieuwontdekte fragmenten, met welke dat van Mone dan ook in de eigenaardigheden van taal en spelling geheel overeenstemt¹⁾.

1) Het is jammer dat Mone niet vermeldt, in welk boek de fragmenten te Atrecht als schutbladen zijn gevonden. In eene aanteekening onder zijn afschrift zegt hij wel: ‘Vier Blätter enz...., die ich zu Arras in der Bibliothek vom folgenden Buche ablöste:....,’ doch de titel van het boek is in de pen gebleven. Wist men dien, dan ware het misschien nog mogelijk, de bladen terug te vinden.

[p. 101]

Wij bezitten dus nu van het tot dusverre onbekende dichtwerk zestien bladen. Ongelukkig heeft Mone het getalmerk van de bladen te Atrecht niet opgeteekend, zoodat wij niet kunnen bepalen, welke plaats zij in het gedicht innamen. Uit den inhoud blijkt alleen, dat zij aan de andere fragmenten voorafgingen; want zij verhalen ons, hoe koning Lodewijk in vollen luister zijnen zoon tot ridder sloeg, terwijl in de Heeswijksche bladen 's konings plechtige uitvaart en de kroning van Karel den Kale beschreven wordt. Hoeveel ruimte er tusschen het een en het ander in heeft gelegen, is niet te ramen. Het fragment van Mone bevat 817 verzen¹⁾, de vier eerste bladen van Heeswijk hetzelfde getal, de acht laatste hebben er 1653 geteld. Door het wegsnijden van sommige randen echter zijn in 't geheel 63 regels verloren gegaan. Het gezamenlijk getal der werkelijk teruggevonden verzen bedraagt derhalve 3224. Weinig zeker in vergelijking met de uitgebreidheid, die het geheel moet gehad hebben²⁾, maar genoeg toch om den inhoud en den aard van ons dichtwerk althans eenigermate te leeren kennen.

De naam van den ‘Burggraaf van Couchi’ heeft ongetwijfeld den lezer reeds doen denken aan den bekenden, in 1829 door Crapelet uitgegeven, Oud-Franschen roman ‘L'histoire du Châtelain de Coucy et de la Dame de Fayel’. In dit allerliefste gedicht worden de liefdesavonturen dezer beide personen verhaald, de listen die zij aanwendden om elkander te ontmoeten, hun

1) Mone zegt 816, en dat is op zich zelf waar; doch daar er na vs. 785 blijkens het rijm een vers ontbreekt, komt men in de nommering tot 817.

2) Hoeveel bladen het geheel ingenomen heeft, laat zich niet bepalen. De cijfers LXXXIII-XCVI bewijzen daaromtrent niets, want wij weten niet, hoeveel bladen er nog volgden, en het is lang niet zeker, dat er juist LXXXII voorafgingen. Vóór ons gedicht kan het handschrift nog wel een of meer andere stukken hebben bevat.

[p. 102]

genotrijk bijeenzijn, zoo dikwijls de heer van Fayel afwezig was, maar ook het leed dat hun wedervoer, toen hunne geheime betrekking aan den bedrogen echtgenoot was verraden. Vol spijt zint deze op wraak, en weldra vindt hij het middel om zijne vrouw op barbaarsche wijze te straffen. Coucy neemt deel aan een kruistocht in het Heilige Land, wordt zwaar gewond en sterft op den terugtocht. Vóór zijn dood gelast hij een dienaar, zijn hart met de haarlokken zijner geliefde, die zij hem tot aandenken had medegegeven, en met een brief van zijne hand, in een koffertje te sluiten, en dit aan de vrouwe van Fayel ter hand te stellen. Maar de dienaar, nabij het kasteel gekomen, om den last van zijn heer te volbrengen, wordt door Fayel overvallen en gedood, en de inhoud van het koffertje valt dezen in handen. Hij laat het hart als eene pastei toebereiden en aan zijne vrouw voordienen. Zij eet er met smaak van. Hij zegt haar wat zij gegeten heeft, en vertoont haar den brief van Coucy. De ongelukkige vrouw verklaart, dat zij na die edele spijs nooit meer iets anders gebruiken wil, valt in zwijm en sterft van bittere smart.

Dit aandoenlijk verhaal, door den dichter Jakemon Sakesep in bevallige verzen berijmd en liefelijk afgewisseld met een aantal zangerige liederen, aan den burggraaf van Coucy toegeschreven, heeft in Frankrijk eene groote populariteit verworven. De legende, in de bloedige ontknooping vervat, het voorzetten van het hart van een minnaar aan zijne beminde, die daarop alle verdere voedsel weigert, is al van overoude dagteekening. Gaston Paris heeft aangetoond, dat zij in kiem reeds wordt aangetroffen in Indische sagen¹⁾. In de Europeesche letterkunde is zij vóór en na door verschillende dichters met allerlei wijzigingen en verscheidenheden verhaald. Reeds een oud Provençaalsch troubadour, en later de beroemde Boccaccio hebben er hun talent aan gewijd; in jongeren tijd is de geschiedenis meermalen behandeld en zelfs op het tooneel ge-

1) Zie de Revue Critique van 14 Mei 1883, bl. 399.

[p. 103]

bracht¹⁾. Doch de aantrekkelijkste voorstelling is altijd die in den ouden Franschen roman, het kunstwerk van Sakesep, waardoor het droevige verhaal bijna onafscheidelijk verbonden bleef met den naam van Renaut de Coucy.

Ik behoef over dit alles niet uit te weiden. Gaston Paris heeft er in een belangrijk artikel opzettelijk over gehandeld²⁾, en talrijke letterkundige schrijvers hebben op velerlei bronnen gewezen, velerlei bijzonderheden medegedeeld. Voor ons is alleen de vraag: In welke betrekking stond het werk, waartoe onze fragmenten behooren, tot den roman van Sakesep? Was het daarvan eene navolging of andere bewerking? Of was het een ouder gedicht, waaraan misschien Sakesep zijne stof heeft ontleend? In één woord: welke plaats heeft het eenmaal in de geschiedenis der letterkunde ingenomen?

Om deze vraag te beantwoorden, zal het in de eerste plaats noodig zijn, een overzicht te geven van den inhoud der fragmenten. Ik stel daarbij vooral datgene op den voorgrond, dat ons kan inlichten omtrent de personen, die in het gedicht voorkomen, hunne onderlinge betrekking en het verband der geschiedenis, die de dichter heeft willen verhalen.

De inhoud van het eerste fragment komt op het volgende neder:

Sierlijk uitgedost, is de Fransche adel van heinde en verre naar Parijs gestroomd. Het is er overvol, er is bijna geen onderkomen te vinden. Het Pinksterfeest is ophanden: dan zal koning Lodewijk zijn zoon Karel tot ridder slaan.

1) Ook het oude Duitsche lied van den Brennberger en onze romance van Brunenborch of Brandenborch bevatten er een naklank van. Verg. Gaston Paris in de Histoire Litt. de la France, XXVIII, p. 379, en Dr. G. Kalff, Het Lied in de Middeleeuwen, bl. 203 vlgg.

2) Hist. Litt. de la France, XXVIII, 352-390, waar hij tevens den naam van den dichter vaststelt, dien deze slechts in een acrostichon te raden had gegeven. Dat de naam van den ridder niet Raoûl was, gelijk men hem veelal pleegt te noemen, maar Renaut, wordt daar aangetoond op bl. 367.

[p. 104]

De burggraaf van Couchi¹⁾ (Dominicus geheeten), en met hem zijn neef en schildknaap Lucaen, nemen afscheid van den heremiet, bij wien zij drie jaren in het woud hebben vertoefd, en begeven zich op weg naar de hoofdstad. Als kooplieden vermomd, komen zij te Famweel²⁾, en nemen in eene herberg hun intrek. Lucaen (hier en elders kortweg Luuc genoemd) vraagt, of er ook een zanger is, die hun het nieuwe lied kan zingen, van de roovers in het woud? Men antwoordt hem, dat hij daarvan maar zwijgen moest, want de edele vrouwe der stad, de nicht van den koning van Frankrijk, had dat lied op doodstraf verboden. Het was een spotdicht op den besten ridder die ooit de wapenen droeg, en die bij haar, bij haren gemaal en bij de burgers der stad algemeen geliefd was, zoodat niemand kwaad van hem wilde hooren. Lucaen verontschuldigt zich, omdat zij kooplieden waren die daar niets van wisten, en vraagt, of de graaf en gravin van Famweel niet naar Parijs zouden gaan om de feesten bij te wonen. ‘Ja,’ luidt het antwoord, ‘zij gaan beiden zeker derwaarts, want hun kamerheer is reeds vooruitgereisd.’ Couchi heeft moeite zijne vreugde te verbergen, nu hij bespeurde dat de edele vrouwe hem nog niet vergeten was en deelnam in zijn leed, en nu hij hopen mocht haar te Parijs te zien en haar alles te vertellen, hoe de verraders haar valschelijk hadden belogen, en van de ontrouw, die hij van zijn oom had ondervonden. Van ontroering kan hij aan tafel bijna niet eten, en begeeft zich vroegtijdig ter rust. Lucaen betaalt hunne rekening, verzorgt de paarden, en gaat mede naar bed. Couchi heeft een onrustigen nacht, droomt van de vrouwe van Famweel, en

1) Zoo schrijft onze dichter altijd. In 't Fransch is de naam Coucy of Couci. Doch ook de spelling Couchi komt reeds in 't Oud-Fransch voor. Men vindt ze o.a. bij Philippe Mouskes, vs. 27654 en 30481.

2) Hoe onze dichter aan dezen naam komt, in plaats van Fayel, is mij niet gebleken. Misschien is het eene verbastering van Faillouel, waarmede sommige schrijvers Fayel hebben verward. Zie Hist. Litt. de la France, XXVIII, 364. In een Engelsch gedicht uit de 15de eeuw luidt de naam Faguell. Zie het aang. werk, bl. 385.

[p. 105]

roept 's morgens Lucaen op, om de paarden te zadelen. Deze ziet den heer en de vrouwe der stad met een schitterend gevolg uitrijden, waarschuwt zijn meester, en begeeft zich met hem op weg naar Parijs. Zij rijden den grafelijken stoet achterna, en bereiken dien, maar Couchi wil de hooge personen niet voorbijrijden. Lucaen begint lont te ruiken omtrent de gezindheid van zijnen heer. Daar komt een schildknaap uit Bretagne aangereden op een ridderpaard, dat hij zijn meester had ontstolen, vroolijk het lied zingende ‘van den borchgrave, hoe hij te Troies was opgehangen.’ De vrouwe van Famweel, verstoord om die overtreding van haar verbod, beveelt haren ‘meier’ den knaap terstond aan den naasten boom op te knoopen, en de meier brengt dat bevel ten uitvoer. Couchi wisselt met dezen eenige woorden over de aanleiding tot zulk eene gestrenge straf, en komt opnieuw tot het besluit, dat de edele vrouwe bedroefd is over zijn gewaanden dood, den dood van ‘den borchgrave van Couchi’, die buiten Châlons ‘in die traelge hanghet’, zooals 't in het verboden lied heette. Lucaen, die meer en meer zijn meester begint te doorgronden, schertst wat met hem. Intusschen durft Dominicus den wagen der gravin niet naderen, maar rijdt haar aanhoudend achterna. Omtrent den middag laat zij stilhouden. Zij had daar een reiger gezien, en laat den witten valk uitvliegen, dien de burggraaf haar ten geschenke had gegeven, en dien hij gewonnen had in dat tornooi te Couchi, waaruit al zijne ellende was voortgesproten. De valk vervolgt den reiger, en doet hem voor den wagen nederstorten. Allen prijzen den edelen vogel, en Beatrijs (zoo heette de gravin) zeide: ‘God behoede de ziel van den heer, die mij dezen valk heeft gegeven!’ De burggraaf, die juist voorbijrijdt, zegt er ‘Amen!’ op, en groet de vrouwe, die hem echter in zijne vermomming niet herkent. Hij was dan ook onkenbaar geworden in de laatste drie of vier jaren, sedert hij van zijne geliefde had moeten scheiden. Vroeger een schoon baardeloos jongeling, had hij nu, na een driejarig verblijf in het woud, een langen baard gekregen.

[p. 106]

Couchi spreekt met zijn dienaar over het gebeurde met den valk, en de herinneringen daardoor bij hem opgewekt, en Lucaen, die nu alles begrijpt, boezemt hem moed in. Onder dit gesprek rijden zij voort, nu eens vóór, dan achter, dan ter zijde van den wagen der gravin, totdat zij te Parijs komen, waar de vrouwe hare herberg betrekt. Voor Dominicus en Lucaen is in de stad geen onderkomen te krijgen. Zij begeven zich naar het klooster te St.-Denis, waar een broeder van Lucaen keldermeester was. Deze ontvangt hen gastvrij. De burggraaf, nog altijd voor een koopman doorgaande, vraagt naar het feest te Parijs en de heeren, die daarvoor over waren gekomen. Hij verneemt, dat zijn oom ‘drossate’ aan het hof is, en verheugt zich hem daar te zullen vinden; want als de tijd dáár was, wilde hij hem ten strijde uitdagen. Des anderen morgens, op Pinksterdag, kleedt zich de burggraaf: op het lijf een drakenvel, daarboven zijn harnas, wapenrok en zwaard, en over alles een wijden tabbaard, tot op de voeten afhangende. Met Lucaen hoort hij de Mis in het klooster, en te voet gaan zij op weg naar Parijs, waar koning Lodewijk zijnen zoon den ridderslag zou geven. Alle genooten van Frankrijk zijn daar bijeen. Het is in de stad zoo vol, dat men zich op de straat nauwelijks bewegen kan. Aan het hof is alles in vollen luister: vrije toegang en open tafel voor iedereen. De groote heeren gaan uit en in. Couchi bespiedt hen, en Lucaen helpt hem hunne namen uit te vorschen. Naast den hertog van Bourgondië gaan Amelieur en Menifroot. Couchi herkent ‘die mordenaren’ niet, maar Lucaen weet hem mede te deelen, wie zij zijn. Na den maaltijd aan het hof komen de groote heeren uit de kapel in de hooge zaal. Ook Karel de Kale treedt binnen, en met hem eene schaar van aanzienlijke edelknapen, die met Karel den ridderslag wenschen te ontvangen. Want, voegt de dichter er spottend bij, oudtijds kon niemand ridder worden zonder dat hij tot ridder geslagen was; maar nu is dat niet meer noodig, nu brengen zij bij hunne geboorte hun ridderschap al mede! Zoo veredeld is thans het volk!

[p. 107]

Met alle plechtigheid geeft Lodewijk zijnen zoon den ridderslag, en bewijst vervolgens dezelfde eer aan een aantal jongelingen van hooge geboorte. Aan vele ridders worden hoogere orden verleend. De burggraaf is van dit alles getuige, maar wordt door niemand herkend.

Tot zooverre het eerste fragment. Het tweede verplaatst ons in een lateren tijd, weinige maanden na het boven verhaalde¹⁾. Het is van den volgenden inhoud:

Florant, heer van Famweel (en, als uit het vervolg blijkt, tevens van Champagne), is in gesprek met zijn neef Eduard, die verlof vraagt hem eene mededeeling te doen omtrent eene aangelegenheid van groot belang, die hij als bloedverwant zich verplicht acht niet te verzwijgen. ‘Laat hooren’, zegt Florant, ‘wat is er, daar mij schade en schande van zou kunnen komen? Het zou goed zijn, het bijtijds te verhoeden.’ Nu geeft de sluwe Eduard zijne bekommering te kennen over de vertrouwelijkheid van den heer van Couchi met Beatrijs, Florant's echtgenoote. ‘Om harentwil’, zegt hij, ‘is op het feest te Couchi de hertog door zijnen neef gewond, om harentwil heeft deze zijnen oom in het krijt gedaagd. Altijd is hij om en bij vrouwe Beatrijs, gelijk iedereen weet. Dat hebt gij al te lang gedoogd!’ Op deze woorden van den nijdigen en valschen Eduard werd Florant diep beschaamd en bedroefd. Hij had zijne vrouw innig lief, en nooit had hij in haren omgang met Couchi iets onbehoorlijks opgemerkt. Nu was de booze nijd in zijn hart binnengeslopen. Hij dorst zijne vrouw niet in opspraak brengen, want koning Lodewijk was haar naaste bloed; en evenmin wilde hij Couchi verbitteren, want de edele graaf

1) Karel de Kale is in 823 geboren en moet dus in 839 of 840 den ridderslag hebben ontvangen. Lodewijk's dood, die in 840 voorviel, wordt in het volgende fragment verhaald. Er kunnen derhalve tusschen de gebeurtenissen van het eerste en die van het tweede fragment slechts weinige maanden verloopen zijn.

[p. 108]

had hem zooveel goeds bewezen. Doch met zijne rust is het gedaan. Moest hij op zijn ouden dag zóó iets beleven! ‘Een worm had diep in zijn rozeblad gebeten’, en die wond was ongeneeslijk. Zijne houding tegenover Couchi wordt geheel anders dan te voren. Door knagende achterdocht gekweld, ontwijkt en schuwt hij nu den vriend, wien hij vroeger altijd gezocht en geëerd had. Een afkeer had hij voor hem opgevat, voor hem, den besten ridder die op aarde leefde, die eerder voor hem dan voor zijn eigen vader zijn bloed zou hebben gestort, die hem nooit eenige ontrouw had gedaan en liever een wreeden dood zou hebben verkozen, dan zich te vergrijpen aan zijne wederhelft, aan de edele vrouw, in wier ziel nooit eenige booze gedachte was opgekomen. Maar de valsche inblazingen van Eduard hadden Florant geheel van den weg gebracht, en hem tegen Couchi eene veete doen opvatten, die niet te overwinnen was, vóórdat het tot een uiterste zou komen. Eduard, het ‘boosaardige serpent’, liet niet na, hem telkens ‘in de ooren te vedelen’, innig verheugd dat hij den graaf van zijne vriendschap voor Couchi had afgetrokken. Zoo groeide de nijd en haat voortdurend aan, al dorst Florant zijne veranderde gezindheid vooreerst nog niet laten blijken.

Nu zal de dichter ons verder verhalen van Adelaen, den hertog van Ardennen. Te Parijs door zijn neef, den heer van Couchi, wegens valschheid ten strijde gedaagd en in dien kamp overwonnen, had hij hem het land van Couchi geheel moeten afstaan. Te midden van zijne spijt over deze vernedering en over de teleurstelling zijner liefde, die hij te Couchi had ondervonden, overvalt hem eene doodelijke oogziekte. Vóór zijn sterven schenkt hij het land van Ardennen aan een bastaard, dien hij bij de vrouwe van Bouillon had gewonnen, en laat bij notarieele acte verklaren, dat zij zijne wettige vrouw geweest was. Op het bericht van zijn overlijden komt de graaf van Couchi terstond naar Ardennen, om zijnen oom eene eerlijke uitvaart te bezorgen. Talrijke vrienden en magen vergezellen hem in rouwgewaad; zelfs Karel, koning Lodewijk's

[p. 109]

zoon. Maar Florant van Famweel, van nijd verteerd, veinst zich ziek en blijft weg.

De hooge heeren komen te Deuve, de hoofdplaats van Ardennenland, en vinden daar den bastaard, die intusschen zijnen vader reeds ter aarde had doen bestellen. Die bastaard heette Masebrouc, omdat de hertog Adelaen hem op een speelreisje aan de Maas bij zijne moeder verwekt had¹⁾. Zijnen vader had hij altijd gehaat, maar nu had deze hem zijn land opgedragen en hem als wettigen zoon erkend met behulp van zijn oom, bisschop Herman van Luik, die voor die erfstelling en die erkenning valsche charters had uitgegeven.

Couchi en de zijnen worden door Masebrouc verwelkomd, die echter zijnen neef op bitteren toon verwijt, dat hij den hertog, zijnen oom, weinig eer bewijst door te laat te komen, nu de uitvaart reeds was afgeloopen. In woede ontstoken, voegt Couchi hem toe: ‘Gij zijt een bastaard, want mijne moei Hildegaert heeft nooit bij den hertog een kind gehad. Hoe dorst gij u onderwinden, vóór mij, den wettigen erfgenaam des lands, de begrafenis te bezorgen?’ ‘Van het hertogdom van Ardennen’, roept Masebrouc uit, ‘komt u geen zandkorrel toe. Al hebt gij mijnen vader en mij het land van Couchi ontweldigd, hem te Parijs valschelijk beticht en in den tweekamp verwond, ik zeg u, dat ik wettige zoon ben, door mijn vader als erfgenaam erkend bij gezegelde brieven met al deze heeren als getuigen. Daarvoor moet alle tegenspraak verstommen.’ Aller oogen zijn op Masebrouc gericht. ‘Bij God en alle Heiligen!’ roept Couchi: ‘durft men mij hoonen en mij mijn land ontzeggen? Het is de eerste keer niet, dat ik onrecht lijd, maar met Gods hulp ben ik het altijd te boven gekomen. Nu zal koning Lodewijk mijn recht erkennen, en met de wapenen zal ik het weten te handhaven.’ Met moeite

1) Hoe onze dichter door de vermelding van deze bijzonderheid den naam van Masebrouc wil verklaren, is niet recht duidelijk. Maar dat zal ook wel niet uit te maken zijn, zoolang wij niet weten hoe de naam in 't Fransch luidde.

[p. 110]

gelukt het aan de heeren, die met Couchi gekomen waren, eene oogenblikkelijke uitbarsting te voorkomen. Aan 's konings hof, voor de genooten van den lande, moest de zaak naar recht en wet worden beslist.

Des anderen daags bewijst Couchi den overleden hertog de verschuldigde eer, begiftigt kloosters en armen, en vaardigt aan alle steden en ambtenaren het bevel uit, Masebrouc niet als heer te erkennen, op verbeurte van al hunne leenen. Daarop keert hij terug naar Parijs, waar intusschen koning Lodewijk door de ziekte was aangetast, die een einde aan zijn leven zou maken. Algemeen was de deelneming in het gevaar, dat den beminden vorst bedreigde.

Gedurende die ziekte van den koning bracht Couchi eenigen tijd bij zijne geliefde door. Masebrouc maakte van die tusschenruimte gebruik, om zijne macht in Ardenuenland te vestigen. Hij was door zijne moeder heer van Huy en van Bouillon, en had van moederszijde veel machtige verwanten: zijnen grootvader, den graaf van Goten, zijnen broeder Triestram van Taras, en anderen. Deze allen waren in hun eigen belang volijverig hem te steunen. Vooral zijn oom, bisschop Herman van Luik, stond hem met raad en daad ter zijde. Zij trekken het land van Ardennen door, en doen Masebrouc als heer erkennen, die, om het verwijt van bastaardij te smoren, den naam aanneemt van Hertog Reinier. In de hoofdstad Deuve wordt hij als landsheer gehuldigd.

Het gerucht van dit alles verspreidt zich door het land. Eenige personen, indertijd door den graaf van Couchi verlost uit de gevangenis te Brunenstein, waar de ‘valsche moordenaars¹⁾’ hen opgesloten hielden, zijn verontwaardigd over de verheffing van Masebrouc, den bastaard, wiens geschiedenis zij maar al te wel kenden. Zij besluiten den graaf van Couchi van het gebeurde kennis te geven. Twee hunner trekken naar

1) Denkelijk de boven (bl. 106) genoemde Amelieur en Menifroot, die daar ook ‘die mordenaren’ heeten. Doch omtrent dit gedeelte van het verhaal geven onze fragmenten geen verder licht.

[p. 111]

Famweel, en brengen hem de noodlottige tijding, dat geheel Ardennenland den hertog Reinier als heer erkend had. ‘Wat voor een Reinier is dat?’ antwoordt Couchi. ‘Heer’, zeggen zij, ‘het is Masebrouc de bastaard, die zich nu Reinier laat noemen.’ Couchi barst uit in eene klacht over de ontrouw en boosheid zijner magen. Zijn vader had hem zijn land doen verliezen, en nu had zijn oom hem beroofd van zijn wettig erfdeel, van het land van Ardennen, en dat aan een onbekenden bastaard gegeven! Maar die gift was nul en van geener waarde zonder zijne toestemming. En, bij God almachtig! hij zou de trouweloozen, die tegen zijn gebod den bastaard erkend hadden, wel weten te straffen!

Hier ontbreken twee bladen, te zamen 408 verzen, waarin, gelijk uit het vervolg blijkt (vs. 1792-1797 en 1820-1823), o.a. verhaald was, dat de valsche Eduard, de neef van Florant, door Couchi, tot straf van zijne lastertaal, in een tweekamp gedood werd. Waar het fragment weder aanvangt, vinden wij den graaf van Couchi te Brunenstein, waar hij zijn neef Lucaen komt bezoeken. Vandaar begeeft hij zich naar Couchi, en vervolgens naar Guise. Op beide plaatsen klaagt hij over het onrecht, hem door den bastaard aangedaan, en ontvangt de verzekering van trouw zijner onderdanen. Op weg naar Parijs verneemt hij het overlijden van koning Lodewijk, en stort tranen om den edelen vorst, wiens dood het geheele land met droefheid vervulde. Te Parijs aangekomen, begeeft hij zich aanstonds naar het hof, waar 's konings lijk op het praalbed lag, omringd van eene schaar van hooge ridders, die met den jongen koning Karel den Kale hunnen rouw bedreven. Couchi groet Karel en al de aanwezigen, trekt de kleederen van zwart fluweel aan, die hem worden aangeboden, en neemt deel aan het rouwbetoon.

Aan alle grooten des rijks had Karel zijne boden gezonden, om den dood zijns vaders bekend te maken. Ook de edele vrouwe van Famweel ontving die tijding met diepe smart.

[p. 112]

Haar gemaal Florant maakt zich op om naar Parijs te vertrekken, maar wil niet dat zij medega, uit vrees dat zij daar Couchi mocht ontmoeten. Zij spreekt er hem over aan, beantwoordt zijne verwijten met de plechtige betuiging van hare ongekreukte huwelijkstrouw, herinnert hem aan het kwaad, haar door zijn neef (Eduard) gebrouwen, aan al het goede, hun door Couchi bewezen, en eindigt met de verklaring, dat zij vast besloten is, als naaste bloedverwante de uitvaart des konings te gaan bijwonen. Florant, bijna verteederd, geeft toe, ofschoon de wond in zijn hart nog verre van genezen was. Hij maakt zich gereed voor den tocht, en zijne echtgenoote laat een prachtigen wagen bouwen, geheel met zwart fluweel bekleed. Zij zelve, haar geheele gevolg, en de paarden, die voor den wagen gespannen waren, alles was in rouwgewaad gehuld. Daags na haren gemaal begeeft zij zich op weg naar Parijs. Couchi, vernemende dat Florant is aangekomen, maar Beatrijs niet, is eerst diep verslagen; maar weldra wijkt zijne droefheid op het bericht, dat ook de vrouwe van Famweel met haar luisterrijk gevolg te Parijs is verschenen, waar zij als eene gehoorzame echtgenoote haren intrek nam in de herberg van haren heer.

Nadat al de genoodigde heeren en vrouwen vergaderd waren, werd 's konings lijk van Parijs naar het klooster van St.-Denis vervoerd. Alles was in den diepsten rouw. Zulk eene plechtige uitvaart had nooit iemand gezien. Eene schaar van geestelijken, hooge en lage, zongen het Requiem: zulk een zang was nooit gehoord. Daarop volgde de offerande. In volle wapenrusting was het lijk des konings tentoongesteld, alsof hij in levenden lijve ware. Al de heeren en vrouwen kwamen offeren, de een na den ander. Beatrijs van Famweel deed hare offerande zóó dat iedereen zeide: al ware zij koningin van Frankrijk, of 's konings moeder of zuster geweest, zij had zich niet op edeler wijze van haar ‘devoor’ kunnen kwijten. In het voorbijgaan groette zij Dominicus, die ter zijde van het praalbed stond, met een bevallig gebaar.

[p. 113]

Na de offerande wordt de lijkdienst voortgezet, en vervolgens het lichaam des konings naar de prachtige graftombe gevoerd, waar het wordt bijgezet bij het lijk zijner gemalin. Daarop keert Karel met den ganschen stoet naar Parijs terug, betuigt na den maaltijd aan allen zijnen dank, en beraadt zich met de aanwezigen, op welken dag zijne kroning te Reims zal plaats hebben. Die plechtigheid wordt vastgesteld op het aanstaande Driekoningen-feest, en allen worden vermaand daarbij tegenwoordig te zijn.

Na afloop van dit alles vinden de heeren en vrouwen gelegenheid met elkander te spreken. Beatrijs van Famweel heeft een onderhoud met Couchi en deelt hem mede, hoe het met haar gesteld is. Op zijn raad begeeft zij zich tot den jongen koning Karel, en verzoekt hem zijnen invloed op haren man aan te wenden, opdat de rust in hun huis niet verstoord worde en hij haar behandele, gelijk hij onder koning Lodewijk gedaan had. Tevens verzoekt zij hem, met zijn koninklijk gezag de zaak te willen regelen van den dood van Eduard, wien de heer van Couchi had doorstoken, omdat hij hem gelasterd had. De koning staat hare bede toe, laat Florant bij zich komen, en beveelt hem, zijne vrouw en den heer van Couchi in eere te houden, en den zoen wegens den dood van Eduard aan hem, den koning, over te laten. Florant betuigt, dat hij niets wil doen tegen 's konings gebod, en de koning brengt de verzoening van Couchi en Beatrijs met haren echtgenoot tot stand. Florant hield dien vrede, en deed voortaan zijne vrouw geen verwijten; maar wat er in zijn hart omging, dat wist hij te verbergen, en dat is haar later gebleken na den dood van haren geliefde, toen zij hare min met den dood bekocht!

Hier vlecht de dichter eenige beschouwingen in omtrent den staat van zaken in het rijk, waardoor Karel de Kale de keizerskroon, die zijn vader en grootvader hadden gedragen, nog niet verwerven kon. Maar hij vond vooreerst genoeg te doen, om als koning van Frankrijk overal vrede en orde te handhaven.

Intusschen naderde het Kerstfeest, en begon men toebereid-

[p. 114]

selen tot de kroning te maken. Alle hooge ridders en edelvrouwen stroomden naar Reims om dat feest bij te wonen, ook de vrouwe van Famweel. Toen de dag van Driekoningen was aangebroken, werd koning Karel plechtig naar de kerk van Notre-Dame geleid, waarheen hij zich, ondanks de felle koude, te voet begaf: een voorbeeld van christelijken ootmoed. De kerk was prachtig versierd en weergalmde van de tonen der schoonste muziek. De koning werd naar het hoofdaltaar geleid, om gewijd te worden. Alle aanwezigen baden voor hem, dat God hem uit den hemel het Heilige Sacrament mocht zenden: een mirakel, dat bij de wijding der koningen van Frankrijk placht te geschieden. De dienst nam een aanvang, de aartsbisschop van Reims droeg de H. Mis op, het volle koor der geestelijkheid hief den lofzang aan, en verscheidene hooge wereldlijke heeren namen daaraan deel. Boven allen muntte Dominicus, de edele graaf van Couchi, uit: er was geen voortreffelijker zanger dan hij. De vrouwe van Famweel herkende zijne stem, zij was er diep van getroffen, het was een medicijn voor haar hart. De bisschop zette den dienst voort, het afgebeden mirakel der nederdaling van het Heilige Sacrament op het altaar had plaats, de koning werd gewijd en gekroond, en de plechtigheid met een feestelijken maaltijd besloten, waarbij Karel vrouwe Beatrijs de eereplaats aan zijne zijde gaf. De heer van Couchi diende als oppertafelmeester. Het feest muntte uit door overvloed en pracht. De armen en kloosters werden niet vergeten, maar ruim bedeeld, zoodat aller gebeden ten hemel opstegen, dat de regeering van Karel gezegend mocht worden.

Veertig dagen lang duurde de hofhouding, door allerlei feestelijkheden, ‘bohorden, tafelronden, quinteynen, jachten enz.’, opgeluisterd. Na afloop van alles geleidde men den koning terug naar Parijs, waar hij de hulde zijner leenmannen en de verzekering hunner trouw ontving, en alles verordende om den vrede en de rust in het koninkrijk te handhaven. Zoo liep de winter ten einde.

[p. 115]

Zoodra de maand Maart verstreken is, neemt Couchi maatregelen om zijne rechten tegenover den bastaard, die hem het land van Ardennen ontroofd had, te doen gelden. Reinier, door Karel gedagvaard, weigert ten hove te verschijnen: niet den koning wilde hij als heer erkennen, maar den keizer. Nu brengt Couchi eene krijgsmacht bijeen. Met behulp van den koning, van zijne getrouwen te Couchi en te Guise, en van andere vrienden, verzamelt hij een leger van 14,000 man. Ook Florant had 2000 man geleverd, want hij dorst het niet laten; maar hij deed het met een kwaad hart. Zijne vrouw Beatrijs had er op aangedrongen, die zelve haren geliefde in 't geheim met groote geldsommen ondersteunde. Zóó toegerust, rukte Couchi naar Ardennenland op.

Van zijnen kant had Reinier niet stilgezeten. Een leger van 20,000 man stond hem ten dienste, door zijne vrienden en magen bijeengebracht. Vooral de bisschop van Luik en Reinier's grootvader, de heer van Goten, hadden zich volijverig betoond, en nevens hen de broeder van den bisschop en Reinier's eigen broeder, twee strijdlustige partijgangers. Al deze heeren hadden den keizer Otto hulde en manschap gedaan. Zij trekken met hunne troepen naar de grens van Ardennenland, om een inval van Couchi te voorkomen, en slaan daar hunne tenten op. Dominicus legert zich op eene mijl afstands. Hij vestigt zich in de sierlijke tent, die hij ‘in het wilde woud’ had gewonnen: een koning van Alexandrië zou er met eere in gelegen hebben. Verkenners en spionnen gaan van weerskanten uit, om de macht en de stellingen des vijands te bespieden.

Couchi ontbiedt eenen heraut, Bien-Argent geheeten, een alom vermaard man, die in christen- en heidenwereld de wapens van alle ridders kende, en draagt hem op zich naar Reinier te begeven, en ‘strijd, veld en tijd’, of een ridderlijken tweekamp te eischen: een van beide. Bien-Argent rijdt naar 's vijands legerplaats, wordt bij Reinier toegelaten, en volbrengt zijnen last. Reinier antwoordt op hooghartigen toon en beraadt

[p. 116]

zich met zijne magen, die hem den tweekamp met Couchi ten stelligste ontraden. ‘Die strijd’, zeggen zij, ‘ware al te gevaarlijk, want Couchi heeft in geheel Frankrijk zijns gelijke niet. Moesten wij u verliezen, het zou een al te groote ramp zijn. Liever willen wij met u de kans wagen: wij hebben drie man tegen twee.’ Het besluit van den raad wordt door den bisschop van Luik aan den heraut medegedeeld. ‘Het recht van Reinier’, zoo spreekt hij hem toe, ‘door gezegelde brieven bevestigd, is ontwijfelbaar en moet onverkort blijven. Wil Couchi het bestrijden, welnu, op den derden dag na dezen zal hij ons hier gereed vinden, om het land van Ardennen voor onzen neef te behouden. Die gelofte zullen wij gestand doen.’ ‘Ja, dat zullen wij!’ roepen al de aanwezigen. Bien-Argent neemt zijn afscheid, en brengt het antwoord aan zijnen heer over, die voor den aanstaanden strijd de hemelsche gerechtigheid inroept en van de zijnen opnieuw de verzekering ontvangt van hunne onwankelbare trouw.

Nu rust men zich van beide kanten ten strijde toe. Reinier schaart zijne benden in drie afdeelingen; hij zelf zou de voorhoede aanvoeren, zijn broeder den middeltocht; de bisschop met den heer van Goten de achterhoede. Couchi, in wiens leger een uitmuntende geest heerscht, stelt zijne troepen in twee hoopen op, elk van 7000 man, die elkander op den voet zouden volgen.

Op den bepaalden dag rukt Reinier aan met de ontplooide banier van het rijk der Ardennen. Dominicus, een ervaren krijgskundige, verzekert zich het voordeel van zon en wind, en trekt tegen hem op, insgelijks het wapen van Ardennen voerende, maar met dat van Couchi en Guise gekwarteleerd. Een oorverdoovend hoorn- en trompetgeschal weerklinkt over het veld, alsof de duivel uit de hel ware losgelaten. Men rijdt op elkander in. De bastaard daagt Couchi uit, die zijn paard de sporen geeft en met gevelde speer op zijn vijand aanrent. Van den schok dreunde de aarde. Beider speren waren in stukken gevlogen. Zij richten zich op in den zadel, en bren-

[p. 117]

gen elkander met het eind houts, dat zij nog in de hand hielden, geduchte slagen toe. De bastaard is als bedwelmd: hooren en zien vergaat hem. Couchi spreekt hem dreigende toe; zij trekken hunne zwaarden en zullen juist er op inslaan, toen zij door het opdringen der troepen, die intusschen handgemeen waren geworden, van elkander worden gescheiden. Er volgt een algemeen gevecht met speren en zwaarden, waarbij menigeen in het stof bijt. Couchi, in zijne stijgbeugels staande, is altijd vooraan en spreekt den zijnen moed in. De gedachte, hoe de schoone Beatrijs zich verheugen zou, indien zij van zijne wapenfeiten hoorde, bezielt hem met onweerstaanbare kracht. Menig hoofd moet dat bekoopen. Alles wat hij met zijn zwaard raakt, is dood of verminkt: geen schild, noch helm, noch halsberg weerstaat zijne slagen. De zijnen volgen hem dapper. Maar ook de bastaard vecht met alle macht, en.....

Doch hier breekt onze tekst af. Den uitslag van den strijd vernemen wij niet, al laat het zich voorzien, dat Couchi de welverdiende zege behaalde.

Uit dit overzicht van den inhoud onzer fragmenten is al aanstonds gebleken, dat het gedicht, waarvan zij deel hebben uitgemaakt, een geheel ander werk was dan de ‘Histoire du Châtelain de Coucy’. Deze laatste behelst niets anders dan de lotgevallen der beide gelieven, zonder eenig verband met historische gebeurtenissen, behalve alleen de vermelding van koning Richard Leeuwenhart, die bij gelegenheid van een groot steekspel de aanwezigen opwekte tot deelneming aan den kruistocht, dien hij ging ondernemen, aan welke oproeping dan ook Coucy gehoor gaf. De handeling wordt dus gesteld in het jaar 1190. Maar ons gedicht verplaatst ons in 840, drie en eene halve eeuw vroeger, lang voordat er aan kruistochten gedacht werd. Het verhaal van den minnehandel tusschen Couchi en de vrouwe van Famweel is hier dooreengevlochten met de geschiedenis van Frankrijk: een schitterend hoffeest, den dood

[p. 118]

en de uitvaart van Lodewijk den Vrome, de kroning van Karel den Kale, familieveeten van hooge ridderlijke geslachten, den strijd om de erfopvolging in het hertogdom van Ardennen. De liefde van Couchi is hier de draad, die door het geheele verhaal heen loopt en de verschillende deelen tot een samenhangend geheel verbindt. In het eerste fragment staat zij nog op den voorgrond, ofschoon toch reeds in verband met - ware of verdichte - historische feiten. Maar in het tweede heeft het geschiedverhaal het overwicht, zóó echter dat altijd Couchi de hoofdpersoon blijft en zijne genegenheid voor Beatrijs nooit uit het oog wordt verloren.

Men ziet, de beide gedichten wijken te ver van elkander af, om bij het eene aan navolging van het andere te denken. Ook in de bijzonderheden, voor zooverre den held des verhaals en zijne beminde betreft, is meer verschil dan gelijkheid. In den Franschen roman heet de kastelein Renaut¹⁾, de naam der edelvrouwe wordt niet genoemd: het is altijd la dame de Fayel. In onze fragmenten draagt de burggraaf (vreemd genoeg) den naam van Dominicus; de vrouwe van Fayel, hier Famweel genoemd, heet Beatrijs. Haar echtgenoot, wiens naam in het Fransche gedicht niet voorkomt, is bij ons de graaf Florant. Coucy zelf voert bij Sakesep altijd den titel van ‘châtelain’, bij onzen dichter is hij in het eerste fragment evenzeer ‘borchgrave’, maar in het tweede ‘grave’, wettig heer van het land van Couchi. Van dit verschil geeft onze tekst de verklaring. In den tweekamp met zijn oom Adelaen, den hertog van Ardennen, had hij de overwinning behaald, en zijn oom had hem het geheele land van Couchi moeten afstaan: van toen af was de burggraaf zelf graaf geworden. Wat de overige personen betreft, die in de beide gedichten voorkomen, is er niet de minste overeenkomst. En wat omtrent de lotgevallen der beide gelieven verhaald wordt, loopt even verre uiteen. Van al hetgeen wij in den Franschen roman lezen, wordt zoogoed als

1) Verg. boven, de aant. 2) opj bl. 103.

[p. 119]

niets in onze fragmenten gevonden, en omgekeerd bevatten deze nagenoeg niets, wat wij daar terugvinden. Het eenige, waarin beide gedeeltelijk overeenstemmen, betreft het steekspel te Couchi. In ons eerste fragment wordt in 't voorbijgaan aangestipt, dat Beatrijs den witten valk, dien zij uit liet vliegen, ten geschenke had gekregen van haren ridder, die in dat tornooi den edelen vogel als prijs zijner wapenfeiten gewonnen had. Het tornooi zelf moet vroeger behandeld zijn geweest. In het Fransche gedicht wordt het breedvoerig beschreven. Ook daar is een valk het loon van den overwinnaar. Maar die valk wordt aan den heer van Chauvigny toegewezen: het is ‘lepris de ceulz dehors’, de prijs voor de vreemde ridders bestemd. Coucy behaalt ‘le pris de cheux dedens’, de belooning voor den besten ridder van het land zelf¹⁾.

Of ons gedicht met het Fransche dezelfde bloedige ontknooping gemeen heeft gehad, is niet uit te maken, daar wij den verderen loop en het slot des verhaals niet kennen. Ik acht het echter zeer waarschijnlijk, dat ook hier dat tragische uiteinde niet zal hebben ontbroken. De dichter schijnt er op te doelen, als hij, na de verzoening van Florant met zijne echtgenoote en den heer van Couchi, door koning Karel bewerkt, er bijvoegt, dat Florant wel dien vrede hield en zijne vrouw voortaan met alle betamelijkheid bejegende (II, 1855),

Maer wat hi int herte drouch,
Beide spade ende vrouch,
Dat so condi helen wale,
Ende dat was vernoy ende quale,
Dat hi zeder wel anschijn
Dede der vrouwen fijn
Naer die doot van haren lieve,
Daer die vrouwe bi in grieve
Quam vander bitter doot,
Dat scade was ende jammer groot,
Maer doch staerf zoe dor die minne.

1) Vs. 2007 en 2041.

[p. 120]

Dit voorspelt een noodlottigen afloop, en die zal wel denkelijk geen andere geweest zijn dan in den Franschen roman.

Doch ondanks deze weinige punten van overeenstemming, onvermijdelijk bij den aard van het onderwerp, mogen wij na al het aangevoerde het besluit opmaken, dat het gedicht, waartoe onze fragmenten behoorden, en de roman van Sakesep twee geheel verschillende werken waren. De laatste is in den eigenlijken zin een roman d'aventures, het eerste sluit zich nader aan bij de zoogenaamde chansons de geste uit den Karolingschen sagenkring. Het is althans in dien geest bewerkt en doet zich voor als een episch gedicht.

Wat nu de historische stof betreft, die onze dichter behandelt en die hij met de lotgevallen van Couchi en zijne beminde in verband brengt, daarin is hij met de meest mogelijke vrijheid te werk gegaan. Door de vermelding van Lodewijk den Vrome en Karel den Kale geeft hij aan zijn werk den schijn van een ernstig geschiedverhaal. Doch het is niet meer dan schijn. Onder den dekmantel van die achtbare namen beweegt hij zich vrij in het rijk der verdichting en maakt onbeschroomd gebruik van het recht ‘quidlibet audendi’, door Horatius aan de poëten toegekend.

Reeds in hetgeen hij vermeldt omtrent feiten, die met de werkelijke geschiedenis in betrekking staan, blijkt het, hoe hij een loopje neemt met historie en chronologie. Ik haal enkele staaltjes aan, om den lezer te overtuigen.

Onze dichter verhaalt ons, dat Lodewijk de Vrome te Parijs overleed, en te St.-Denis in de graftombe, waarin het lijk zijner gemalin rustte, begraven werd. Doch Lodewijk is niet te Parijs gestorven, maar op een eiland in den Rijn bij Ingelheim; niet in het klooster te St.-Denis ter aarde besteld, maar te Metz in de kerk van St. Arnulf; en niet bijgezet bij het lijk zijner vrouw, maar bij dat zijner moeder Hildegarde¹⁾.

1) Nithardi Hist., p. 71, en Vita Ludovici Pii, p. 125, beide in het VIde Deel van Bouquet, Recueil des Historiens des Gaules et de la France. Opmerking verdient wellicht, dat de onjuiste meening, alsof Lodewijk de Vrome te St.-Denis begraven zon zijn, ook elders voorkomt. Bij Philippe Mouskes, vs. 12464, leest men van hem: ‘A St.-Denis fu mis en tière ’.

[p. 121]

De bondgenooten van Reinier, den hertog van Ardennen, zegt hij, wilden het gezag van den koning van Frankrijk niet erkennen, maar deden hulde en manschap aan den Duitschen keizer Otto. Dat was in 840. Doch in dien tijd regeerde Lotharius, Lodewijk's oudste zoon, in het Duitsche rijk. Otto, de eerste van dien naam, is meer dan eene eeuw later, in 962, keizer geworden.

Onder de bondgenooten van Reinier, zegt hij verder, was niemand ijveriger dan zijn oom Herman, de bisschop van Luik. Doch van Maternus en Servatius af tot op heden toe is er nooit te Luik een bisschop geweest, die Herman heette. Van 836 tot 840 werd die zetel door Pirardus, van 840 tot 855 door Hircharius bekleed¹⁾. Bisschop Herman is louter een gewrocht der verbeelding.

Ook van den hoofdpersoon van ons gedicht moet hetzelfde worden getuigd. Van een graaf van Coucy, zelfs van een burggraaf, kon in 840 nog geene spraak zijn. Het land van Coucy behoorde sedert den tijd van Clovis aan de Kerk van Reims. Onder de regeering van Karel den Eenvoudige, in het begin der 10de eeuw, is daar door den aartsbisschop Heriveus een kasteel gebouwd, waarin later (omstreeks 925) Herbert, graaf van Vermandois, die voor zijn minderjarigen zoon Hugo het aartsbisdom bestuurde, eene bezetting liet leggen²⁾. Eerst van dien tijd af heeft men dus een slotvoogd van Coucy gekend. Doch de naam van een burggraaf Dominicus staat nergens geboekt, en in de geschiedenis der achtereenvolgende heeren, die er het bewind voerden, is niets te vinden, dat over den held van ons verhaal eenig licht verspreidt.

1) Zie de lijst in het Supplem. op Potthast, Bibl. hist. medii aevi, p. 347, en Gams, Series Episcoporum Eccl. Cathol., p. 248 b.

2) Zie Du Chesne, Histoire généalogique des Maisons de Guines, d'Ardres, de Gand et de Coucy (Paris. 1631), p. 185 vlg., en Preuves, p. 311 vlg.

[p. 122]

Niet beter is het gesteld met hetgeen de dichter weet te verhalen omtrent het hertogdom van Ardennen. Ik wil niet drukken op dien naam hertogdom: het is bekend, dat in dergelijke romantische gedichten de namen duc en comte wel eens dooreen worden gebezigd. Het kan ook zijn, dat men de Moezelgouw (Pagus Mosellensis) moet mederekenen, die werkelijk een hertogdom was, en in 687 met het graafschap van Ardennen vereenigd werd¹⁾. Maar noch van een Adelaen, hertog of graaf van Ardennen, noch van een bastaard Masebrouc of Reinier, vindt men ergens eenige melding. En evenmin is er eenig spoor te ontdekken van een oorlog, om de erfopvolging in dat graafschap met een heer van Coucy gevoerd. Trouwens, vóór 963, toen het graafschap ophield²⁾, kan de slotvoogd van Coucy nog geene macht hebben gehad om zulk een strijd te ondernemen.

Ook de verdere namen, die wij in onze fragmenten aantreffen, Florant en Beatrijs van Famweel, Lucaen, Eduard, Amelieur, Menifroot, de graaf van Goten, Triestram van Taras enz., behooren blijkbaar tot het gebied der fabelen. Zelfs in geen der epische gedichten, aan de sagen van Karel den Groote en zijn geslacht gewijd, heb ik die namen kunnen opsporen. Zij zijn wel vermoedelijk door onzen dichter uitgedacht³⁾.

1) Bertholet, Hist. du Duché de Luxembourg, II, 11 en 14.

2) Zie Bertholet, a.w. III, 5 vlg., Dewez, Hist. part. des Prov. Belg. I, 107. Na den dood van Rîewîn, den laatsten graaf van Ardennen, werd zijn gebied in 963 verdeeld tusschen zijne vier zonen. Aan zijn derden zoon, Siegfried, viel het land van Luxemburg ten deel, waarvan hij nu als eerste graaf optrad. Den omvang van het graafschap van Ardennen geeft Bertholet (II, 13) aldus op: ‘Le Pays d'Ardenne, Pagus Ardennensis, comprenoit le Marquisat d'Arlon, la Prévôté de Luxembourg, et toutes les terres situées aux environs de l'Eltz, de la Wiltz, de l'Ouren, de l'Ourt, de l'Embleve, de la Semois, de la Lesse, et d'une partie de la Sure.’
Wat den naam Reinier betreft, moet ik nog even opmerken, dat (volgens Bertholet, III, 4 vlg.) de voorlaatste graaf van Ardennen, de vader van Rîewîn, werkelijk zoo heette. Doch deze was geen bastaard van Adelaen, maar de wettige zoon van ‘Sadiger le Juste’, en geen tijdgenoot van Lodewijk den Vrome, maar met diens achterkleindochter gehuwd. Wat Bertholet van hem meldt, heeft met het verhaal in onze fragmenten niets gemeen.

3) Alleen de naam Florant komt voor in den roman Florent et Octavian, waarover zie Paulin Paris in Hist Litt. de la France, XXVI, 303-335. Het boek Florent et Lion, door Mone (Uebersicht, bl. 77), vermeld als in 1621 door den bisschop van Antwerpen verboden, is hetzelfde werk, blijkens hetgeen Paris aldaar (bl. 335) mededeelt. Doch de hier genoemde Florent heeft met onzen Florant, heer van Famweel, niets te maken.

[p. 123]

Op geographisch gebied schijnt hij zich gelijke vrijheid te hebben veroorloofd als op dat der historie. Zoolang hij spreekt van Parijs, Reims, Troies en Chîslons, of van Coucy, van Bouillon, van Ghuse (dat zeker Guise zal zijn), gaat alles goed. Met het graafschap Goten, het gebied van Reinier's grootvader, moet het markgraafschap of hertogdom Septimanië bedoeld zijn, in het Zuiden van Frankrijk, tusschen den Rhône en de Pyreneën, dat naar de Westgothen, die er vroeger woonden, ook Gothië genoemd werd. Doch wat te maken van Brunenstein, van Taras, of van Deuve, de zoogenaamde hoofdstad van Ardennenland? Het kan zijn, dat een enkele naam die van Deuve b.v., door den vertaler verknoeid is, en dat in het oorspronkelijke iets anders te lezen stond¹⁾. Doch dit is eene bloote gissing. Onwillekeurig komen mij bij dit alles de woorden voor den geest, die Albericus, de bekende monnik en kronijkschrijver in de Abdij der ‘Trois Fontaines’, reeds in de 13^de eeuw schreef bij de vermelding van de verhalen omtrent Aymerijn van Narbonne, die den Paus tegen de Sarracenen te hulp kwam. ‘De nomine Papae’, zegt hij, ‘qui a cantoribus dicitur Milo, non est curandum, quia ita solent nomina mutare vel per ignorantiam vel curiose²⁾’. Indien reeds ten tijde van Albericus de cantores in het veranderen der namen zoo willekeurig te werk gingen, wat mag men dan wel van hunne opvolgers, de latere romantische dichters, verwachten³⁾?

1) Aan Douai kan wel niet gedacht worden. Dat heette in 't Mnl. Douway of Duway.

2) Alberici Monachi Trium Fontium Chronicon, uitgave van Leibnitz (Hannover, 1698), op het jaar 837, bl. 175.

3) Verg. A. Darmesteter, De Floovante, p. 100, waar hij van die latere gedichten zegt: ‘Haec enim poemata....anteriorum poematum argumenta cum aliis fabulis, seu traditis, seu aliunde desumptis, seu inventis, miscent et confundunt.’

[p. 124]

Uit al het bovenstaande blijkt genoegzaam dat het verhaal van onzen dichter, voor zoover wij het kennen, eene schepping is van zijn vindingrijk brein. Of men wellicht bij dit alles nog mag denken aan een historischen achtergrond; of misschien gebeurtenissen, later en elders voorgevallen, of wel oude thans onbekende sagen, hem aanleiding gegeven hebben tot het plan van zijn werk, waarbij hij dan eigenmachtig tijden, plaatsen, personen en feiten veranderde, en zijne stof door eigen verdichtselen aanvulde tot een welsluitend geheel; daarover durf ik geene uitspraak doen. Om die vraag te beantwoorden zou een omslachtig onderzoek noodig zijn, en er is alle kans, dat de uitkomst niet bevredigend zou wezen. Doch in elk geval ligt zulk een onderzoek niet op mijnen weg. Het kan alleen ondernomen worden met behulp van Fransche boekerijen, waar men alles bijeenvindt wat de gewestelijke geschiedenis van Frankrijk in de middeleeuwen betreft, en het zou eene ruimte van tijd vereischen, waarover ik niet te beschikken heb. Ik mag niet te veel uren aan mijne levenstaak - het Nederlandsch Woordenboek - onttrekken.

Dat ons gedicht uit het Fransch vertaald is, behoeft nauwelijks aanwijzing. Bijna alle voortbrengselen onzer middeleeuwsche letterkunde van epischen of romantischen aard zijn aan die bron ontleend, en het geheele karakter van het dichtwerk, waarvan de fragmenten hier voor ons liggen, de plaatsen waar de handeling voorvalt, de personen die er in optreden, de tooneelen die er in worden geschetst, alles bewijst onmiskenbaar den Franschen oorsprong. De talrijke vreemde woorden, die wij in onzen tekst aantreffen, leiden tot hetzelfde besluit. Waar wij lezen van adobeeren, affarant, bordoen, chyteit, deffieren, devoor, fayerie, faitijs, finieren, fraude, goddeeren, gorelle, gratieus, grenjaert, jugement, compangie, consent, contreye, convenant, costumier, cronement, medecinael, menjoot, omnipotent, orghelieus, ortegraphie, ostelrie, penseus, portative, prayerie, princhier, principael, respons, royael, sacreeren, scavote, secreet, sepulture, soffisant, solacheeren, suptijlheit, verglorifieren, visen-

[p. 125]

teeren, waenge enz., om van andere meer gewone woorden niet te spreken, kunnen wij geen oogenblik in twijfel staan.

Zoover ik heb kunnen nagaan, is het oorspronkelijke werk, dat aan het onze tot voorbeeld verstrekte, thans geheel onbekend. Nergens vind ik er eenige melding van gemaakt, nergens eenige aanduiding van de verhalen, die wij in onze fragmenten lezen. Dat een geleerde als Gaston Paris in zijn doorwrocht artikel over den Châtelain de Coucy met geen enkel woord rept van eene andere bewerking dier legende, op de onze gelijkende, is wel een bewijs, dat de Fransche letterkundigen van zulk een gedicht geene kennis dragen. Of het misschien nog ergens in het duister verscholen ligt en wacht op eene toevallige ontdekking, wie zal het zeggen? Maar juist aan de omstandigheid, dat de oorspronkelijke tekst verloren schijnt, ontleenen de overblijfselen, die wij hier in vertaling terugvinden, eene dubbele waarde. Zij vullen eene leemte in de geschiedenis der Fransche letteren althans eenigermate aan, en zullen uit dien hoofde niet onwelkom zijn ook aan de beoefenaars der Romaansche philologie.

Welk van de beide werken was nu het oudste, datgene waaruit onze fragmenten vertaald zijn, of de roman van Jakemon Sakesep? Voor de beoordeeling der juiste verhouding tusschen beide is die vraag van belang. Volgens Tobler en Gaston Paris¹⁾ moet de Fransche roman geschreven zijn op het einde der 13^de of in 't begin der 14^de eeuw, onder de regeering van den Franschen koning Philips den Schoone (1285-1314). Ofschoon het moeilijk is, den ouderdom te bepalen van een gedicht, dat verloren is geraakt en waarvan wij dus de taal en den stijl niet kennen, komt het mij toch waarschijnlijk voor, dat het andere werk van ouder dagteekening geweest is. De roman, door Crapelet uitgegeven, is een eigenlijke roman d'aventures, in min of meer modernen trant. Ons gedicht daarentegen,

1) Jahrbuch für roman. und engl. Sprache und Literatur, XIII, 109 vlg., en Hist. Litt. de la France, XXVIII, 355.

[p. 126]

hoewel niet volkomen met den naam van chanson de geste te bestempelen, sluit zich toch nader bij die chansons aan, brengt het verhaal in verband met andere - zij het dan ook verdichte - sagen uit den Karolingschen fabelkring, en ademt meer den geest der vroegere middeleeuwen. Dit schijnt op een hoogeren ouderdom te wijzen. Groot zal het verschil wel niet geweest zijn, want juist in de tweede helft der 13^de eeuw waren dergelijke ridderlijke verhalen in zwang. Maar toch mag men, naar 't mij voorkomt, ons gedicht wel eenige jaren vroeger stellen dan de Histoire du Châtelain de Coucy. Is die meening juist - waarover ik gaarne het oordeel aan Fransche letterkundigen overlaat -, dan heeft Sakesep wel denkelijk het oudere gedicht gekend en ook daaraan voor een gedeelte de stof van zijn roman ontleend. Het gevoelen van Gaston Paris¹⁾, dat hij in de liederen van den heer van Coucy, door hem in oude handschriften aangetroffen, in verband met de populaire legende van het als spijs toebereide hart, de aanleiding tot zijn verhaal heeft gevonden, zal dan eene kleine wijziging of aanvulling behoeven. Ook het gedicht, waarvan onze fragmenten de vertaling behelzen, komt dan in aanmerking als eene der bronnen, waaruit hij vermoedelijk geput heeft.

Ik moet nog even wijzen op een merkwaardig verschil tusschen de beide gedichten. Het betreft de voorstelling der liefdesbetrekking van den burggraaf en zijne beminde. In den Franschen roman is het een minnehandel, die, hoe bevallig ook geteekend, toch kwalijk overeen te brengen is met de begrippen van ridderlijke eer en vrouwelijke deugd. Geheime ontmoetingen der gelieven, waarbij de heer van Fayel telkens behendig bedrogen wordt, gevolgd door misdadige schending der huwelijkstrouw. Al is de dichter ook nog zoo met beiden ingenomen, al schildert hij hun beeld met de liefelijkste kleuren, toch waagt hij geene poging om hunne schuld te loochenen of zelfs te verbloemen, en de wraak van den belee-

1) T.a. pl., bl. 365 vlgg.

[p. 127]

digden echtgenoot, hoe afschuwelijk ook in de uitvoering, is toch eenigermate gerechtvaardigd. Hoe geheel anders bij onzen dichter! De liefde tusschen Dominicus en Beatrijs is eene hartelijke en innige gehechtheid, eene teedere genegenheid zelfs, maar naar middeleeuwsche denkbeelden volkomen bestaanbaar met hetgeen de ridder aan zijn ouden vriend Florant, en de edelvrouwe aan haren gemaal verschuldigd was¹⁾. Overal wordt deze voorgesteld als ‘eene ongheblaemde vrouwe’ (II, 1452), en haar minnaar als ‘de beste ridder’, die ‘noynt ontrouwe dede’ (II, 233-235). Zoo zuiver, zegt de dichter (II, 172):

so zuver was haer minne,

Dat ziere beide ne wouden inne
Gheene wankelinge laten comen
Van ghepeinse of daer in dromen,
Dat daer yemen quaet in helt,
Ende bleven altoes verzelt,
Beide vrouch ende spade,
In goeder minnen.

Om geen ding ter wereld zou Dominicus zich vergrepen hebben aan hare eer. Hij was aan Florant meer gehecht dan aan zijn eigen vader (II, 239),

1) Hoe men destijds over die galante zaken dacht, blijkt zeer karakteristiek uit de woorden, die Sakesep aan Isabel, de kamenier der ‘dame de Fayel’, in den mond legt. Zij zegt tot hare meesteres (vs. 2361):

‘moult m'esmerveill, par m'ame,

De vous, qui estes haute dame,
S'avés mari preu et vaillant,
Et sus ce faites un amant.’

Maar laat er aanstonds op volgen:

‘Si ne di pas pour ce qu'amer
Ne puist bien dame un baceler
En honnesté et avoir chier;
Et se li puet, s'il a mestier,
D'aucun bel jouel faire don:
Tout ce puet faire par raison;
Mais s'onnour doit si bien garder
C'o lui ne se puist aseuler
En lieu privé, car je vous di:
Li lieu en ont fait maint hardi,’

[p. 128]

 

Ende eer hem die goede man

 

Eeneghe ontrouwe hadde ghedaen,

 

Hi haddem eer laten vlaen,

 

Ja als an zijn goede wijf,

 

Die noynt adre an haer lijf

 

Hadde van ghepeinse quaet.

Met volkomen vrijmoedigheid beantwoordt Beatrijs dan ook de verwijten van haren echtgenoot, toen deze door den valschen Eduard achterdocht had opgevat, met eene hartstochtelijke betuiging van hare onschuld (II, 1406):

Bi den Heere die mi gewrachte
Met ziere heilegher moghenteden,
Ie hebbe toten daghe van heden
Ghedaen als eene goede vrouwe
Ende ghequijt die zelve trouwe,
Die ie u beloofde wilen eere,
Als ie u nam teenen heere,
Ende sal oec eewelike,
Tote ic-sceede van erderike.
Ende noch en es hi niet gheboren,
Die mi anders leide te voren
Dan doghet ende reinicheit.

En zij schroomt niet, na de vermelding der weldaden, die zij aan den heer van Couchi te danken hadden, er bij te voegen (II, 1448):

Ende ewelijc sal hi van mien
Ghemint zijn zonder dorpernie.

Op hunne liefde kleeft dus niet de minste smet. Alleen de inblazingen van een laaghartigen lasteraar wekken in het hart van Florant wantrouwen en ijverzucht op, verkoelen zijne genegenheid voor Beatrijs en haren vriend, en bereiden de droevige ontknooping voor, het noodlottige uiteinde eener onschuldige vrouw.

Ik wil op dit kenmerkend verschil tusschen de beide gedichten niet bepaald drukken, om den hoogeren ouderdom van het onze waarschijnlijk te maken. Gaston Paris heeft opgemerkt,

[p. 129]

dat ook in sommige veel jongere bewerkingen derzelfde stof de genegenheid der twee gelieven als rein en onschuldig wordt voorgesteld¹⁾. Op zich zelf bewijst dit verschil dus niets voor eene vroegere of latere dagteekening. Maar ik zou toch in bedenking willen geven, of het niet eenige waarde heeft, waar het de vergelijking geldt van twee verhalen, beide uit de 13^de of 14^de eeuw afkomstig; of niet ook deze voorstelling van onzen dichter een meer eigenaardig middeleeuwschen geest ademt dan die van Sakesep, en of zij dus niet allen schijn heeft tot het oorspronkelijke karakter der sage te behooren.

Wat den ouderdom van onze Nederlandsche vertaling betreft, ook deze laat zich niet met zekerheid, maar alleen bij benadering bepalen. Onze fragmenten bevatten geene enkele aanduiding, die tot eenige gevolgtrekking aanleiding geeft. Het handschrift is uit het laatst der 14^de eeuw. Het is echter blijkbaar geen autograaf. Ofschoon de tekst over 't algemeen vrij zuiver is, komen er toch misstellingen en fouten in voor, die op een afschrijver uit de tweede of derde hand wijzen. Dit brengt ons eenige jaren achterwaarts, zeker althans tot het midden der eeuw. Veel vroeger evenwel zou ik den tijd niet durven stellen, want onze vertaler was blijkbaar een man, die onder den invloed stond van de nieuwere begrippen der didactische school. Dat getuigen de aanmerkingen, die hij hier en daar invlecht. Ik haalde reeds boven aan, hoe hij bij de vermelding van den ridderslag, dien vele aanzienlijke edelknapen te gelijk met Karel den Kale ontvingen, er spottend bijvoegt (1, 782-791), dat men die plechtige handeling nu niet meer noodig acht, want dat de ‘;princhen kinder’ nu bij hunne geboorte hun ridderschap al medebrengen:

Das es tvole veredelt zeere!

1) T.a. pl., bl. 379, 385 en 387, waar hij spreekt van den roman van Mad^lle. de Lussan (‘Anecdotes de la cour de Philippe-Auguste’, 1733), en o.a. getuigt: ‘En faisant de “Gabrielle” la victime innocente des fureurs jalouses de son mari, Mad^lle. de Lussan a rendu eette tragique histoire plus intéressante et plus tendre.’ Het is opmerkelijk, nu reeds bij een tijdgenoot van Sakesep dezelfde voorstelling te vinden.

[p. 130]

Men ziet, de bloei van het ridderwezen was reeds voorbij, toen onze dichter zich die scherts kon veroorloven. Elders geeft hij ons gemoedelijke uitingen ten beste op zedelijk gebied. Als hij verhaald heeft, hoe de listige Eduard in den boezem van Florant de knagende achterdocht opwekte, neemt hij die gelegenheid waar om in een twintigtal verzen (II, 107-128) uit te varen tegen den boozen nijd,

Die welke die vermalendide
Viant eerst ter werelt brochte
Ende oec also vaste cnochte,
Dat men niet outcnopen can.

En hij besluit met de vrome verzuchting:

Dies moete ontfaermen onsen Heere
Ende ziere liever moeder Marien!

Later, waar hij ons meldt dat Beatrijs, te Parijs aangekomen, haren intrek nam in de herberg van haren echtgenoot, roemt hij (II, 1559-1576) die handelwijze als een blijk van den ootmoed en de onderdanigheid, die eene vrouw, en vooral eene vrouw van hooge geboorte betamen, en hij dringt die opmerking aan met eene (trouwens niet zeer duidelijke) vergelijking, waarvan de zin schijnt, dat adel zonder ootmoed even verkeerd is als dat iemand zich ‘zonder seip of boot’ te water wilde begeven. Eene poëtische ontboezeming, die vrij prozaïsch eindigt met de woorden:

Ter materien ie weder keere.

Dat de vertaler deze en dergelijke uitweidingen niet in zijn Fransche voorbeeld vond, maar uit eigen wijsheid inlaschte, mogen wij wel als zeker aannemen. Zij zijn in een episch-romantisch gedicht ten eenenmale misplaatst, maar geheel in den geest van Maerlant en Boendale, geheel in overeenstemming met de denkbeelden der Nederlandsche burgerij in de eerste helft der 14^de eeuw, die prijs stelde op nuttige leering en stichtelijke vermaning.

Wanneer ik dit alles te zamen overweeg, dan geloof ik onze vertaling niet jonger te mogen stellen dan 1350, maar ook

[p. 131]

niet ouder dan 1330, toen de begrippen der didactische school eerst recht waren doorgedrongen in den geest der natie, zoodat zij ook op de dichters van epos en roman invloed hadden bekomen. De taal en stijl onzer fragmenten stemmen met deze tijdsbepaling volkomen overeen. Het is dezelfde manier van zeggen - nog tamelijk zuiver Middelnederlandsch, maar toch reeds met eene overhelling tot meer moderne wendingen en uitdrukkingen - als die wij in andere gedichten uit hetzelfde tijdperk aantreffen, met name in de overblijfselen van den Loyhier en Malaert, met wier taaleigen dat van ons gedicht veel overeenkomst heeft.

Omtrent den persoon van den vertaler, zijn naam, zijne woonplaats enz., is ons volstrekt niets bekend. Alleen getuigt zijn werk, dat bij een niet onbekwaam dichter was. In hoeverre hij eene getrouwe overzetting of wel eene omwerking geleverd heeft, kunnen wij bij gemis van den oorspronkelijken tekst niet beoordeelen. Doch zijn verhaal is overal zoo natuurlijk en zoo duidelijk, dat wij in het eerste geval aan de nauwkeurigheid van zijne vertaling niet behoeven te twijfelen. Taal en stijl zijn niet zonder verdiensten. Er is gang en leven in; waar hij personen sprekende invoert, zelfs bezieling en gloed. De woordenwisseling b.v. tusschen Couchi en Masebroue, de toespraak van den heraut Bien-Argent bij zijn bezoek in het legerkamp van Reinier, en het antwoord hem door den bisschop van Luik gegeven, zijn gesteld in krachtige, manlijke taal. Somtijds weet hij niet onaardig te schertsen, vooral waar hij den goedigen Lucaen laat spreken. Zeer zeker is het gedicht in zijn geheel, niet alleen door de afwisseling en verscheidenheid van tooneelen, maar ook door den lossen en sierlijken verhaaltrant, voor onze voorvaderen eene boeiende lectuur geweest.

Zijn derhalve onze fragmenten belangrijk uit een letterkundig oogpunt, zij zijn het niet minder voor de kennis onzer middeleeuwsche taal. Merkwaardig, hoe bijna iedere vondst van overblijfselen der oude poëzie onze taalkunde met nieuwe bijdragen

[p. 132]

verrijkt. Ook hier vinden wij een aantal woorden, die tot dusverre nog niet, of slechts eene enkele maal waren voorgekov men. Uitdrukkingen als dreve, sijn gebluuc vervaen, gerijet, int gruus steken, imbare, zimperlijc, verdarentheit, verslooft, of vreemde woorden als affarant, bordoen, goddeeren, gorelle, scavote, waenge, zijn den taalbeoefenaar welkom. Wat de spraakkunst betreft, begroet hij met belangstelling den weinig bekenden vorm drieu voor draaide (II, 1695), en het opmerkelijk gebruik van onzen dichter, om aan de persoonlijke voornaamwoorden, als subject gebezigd, het aanwijzend voornaamwoord die toe te voegen. In onze gemeenzame volksspraak is die invoeging bij eigennamen en gemeene naamwoorden nog heden zeer gewoon, als men b.v. zegt: Willem die heeft mij verteld, de lamp die wil niet branden, enz.¹⁾. Maar datzelfde die, met de persoonlijke voornaamwoorden verbonden, is een zeldzaam verschijnsel. Verdam heeft er reeds op gewezen, dat het in de fragmenten van Huge van Bordeaux meermalen voorkomt, maar voegt er bij, dat hij zich niet herinnert, deze eigenaardigheid ooit bij andere schrijvers te hebben gevonden²⁾. Het trekt daarom onze aandacht, wanneer wij hier telkens zegswijzen aantreffen als ic die vruchte mi, ik vrees (I, 296), ic die zegghe u (II, 453), hi die zalre bi zijn leven setten (II, 507), hi die riep (II, 2731), soe die heeft (I, 518), wi die hebben tijt ghenouch (I, 297), enz. Evenzoo, wat de spelling aangaat, treft ons het veelvuldig gebruik van z, in de plaats van s, voor vloeibare en andere medeklinkers: zlaen, zlouch, gezlegen, zlach, zlavine, verzmaet, zniden, zcoenkine enz. Of die schrijfwijze van den dichter zelven afkomstig is, of van den jongeren afschrijver, laat zich natuurlijk niet beslissen. Doch het blijkt in elk geval genoegzaam, dat de nieuwgevonden verzen, ook wat de taal betreft, vrij wat nuttige leering be-

1) Men denke slechts aan het bekende liedje: ‘Jan die sloeg Lijsje, En Lijsje die sloeg Jan.’

2) Taalk. Bijdr. I, 114 vlg. Verg. ook Dr. Kalff, Mnl. Epische Fragm., bl. 229. Elc die ghine vindt men in Loyhier en Malaert, ald. bl. 288, vs. 549.

[p. 133]

vatten ter uitbreiding van onze, wel in de laatste jaren aanzienlijk vermeerderde en verbeterde, maar toch in menig opzicht nog zoo gebrekkige kennis.

Ik laat thans de fragmenten in nauwkeurigen afdruk volgen: het eerste naar het afschrift van Mone, de overige naar de oorspronkelijke perkamentbladen, die ik met alle zorgvuldigheid, hier en daar met aanwending van een reagens en niet zonder moeite, heb onteijferd. Waar de lezing twijfelachtig is, heb ik dat door cursieve letters aangewezen. Enkele blijkbare fouten heb ik in den tekst verbeterd, doch altijd de lezing van het handschrift aan den voet der bladzijde vermeld. Van taalkundige aanteekeningen heb ik mij in den regel onthouden: mijne uitgave is voor lezers bestemd, die Mnl. verstaan. Alleen bij de meer belangrijke woorden, die tot nog toe niet verklaard waren, heb ik eene korte opheldering gegeven, en op enkele plaatsen, waar zelfs een ervaren kenner der oude taal een oogenblik in twijfel zou kunnen staan, door eene kleine vingerwijzing de juiste opvatting gemakkelijk gemaakt. Een drietal woorden, die eene meer uitgewerkte toelichting vereischten, te uitgebreid om onder den tekst te worden geplaatst, t.w. scavote, imbare en zimperlijc, heb ik in eene Bijlage behandeld.

En hiermede geef ik deze bijdrage tot onze middeleenwsche letterkunde aan mijne landgenooten over. Ik doe het met den wensch, dat weldra nog andere overblijfselen van het gedicht voor den dag mogen komen. De verspreide bladen van het jammerlijk uiteengescheurde handschrift moeten toch voor een gedeelte nog hier of daar verscholen liggen, vermoedelijk in Noord-Brabant of aangrenzende streken. Mogen zij, die in de gelegenheid zijn tot nasporingen in oude boekverzamelingen en archieven, vooral niet verzuimen er naar te zoeken. Wij mogen niets onbeproefd laten, om van den zoo deerlijk gehavenden letterschat onzer vaderen te redden wat nog te redden valt.

[p. 134]

I.
Fragment uit Atrecht.

⁺. Ende also wel gheadobeerde
Vant men kume upter eerde.
Also vul was die stede
Met volke van der edelhede,
Dat zi cume mochten binnen
Alle ostelrie ghewinnen,
Sine moesten buten weghe zijn¹⁾.
Nu willie der materien mijn
Volghen ende bliven bi.
Den borchgraven van Couchi.

Als die edel ridder goet

Den dach entie tijt verstoet,
Dat het naecte den termijn
Dat die feeste zoude sijn,
So ne woudi langher tijt
Beiden, maer an den ermijt
Nam hi orlof den vierden dach
Die vor den Tsinxen ghelach,
Dat crone soude draghen
Die coninc met zinen hoghen maghen,
Ende zinen zone ridder maken.
Hi haddem up alle zaken
Beraden metten neve zijn,
Die hem gaf een brievekijn
An den coninc Lodewijc,

+ Fol. 1 a

1) Of het moesten herbergen (huisvestingen) zijn op afgelegen plaatsen.

[p. 135]

 

Twelke den ridder rijc

 

Dede harde grote stade.

 

Die borchgrave bi vorzienen rade

 

Dede al zine wapine

30

Ane onder eene zlavine,

 

Die goet waren ende gave.

 

Gheene beter drouch hertoge no grave,

 

Noch daer toe also goet een zwert.

 

Hi was oec also wel ghepeert¹⁾

35

Als eenich heere diemen vant.

 

Lucaen zijn neve, die seriant,

 

Hadde zine male wel bewaert

 

Aldaer up zijn zomerpaert,

 

Daer hi selve up was gheseten.

40

Sijn derde paert woudi vergeten,

 

Want hi peinsde om tprofijt

 

Dat ostelrien quaden tijt

 

Soude²⁾ wesen te Parijs;

 

Ende in den clooster te Sente³⁾ Denijs

45

So hadde Lucaen eenen broeder,

 

Die van den wine was behoeder.

 

Mochti niet bet, hi dede verstaen

 

Doe zinen meester Lucaen,

 

Si zouden daer herbergen wale.

50

Doe namen zi met scoender tale

 

Orlof an den goeden ermijt,

 

⁺ Diese heeft ghebenedijt

 

Metter hant alle bede

 

Ende Gode bevolen mede,

55

Ende daer met zijn si ghesceiden:

 

God die neemsi in ziere gheleiden!

 

Si zullens hebben wel te doene.

1) Van zulk een goed paard voorzien. Verg. II, 2406: harde wel ghepaert.

2) Bij Mone: Souden.

3) Het Hs. heeft, bij verkorting, S.

+ Fol. 1 b.

[p. 136]

 

Het en was nye ridder also coene,

 

Haddi bestaen dat hi bestont,

60

Hi ne hadde in der herten gron

 

Sorghe gheadt ende vaer,

 

Hoe dat hi zoude van daer

 

Hebben gheraect, daer hijs began,

 

Ende in der eren bleven dan,

65

Der ghelijc dat hi dede,

 

So ghi zult horen die waerhede.

 

Beide reden zi te samen,

 

Na dien dat zi orlof namen,

 

Te Famweele¹⁾ in die stede;

70

Want cooplieden alle bede

 

Hieten zi waer zi quamen.

 

Si veranderden hare namen

 

Onder hem beiden in secreit

 

Bi groter behendicheit.

75

Hine leefde oec niet, gheloves mi,

 

Die den borchgraven van Couchi

 

Ghekent hadde int openbaer,

 

Diene over drie der jaer

 

Hadde ghekent of over viere,

80

So was hi an zine maniere

 

Verkeert ende an zine ghedane,

 

Hine hadder al zijn meerken²⁾ ane

 

Gheleit an wezen ende an sprake

 

Met goeder moete ende met ghemake

85

Ende oec bi secreter dinc.

 

Hi scheen die scoenste jongelinc

 

Wesen van der werelt al,

 

Eer hi quam int ongheval

 

Dat hi van zinen lieve sciet

1) In Mone's afschrift staat hier en in 't vervolg altijd Fauiweele.

2) Bij Mone: meerk ī ane. Zeker is meerken, opletten, bedoeld: al zijn meerken, al zijne oplettendheid. Verg. vs. 303.

[p. 137]

90

Ende dat hi int zwaer verdriet

 

In den woude lach drie jaer.

 

An zinen baert haddi noyt haer,

 

Die hem lanc was worden doe.

 

Te Famweele quamen si toe

95

Over cooplieden ghevaren,

 

Daer si wel ontfanghen waren

 

In eene scone ostelrie.

 

Des avonts so vraechden zie

 

Wie dat here was van der stede,

100

Dies men hem die wareit zede,

 

Ende dat die vrouwe was der ghelike

 

Des coninx nichte van Vrankerike,

 

⁺ Die beste entie scoenste mede

 

Die men wiste in kerstinede.

105

Doe so vraechde Luuc aldaer,

 

Of daer eenich constenaer

 

Ware die conste nieuwen zanc,

 

Si zoudens hem weten danc

 

Ende ghevens hem oec miede.

110

Si hadden ghehoort nieuwe liede

 

Van rovers die lagen in den wouden,

 

Dat zi gheerne horen zouden.

 

Cume hadde Lucaen twoort

 

Van dien zange gebrocht vort,

115

Men hietene zwijghen daer,

 

Want neimen, so coene ne waer

 

Dies vermaende in die stede,

 

Het ne soudem lijf of lede

 

Costen van der vrouwen goet,

120

Op dat soe worde der zaken vroet;

 

Want daer men dat liet van

 

Maecte was die beste man,

 

Die wile hi woende in die stede,

 

Die noyt wapine an dede,

+ Fol. 1 c.

[p. 138]

125

Ende oec ghemint also zeere

 

Metter vrouwen ende metten heere

 

Ende metter ghemeender stat,

 

So dat niemen mochte om dat

 

Quaet van hem horen spreken,

130

Men zout an zijn leven wreken.

 

Lucaen zeide: ‘Belcht hu niet,

 

Wi ne weter¹⁾ of gheen bediet,

 

Want wi zijn vremde cooplieden,

 

Ende gheerne horen wi bedieden,

135

Dat rovers ende mordenaren

 

In haren tiden qualijc varen,

 

Dor die vrese die si ons doen

 

Dicken zonder occissoen’.

 

Daer met lieten si die tale.

140

Luuc die vraechde te dien male,

 

Als die behendich was ende wijs,

 

Of zi niet te Parijs,

 

Here of vrouwe, zoude wesen

 

Men andworde hem na dezen:

145

Ja si zeker alle bede,

 

Want hute camere huter stede

 

Voren ghevaren was²⁾.

 

Die borchgrave verblijdde om das

 

So zeere dat hi verscoot,

150

Al hadt ghezijn van coude groot,

1) Bij Mone: weten.

2) De graaf en gravin van Famweel vertrokken eerst den volgenden morgen naar Parijs: zie vs. 229-235. Zij waren dus nu nog niet vertrokken. Dat zij hute camere waren gegaan, zegt in allen gevalle niets: huter stede ware genoeg. Doch het adv. Voren wijst er op, dat hier sprake is van een ander persoon, die de hooge personages vooruitreisde. Men zal moeten lezen:

Want haer camerare huter stede
Voren ghevaren was.

‘Ja’, zeide men, ‘zij gaan zeker naar het feest te Parijs, want hun kamerheer is reeds vooruitgereisd’.

[p. 139]

 

Ende vervinc al zijn ghebluuc¹⁾,

 

Ende metten worde zeidi tLuuc

 

Of der ghelijc of hijt der coude²⁾

 

⁺ Dede, dat niemen merken soude.

155

Daer so spraken zi menich woort

 

Binnen der maeltijt rechte voort,

 

Beede van desen ende van dien.

 

Blide was, gheloves mien,

 

Die borchgrave van Couchi,

160

Dat die edele vrouwe vri

 

Sijns hadde vergheten niet,

 

Ende haer leet was zijn verdriet,

 

Ende dat die vrouwe faitijs

 

Soude wesen te Parijs.

165

Dies so verblijdde hi zere in dien.

 

Hi hoopte dat hise zien

 

Noch zoude vor zine doot,

 

Ende dat soe die wareit bloot

 

Noch weten zoude algader,

170

Hoe datse die verrader

 

Valschelike hadden beloghen,

 

Daer bi dat zi noch bedroghen

 

Wesen zouden, mochte hise scouwen,

 

Ende van der valscher ontrouwen,

175

Die hem zijn oem hadde ghedaen:

1) D.i. En herstelde - herstelde zich van - zijne verlegenheid. Gebluuc, hier voor het eerst aan 't licht komende, is zooveel als verlagenheid, verwarring. Verg. het adj. geblu, verlegen, in de war, ontsteld (Verdam II, 976); mhd. blûc, bliuc, blûg in denzelfden zin, blûge, verlegen zijn (Benecke I, 214 vlg.); Zweedsch blyg, schuchter, blygas, zich schamen, blygd, schaamte, blyghet, verlegenheid; Zwitsersch blug, vreesachtig, blügen, plüken, vreezen, schrikken, beven, blugheit, blugsamkeit (Stalder I, 187 vlg.). Vervaen is hier zooveel als herstellen, zich hervatten van iets, er van bekomen, hd sich erholen. Als onz. ww., voor zich herstellen, nieuwe kracht bekomen, leest men het bij Russbroce II, 155, r. 12, en in de Rumb. Avondst. bl. 110, vs. 4.

2) Denkelijk te lezen: Al der ghelijc of hijt dor coude.

+ Fol. 1 d.

[p. 140]

 

Daer of zoudi wrake ontfaen,

 

Want van al was hi tbeghin.

 

Vele peinsdi in zinen zin,

 

Daer hi over tafle sat,

180

Dies men hem vermaende dat,

 

Waer bi dat hi niet en ate¹⁾.

 

Hi zeide hi hads²⁾ ter goeder mate,

 

Hi woude zijn ter rusten waert.

 

Doe so was hi ter vaert

185

In eene camer gheleet al daer,

 

Ende zijn cnape daer naer

 

Bekende³⁾ ende betaelde mede

 

Met wel groter hovesschede,

 

So dat mens hem zeide danc.

190

Die nacht waren doe niet lanc:

 

Het was int uutgaen van Meye.

 

Luuc ghinc na zinen greye

 

Besien ten peerden, ende daer naer

 

So ghinc hi te rusten daer

195

Ment hem wijsde, daert was scone.

 

Tote die zonne an den trone

 

Lichte, zo sliep Lucaen.

 

Hine hadde niet bevaen

 

Sulc ghepeins int herte binnen

200

Ende zulken last van minnen

 

Als die borchgrave goet,

 

Die zule ghepeins in den moet

 

Hadde dat hi lettel ruste.

 

Alst dach was een lettel luste

205

⁺ Hem te lukene sijn oghen.

 

Doe zo quam hem een vertoghen

 

In vormen van vizioene,

1) Bij Mone: at.

2) Bij Mone: hi hade.

3) Denkelijk te lezen Rekende, maakte hunne rekening op, rekende of.

+ Fol. 2 a.

[p. 141]

 

Dat hi riden sach int groene

 

Die vrouwe van Famweele,

210

Met vruechden ende met riveele,

 

Ter steden van Parijs waert.

 

Daer mede ontspranc hi ter vaert,

 

Ende hi riep lude: ‘Lucaen,

 

Hebdi noch niet ghedaen

215

Den peerden hare orboren?

 

Die vrouwe die es lange vore.

 

Vullijc, laet ons riden naer!’

 

Meltien quam hi them selven daer.

 

Sine oghen ontdedi ende zach

220

Dat het was scone dach.

 

Niemen ne was hem daer bi.

 

Die borchgrave van Couchi

 

Die zo ghinc hem zelven cleeden

 

Ende wapinen ende ghereeden:

225

Ghewone zo was hi der pine.

 

Ende Luuc, die cnape sine,

 

Hadde hem zelven up ghedaen.

 

Te zinen peerden es hi ghegaen.

 

Het was worden scone dach.

230

Die vrouwe dat¹⁾ hi porren zach

 

Doe ute dien casteele

 

Enten heere van Famweele

 

Met eenen ghezinde elc zonderlinc,

 

Al hadt eenen riken coninc

235

Ghevolgt, hine dors hem scamen niet.

 

Sonder te lettene yet

 

So es al doe Lucaen

 

Te zinen meester ghegaen,

 

Dien hi vant al bereit.

240

Al daer heeft hi hem ghezeit

1) Bij Mone: dit.

[p. 142]

 

Of hi zoude willen riden,

 

Want hi hadde ghezien liden

 

Vrouwen ende heeren uter stat.

 

Als die borchgrave dat

245

Hoorde, zeidi: ‘Lucaen,

 

Het es harde quaet ghedaen,

 

Dat ghi hebt zo lange ghelegen.

 

Wi zouden sijn an die wegen

 

Emmertoe milen drie.’

250

Lucaen zeide: ‘Meester, mie

 

Luste te slapene wel.

 

Onse peerden die zijn snel,

 

Si zullen corte milen maken.’

 

Hi wiste lettel van der zaken,

255

Waer omme dat zijn meester zede.

 

⁺ Met wel groter neerensthede

 

So ghinc wezen¹⁾ Lucaen,

 

Ende alsi al hadden ghedaen,

 

Saten si up beide te zamen.

260

An den weert si orlof namen

 

Al doe in hovesscher wijs.

 

Uter poorten van Parijs²⁾

 

So zijn si ghereden daer.

 

Den zelven wech volchden zi naer,

265

Die de vrouwe was ghereden.

 

Omtrent twee milen buter steden

 

Mochten zi voren wesen.

 

Den borchgraven, so wi lesen,

 

Was te bet in allen zinne,

270

Dat hi die edele graefnedinne

 

Wiste voren in den pat.

 

In hem zelven dochtem dat

+ Fol. 2 b.

1) Denkelijk te lezen torsen, de paarden opladen.

2) T. w. nit de Parijsche poort, de poort van Famweel, waardoor men op den weg naar Parijs kwam.

[p. 143]

 

Die roke quam van haer ghewayt,

 

Dies zijn herte was ghepayt.

275

Also vullijc hem die heere

 

Haeste ende reet so zeere,

 

Dat hi die moude metten winde

 

Van haer ende van haren gezinde

 

Stuven zach te hemele waert.

280

Bet an so nopedi zijn paert,

 

Dat hise achterhaelde naer.

 

Doe sone wildi daer

 

Niet vorder riden vortwaert,

 

Hine wederhilt zijn paert.

285

‘Faelt hu yet?’ sprac Lucaen.

 

‘Waer omme doedi niet bet angaen

 

Hu paert, dat wi die vrouwe zien?

 

Maer ghi hebt een ontsien,

 

Dat men hu verkennen mach.’

290

Die borchgrave upten cnapen zach

 

Ende hi zeide: ‘Lucaen,

 

Het ware onnedelheit ghedaen,

 

Souden wi als bouven riden

 

Ende heeren ende vrouwen liden

295

Vor bi binnen haren hande¹⁾.

 

Ic die vruchte mi der scande,

 

Ende wi die hebben tijt ghenouch.’

 

Lucaen om die tale louch,

 

Als die hem bemoede wel

300

Dat zoet was ende niemen el

 

Dien hi minde also zeere,

 

Want met menegen nauwen kere

 

Haddire meerc an gheleit,

 

Als yet van haer was ghezeit,

305

Dat hi veranderde al daer bi.

 

Maer van den here van Couchi

1) Denkelijk te lezen: binnen haren lande, in hun eigen land.

[p. 144]

 

⁺ Constijt anders niet gheweten,

 

Dan hire na mochte meten¹⁾.

 

Al zeoenkine na dieu tiden

310

So began hi achter riden,

 

Altoes die ogen dare waert.

 

Doe quam ghereden up een paert

 

Een page ute Bartaengen lant,

 

Die welke den affarant²⁾

315

Sinen meester hadde ontreden,

 

Ende van groter blijtheden

 

So zanc hi dat nieuwe liet,

 

Twelke van den borchgraven hiet,

 

Hoe hi ghehangen was te Troes,

320

Ende dat met zo luder voes,

 

Dat die edele vrouwe hoorde,

 

Die haer in den zin verstoorde

 

Ende zeide: ‘Groten ondanc

 

Moeti hebben die dat zanc

325

Boven den verbode mijn!’

 

Doe beval die vrouwe fijn,

 

Dat men al daer zoude vangen

 

Ende an eenen boem hangen.

 

Haer ghezinde was tien tiden

330

Daer ghereden an eere ziden.

 

Die meyere van Famweele der steden

 

Es daer an den cnecht ghereden,

 

Ende zeide: ‘Wie leerde hu dat liet?’

 

‘Lieve heere, of ghijt ghebiet,’

+ Fol. 2 c.

1) Dan hij bij gissing kon opmaken, kon nagaan. Zie ook II, 2502, en verg. goth. miton, hd. ermessen.

2) Affarant, ridderpaard (verg. vs. 311); prov. alferan, oud-fr, auferant, auferrant. Ontleend aan Arab. al faras, strijdroa, met weglating der s en toevoeging van den uitgang an, ant, gelijk meermalen bij Oostersche woorden. In de Langue d' oil werd de r verdubbeld (auferrant), omdat men het woord verband bracht met het adj. ferrant, ijzergrauw, grijs, en het opvatte als benaming der kleur van het paard. Zie Diez, Etym. Wdb. II, 292 vlg., en vooral Gachet, Gloss. 36 vlg.

[p. 145]

335

Sprac die cnecht ende was vervaert:

 

‘Sijns meesters zo es dit paert,

 

Maer ic die hebt hem ontreden,

 

Ende ic salt hem zonder beden

 

Weder ghehenden, laet mi gaen.’

340

‘Ja,’ sprac die meyere, ‘ghi hebt gedaen.

 

Om dat ghi hebt dit paert ghestolen,

 

So zuldi moeten gaen ter scolen,

 

Met eere leeder tuwen grave’.

 

Doe zo dede hine beeten ave

345

Ende leedene onder eenen boom.

 

Van den paerde nam hi den toom,

 

Daer hine mede hangen dede.

 

Die borchgrave ende zijn cnape bede

 

Quamer ghereden toe.

350

Die borchgrave vraechde doe,

 

Wat die cnecht hadde mesdaen.

 

Die meyere andworde zaen:

 

‘Hi heeft ghezongen twee liedekine,

 

Daer hi omme te quaden fine¹⁾

355

Comen es, also ghi ziet.

 

Deen dat es tverboden liet

 

Van den borchgraven van Couchi;

 

⁺ Dat ander sanc hi jeghen mi,

 

Dat hi was een dief der paert,

360

Dies heeft hi zine uutvaert

 

Nu an desen boom ghedaen,’

 

Die borchgrave andworde zaen,

 

Die den meyere kende wel:

 

‘Het, doct quaet singen ende maken spel,

365

Daer omme dat men hangen moet.

 

Het scijnt dat die vrouwe goet

 

Den borchgrave haette zeere,

1) Bij Mone: sine.

+ Fol. 2 d.

[p. 146]

 

Dat niemen mach zingen van den here,

 

Hine moeter omme ghehangen zijn.’

370

‘Dat ne doet soe niet anschijn,

 

Dat hi was van haer ghehaet;

 

Haer es leet dat men verzmaet

 

Heeft met alsulker doot,

 

Want zijn vromicheit was groot

375

Entie doghet entie trouwe,

 

Die hi dede onzer vrouwe

 

Ende die haer ghingen an.’

 

Die meyere reet doe van dan

 

Haestelike ziere veerde

380

Al doe henen metten peerde,

 

Daer die cnecht up quam ghereden.

 

Altemale die waerheden

 

Seidi der vrouwen doe.

 

Mettien quam ghereden toe

385

Die heere van Famweele

 

Met spele ende met riveele

 

Al daer an der vrouwen waghen,

 

Daer zijt beide anezaghen

 

Die borchgrave ende Lucaen,

390

Die te mallijc andren¹⁾ zeiden saen:

 

‘Het es nu te ziene goet,

 

Dat die vrouwe in den moet

 

Drouve es, gheloves mi,

 

Om sborchgraven doot van Couchi,

395

Die buten Zalons in die traelge

 

Hanghet.’ ‘Ic prise die faelge,’

 

Seide die vrome Dominicus.

 

‘Ie die hebt oec liever dus,’

 

Seide doe weder Lucaen:

400

‘Wilt der vrouwen riden aen,

1) Bij Mone: an dien.

[p. 147]

 

Daer so sit in haren wagen.

 

Si leven diese gheerne zagen,

 

Ende niet verre zijn van hier.’

 

Doe zo zeide die ridder fier:

405

‘Dat ne staet mi niet te doene.

 

Het es quaet wesen al te coene,

 

Daer men wesen heet mesdadich.’

 

‘Wat, heere! vrouwen zijn ghenadich,’

 

⁺ Seide doe weder Lucaen:

410

‘Al heeft zoe desen cnecht verdaen,

 

Soe ne zoude hu hangen niet,

 

Al wiste zoe hoe dat ghi hiet:

 

Ghi hebt doch dor haer ghedaen.’

 

Dus goddeerde¹⁾ Lucaen

415

Jeghen den meester zijn,

 

So dat bemoedde die ridder fijn,

 

Dat die cnecht daer up beende²⁾,

 

Datti die scone vrouwe meende

 

Ende minde, so hi dede.

420

Maer hi ghebaerde te diere stede,

 

Als oft hijt verstoede niet,

 

Maer emmer volchde tvrome diet

 

Also naer als hi mochte.

 

Dicken was hi int ghedochte

425

Dat hi aldaer zoude jagen

 

Metten peerde an den wagen

 

Ende groeten tscone wijf.

 

Doe quam hem een vaer int lijf,

+ Fol. 3 a.

1) Goddeeren, schertsen, boerten, zich verlustigen met aardigheden te zeggen. Oud-Fr. gaudir (La Curne de Ste Pal. VI, 379); eng. to gaud; van lat gaudere. Het woord komt bij ons nog in de 16de en 17de eeuw voor, in de beide vormen goddeeren en gaudeeren. Zie Oudemans, Wdb. op Bredero, bl. 120.

2) Daar spottend op doelde. Over benen, eigenlijk op een beentje of vogelfuitje blazen, figuurlijk genomen voor spotten, schimpen, of als bedr ww. voor bespotten, verschalken enz., zie Verdam, Mnl. Wdb. I, 885, en De Jager in Taalgids, III, 269-279.

[p. 148]

 

Dat hi den breidel weder helt.

430

Seere so was hi ontstelt

 

Al daer van gherechter minne.

 

Als een die es cranc van zinne

 

Baerdi jeghen hem zelven daer.

 

Luuc, die daer hoorde naer,

435

Hadder in ghenouchte groot,

 

Want die wareit vernam hi bloot,

 

Dat zoe die ghene ter waerhede

 

Was diene zuchten dede

 

Ende caermen nacht ende dach,

440

Ende daer al zijn troost an lach,

 

Sine doot ende sine ghesonde,

 

Die noyt niemen van zinen monde

 

Gheweten conde no verstaen.

 

Onsen Heere bat Lucaen,

445

Dat hijs loen moete ghewinnen,

 

Als diene¹⁾ hadde in groter minnen.

 

Ic weet, die heere van Couchi

 

Volchde naer die vrouwe vri

 

Al toter hogher noene.

450

Doe hilt die vrouwe stille int groene

 

Metten wagene daer soe in zat,

 

Entie redene was om dat

 

Si eenen heigher up eenen pit

 

Saghen, enten valke²⁾ wit

455

Deder werpen na die vrouwe,

 

Die haer zende up rechte trouwe

 

Die borchgrave van Couchi,

 

Want hine wan, die ridder vri,

 

Te Couchi in den tornoy,

460

⁺ Daer ute dat tgrote vernoy

 

Van den borchgrave sproot.

1) Bij Mone: dine.

2) Bij Mone: walke.

+ Fol. 3 b.

[p. 149]

 

Die valke van duechden groot

 

Die so zach den heygher risen,

 

Dien hi na ziere natuere bewisen

465

Edelike boven clam,

 

Ende staken so dat hi quam

 

Ghevallen vor der vrouwen wagen.

 

Si prijsden alle diene zagen

 

Den werden goeden valke wit,

470

Ende die vrouwe zeide dit:

 

‘God hoede die ziele van den heere

 

Van den viant Lucifeere,

 

Die mi gaf den valke goet!’

 

Die borchgrave dat woort verstoet,

475

Die doe biden wagen leat.

 

‘Amen!’ seide hi ghereet,

 

Ende groete die vrouwe mede,

 

Maer nalincs hi uten gherede

 

Viel van verdarentheit¹⁾,

480

Daer hi die vrouwe wael ghemeit

 

Metten groetene sprac an,

 

Die lettel upten goeden man

 

Achte te diere tijt,

 

Dor dat hi ztac²⁾ in zelc abijt.

485

Kennesse³⁾ soe gheene drouch

 

An den ridder, die welke slouch

 

Sijn peert doe metten sporen

1) Verdarentheit, ontsteltenis, ontroering, bedwelming. Kiliaan: ‘Verdaerentheyd, stupor; Verdaeren, stupefacere, attonitum reddere, et Obstupere, stupefieri.’ Zoo in het Leven v. Jez. c. 30: ‘Dit seide hi in ere verdarntheit van herten’; c. 234: ‘Ende alse die vrowen dit hoerden ende vernamen, so worden si verdarnt ende versagt. Ende aldaer si stonden in dire verdarntheit,’ enz.; e. 240: ‘So sere wonderde hen, ende so sere worden si verdarnt van blischapen.’ Nog heden in Vlaanderen verdaren en verdariën, verbazen, verbouwereeren. Zie Schuermans 781, De Bo 1256, en verg. Dr. Franck, Eiym. Wdb. op Bedaren.

2) Bij Mone: zac. Doch ongetwijfeld is stac bedoeld, dat, naar de eigenaardige spelling van onze fragmenten, ook ztac kon luiden.

3) Bij Mone: Rennesse.

[p. 150]

 

Ende reet die vrouwe¹⁾ voren,

 

Die zijns zlouch cleine gade.

490

Maer hi die was tenden rade

 

Worden in dat claer anschijn,

 

Doch so was die herte zijn

 

Gherust in dat edel beelde,

 

Die welke uut ghenouchten speelde

495

Scaec in den zelven tiden.

 

Met zinen cnape reet hi beziden

 

Ende zeide: ‘Lucaen, saechdi dit,

 

Hoe varinc dat die valke wit

 

Den heygher hadde²⁾ onder voet?’

500

‘Het es zeker een voghel goet,’

 

Seide weder doe Lucaen,

 

‘Ende die vrouwe wel ghedaen

 

Bat³⁾ over die ziele van den heere,

 

Diene haer gaf te harer eere,

505

Ende ghi waert die coster doe.

 

Mi es te moede of zoe,

 

Die ziele, noch steect int gruus⁴⁾.’

 

Doe so zeide Dominicuus:

 

‘Luuc, daer an zegdi waer.

510

Ic gaffen der vrouwen maer

1) Bij Mone: vrouwen.

2) Bij Mone: hadder.

3) Bij Mone: Wat.

4) Of de ziel nog in haar stoffelijk omhulsel huist, t.w. of de persoon nog leeft. Gruis is in Vlaanderen de benaming der graanpellen, die bij het malen als zemelen van het graan worden afgescheiden (Schuermans 168, De Bo 392). Het graan steect noch int gruus, is dus: het zit nog in zijn hulsel. Maar wanneer het door den zaaier in den schoot der aarde geworpen is, breekt het nit zijn hulsel, en komt dan eerst tot ontwikkeling en wasdom. Zoo ook de mensch, wiens ziel het stoffelijk omhulsel verlaat, wanneer hij sterft en begraven wordt. De vergelijking van den mensch met een graankorrel, in deze toepassing, is zeer eigenaardig. Het beeld was trouwens aan den Bijbel ontleend, t.w. aan Joh. 12, 24, en 1 Cor. 15, 36 vlg. Werd misschien certijds een van deze teksten bij lijkdiensten gelezen of gezongen, dan zou het gezegde van den spotachtigen Lucaen werkelijk recht geestig zijn.

[p. 151]

 

⁺ In den tornoy van Couchi:

 

Aldaer so ghebuerdi mi

 

In den tornoy als een danc.

 

Het es zeder leden lanc,

515

Dat ic voghel nochte vrouwe

 

Niet en zach in goeder trouwe,

 

Dan nu upten dach van heden.

 

Soe die heeft in weerdicheden

 

Noch den voghel, dinke mi,’

520

Ende metten zelven so liet hi

 

Hem een zuchten daer ontgaen.

 

Daer up andworde Lucaen:

 

‘Laet varen zuchten ende wenen

 

Ende caermen ende stenen.

525

Ghi hebbet lange ghenouch ghehayt¹⁾

 

Vor haer, here, nu zijts ghepayt.

 

Dat zo dinct mi wel ghedaen,

 

Want heden hebbic wel verstaen,

 

Dat soe hu mint die ghi niet haet.

530

Noyt ne wistic uwen staet

 

Dan nu upten dach van heden,

 

Dies ic ben bet te vreden

 

Dan ic tote noch hebbe ghezijn.

 

Ic hebbe oec dor hu carijn

535

Harde vele doghens leden.

 

Sijt te rusten ende te vreden.

 

Uwen noot suldi verwinnen

 

Ende oec hebben loen van minnen,

 

Ende dat wel in corter tijt,

540

Op dat ghi bout ende coene sijt.’

+ Fol. 3 c.

1) Hayen, hier met vor verbonden, gewoontijk met naer (na). Hayen naer iet, er naar haken, verlangen. Verg. Oudvl. Lied en Ged., bl. 430, vs. 110: ‘Mijn hope el nieuwer naer en hait,’ verlangt nergens anders naar, en Eerste bliscap v. M. (bij Moltzer, Mnl. Dram. P.), bl. 343, vs. 343: ‘Wel hem diet volcht ende na mi hayt’, naar mij verlangt. Twee latere voorbeelden (uit het Constth. Juw. van 1607, en uit den Handel der Am.) vindt men aangehaald bij Oudemans, III, 5.

[p. 152]

 

Menich troestelijc scoene woort

 

Brochte Lucaen al daer voort

 

Om te payene zinen heere,

 

Die so vele trooste noyl eere

545

Van gheenen mensche ghecreech,

 

Sonder van hare. Stille hi zweech

 

Al daer hi reet in der prayerien.

 

Hine wilde loechenen nochte lyen:

 

Haddi gheloechent¹⁾, hi hadde ghelogen,

550

Ende dat lyen hadden so bedrogen,

 

Dat hiere niet woude comen aen.

 

Doch verstoet wel Lucaen

 

Wat dat van den dinghen was.

 

Aldus reden si dor tgras,

555

Sprekende in menegher wijs,

 

Tusschen daer ende Parijs,

 

Twelke was twee dachvaerde.

 

Als nu was hi metten paerde

 

Voren, bachten, nu besiden

560

Van der vrouwen tallen tiden;

 

Ende waer soe lette ofte bede

 

⁺ Dede, daer toe lette hi mede,

 

Al haddi van haren meisnieden

 

Ghesijn; maer over cooplieden

565

Voeren si in diere wijs.

 

Dus volgheden si tote Parijs

 

Ende tote die edele graefnedinne

 

Was te harer herberghen inne.

 

Doe al te eerst²⁾ hi van haer sciet,

570

Maer zi ne conden vinden niet

 

Herberghe binnen al Parijs,

 

Si ne moesten te Sente³⁾ Denijs

1) Bij Mone: gheloechet.

+ Fol. 3 d.

2) Denkelijk te lezen: Doe alreerst.

3) Hs. S., als boven.

[p. 153]

 

Al doe in den cloester riden.

 

Daer vant Luuc ten zelven tiden

575

Binnen den broeder zijn,

 

Die achterwaarde daer den¹⁾ wijn.

 

Daer so was Lucaen

 

Van sinen broeder wel ontfaen,

 

Ende daer toe zijn meester mede.

580

Hi ne hadde gheene waerhede

 

Van hem ghehoort in vijf jaren,

 

Waer dat hi was bevaren,

 

Ende hiltene over doot.

 

Eere ende weerde groot

585

Hevet hi hem beiden daer

 

Ghedaen, ende eene camere vorbaer

 

So dedi hem hebben doe,

 

Ende al dat daer hoorde toe,

 

Ende oec stal te haren paerden.

590

Het was een coopman van waerden

 

Sijn meester, zeide Lucaen,

 

Die welke hem hadde ghedaen

 

Doghet ende eere groot

 

Ende ghelost van der doot,

595

Ende hi hadden²⁾ langhe ghedient.

 

Die goede monec was doe zijn vrient

 

Ende dancte hem van sbroeders weghen.

 

Haddi wel ghekent den deghen,

 

Hi haddem eeren meer ghedaen,

600

Maer doch was hi wel ontfaen

 

Naer dat het gescepen stoet.

 

Blide was in zinen moet

 

Die edel borchgrave rike,

 

Dat hi daer was zo heimelike,

605

Want het hiesch zijn upzet.

1) Bij Mone: de.

2) Bij Mone: hadde.

[p. 154]

 

Si ondervraechden al te met

 

Van der feesten van Parijs,

 

Ende van den heeren wijs

 

Die ter feesten waren comen,

610

Daer toe dat heeft ghenomen

 

Die borchgrave goeden goom.

 

Hi verstoet wel dat zijn oom

 

⁺ Een drussate was te hove,

 

Ende van den meesten love.

615

Hi was een out costumier

 

Ende een edel princhier,

 

Die vele hadde metten brande

 

Ghedaen uptie Gods viande.

 

Al was hi licht van ziere spraken,

620

Niemen es in allen zaken

 

Vulmaect danne God alleene.

 

Die borchgrave, van herten reene,

 

Die was blide in zinen moet,

 

Als hi die waerheit verstoet,

625

Dat zijn oem was aldaer,

 

Want hi meende¹⁾ int openbaer

 

Te beroepene in een crijt,

 

Als het poynt ware ende tijt.

 

Niet woudi hem openbaren.

630

Wel te ghemake dat zi waren,

 

Beide meester ende cnape,

 

Al daer metten goeden pape.

 

Van gheere dinc waerzi vergeten,

 

Wat men drinken ofte eten

635

Mochte na goeder betamen,

 

Twelke zi in weerden namen.

 

Na maeltijt zi te rusten traken

 

Ende ordineerden hare zaken

+ Fol. 4 a.

1) Lees meenden, meende hem.

[p. 155]

 

Heimelijc naer haer ghevouch¹⁾,

640

Ende des morghens vrouch

 

Sijn zi beide upghestaen.

 

Die borchgrave heeft anghedaen

 

Naest zinen live eens draken vel,

 

Gherijet²⁾, dat hem harde wel

645

Stoet, het hadde groot virtuut.

 

Qualijc mochte men hem die huut

 

Quetsen, diet anedrouch;

 

Venijn ende hitte het oec verzlouch

 

Ende moetheit ende zweet.

650

Het plach te draghene als hi street

 

Die eerste tover der wostine,

 

Die die tente zidine

 

Maecte met ziere fayerien³⁾.

 

Nu zo hadt in ziere baelgien

655

Die borchgrave van Couchi,

 

Diet minde, gheloves mi,

 

Vor gout ende vor groten scat.

 

Hi hads menichwaerf te bat

 

Ghehadt binnen den fellen woude.

660

Daer over dat die ridder boude

 

Dede sinen halsberch goet,

 

Daer dore dat hi noyt zijn bloet

 

Sach, als hine anedrouch,

 

⁺ Wat men up hem stac ende slouch:

1) Bij Mone: ghenouch.

2) Gherijet zou kunnen beteekenen gestreept, fr. rayé. In dat geval zou achter vel geen komma moeten staan. Doch in dien zin is het woord niet gewoon. Ik vat het dus liever op als het zwakke verl. deelw. van rijen, rien, rijgen (hd. reihen), en dus in de beteekenis van geregen. Als zoodanig leest men gheriede scoen, geregen schoenen, in de var. op Rose, vs. 12437, waar het tekst-hs. gere(ge)ne heeft, en an die glavye gerijt, aan de speer geregen, in het fragm. van Doon de Mayence, bij Dr. Kalff, Mnl. Epische Fragm, bl. 178, vs. 322. De bedoeling is dan, dat hij op 't bloote lijf een drakenvel aandeed, dat hij met een rijgsnoer bevestigde.

3) Toovenarij, tooverkunst, fr. féerie, ofr. faerie en faierie. Verg. feye, fee, toovenares, bij Verdam, Mnl. Wdb. II, 788.

+ Fol, 4 b.

[p. 156]

665

Omme dat minde hine zeere.

 

Boven den halsberghe dede die heere

 

Een tornikeel¹⁾ van kele stijf,

 

Wel ghebonden in zijn lijf,

 

Met eenen cruce zelverijn,

670

Daer in drie scavoten²⁾ fijn

 

Van goude, daer hise mede brac.

 

Die edel ridder sonder lac,

 

Die noyt in stride was vervaert,

 

Gorde an ziere siden een zwaert,

675

Twelke was ghetempert wale

 

Ende fijn van goeden stale.

 

Eenen widen tabbaert³⁾

 

Toten voeten nederwaert

 

Heefti boven anghedaen.

680

Der ghelike dede Lucaen,

 

Maer hi ne was ghewapent niet.

 

Messe hoorde tvrome diet

 

In den clooster te Sente⁴⁾ Denijs.

 

Doe so woudi tote Parijs

685

Gaen over zine voet,

 

Dat niet verre van dannen stoet.

 

Dit was upten Tsinxendach,

 

Dat men den edelen coninc sach

 

Crone draghen ende houden hof,

690

Om te meersene zinen lof,

 

Ende om datti den zone zijn

 

Woude ridders ordijn

 

Uptien dach doen nemen an.

 

Ic wane so menich edel man

695

In menegen jaren was int stede,

1) Bij Mone: tormkeel.

2) Zie de Bijlage, n^o. I.

3) Bij Mone: rabbaert.

4) Hs. S., als boven.

[p. 157]

 

Noch so meneghe vrouwe mede.

 

Die coninc was wel ghemint

 

Ende Karel, zijn scone kint,

 

Beide met cleinen ende met groten.

700

Daer waren alle zine ghenoten

 

Van Vrankerike binnen der stede

 

Ende van den keyserike mede,

 

Dat scone was te ziene an.

 

Ghelijc eenen coopman

705

So quam die borchgrave int stede

 

Ende daer toe zijn cnape mede,

 

Omme dat zi te bet mids dien

 

Die feeste zouden wel bezien

 

Ende die vrouwen entie heeren.

710

Cume consten zi hem bekeeren

 

Uptie straten, daer zi ghingen,

 

Sine moesten dore dringen:

 

So vele volcs was al daer.

 

Te hove ghingen si daer naer.

715

⁺ Open so stoeden al die doren:

 

Na des hoves toe behoren

 

Ende na des daghes hoecheit

 

Was thof niemen wederzeit,

 

Was hi cleene ofte groot.

720

So ne was spise, wijn no broot,

 

Hoy nochte voeder coren:

 

Die coninc die gaft al te voren

 

Also langhe als duurde thof,

 

Dies men hem eere sprac ende lof

725

Verre ende wide in menich lant.

 

Alse die heeren soffisant

 

Ghingen te hove uut ende in,

 

Daer toe gaf hi zinen zin

 

Die borchgrave, wie zi waren;

730

Ende als hi die hoghe baren

+ Fol. 4 c.

[p. 158]

 

Niet ne kende, zo heeft Lucaen

 

Also vele daer toe ghedaen,

 

Dat hi wiste wie zi waren.

 

Wel onthilti¹⁾ die edele baren,

735

Want het stoet hem wel te doene.

 

Den hertoge ter Borgenjoene

 

Sach men daer van stat²⁾ groot.

 

Amelieur ende Menifroot

 

Ghingen beide bi hem daer,

740

Als twee heeren vorbaer,

 

Moy ende stout in haer ghebaren;

 

Maer hine kende die mordenaren

 

Al daer niet in her abijt,

 

Maer hi ondervant te diere tijt,

745

Lucaen, wie zi beide waren,

 

Want hi kende an zijn gebaren

 

Amelieure harde wale:

 

Hi hadden te meneghen male

 

Beide ghesproken ende ghesien,

750

Ende volghedem so verre na dien

 

Bi suptijlheden groot,

 

Dat hi/hoorde Menifroot

 

Heeten die bi hem ghinc,

 

Entie waerhede van der dinc

755

Heefti den borchgrave geseit.

 

Al die heeren wael ghemeit

 

Hebben si meest oversien.

 

Men ghinc reeden cort na dien

 

Seere ten etene waert,

760

Want die coninc wide vermaert

 

Ende zine heeren al te male

 

Vonden in die hoghe zale

 

Eten int openbaer.

1) Bij Mone: onthilte.

2) Voor stat denkelijk te lezen stal, gestalte.

[p. 159]

 

Dies waren die stagen daer

765

Ghemaect an die taflen diere,

 

⁺ Daer binnen¹⁾ dat die princhiere

 

Entie vrouwen zitten souden,

 

Na dat zi waren ghehouden

 

Van hoecheden ende van eeren.

770

Doe zach men die grote heeren

 

Uter capellen al te male

 

Comen in die hoghe zale

 

Bi den coninc Lodewijc,

 

Ende tusschen tween²⁾ coninghen rijc

775

Quam die jonchere wel ghedaen,

 

Karel die Caluwe, ghegaen,

 

Die also lanc was als die vader.

 

Der princhen kinder al te gader

 

Quamen daer met hopen bi,

780

Want alle gader wouden zi

 

Ridders met Kaerle wesen.

 

In ouden jeesten dat wi lesen,

 

Dat niemen ridder wesen mochte,

 

Vor dat hi ter wapinen dochte,

785

Ende hi hadde des ridders slach,

 

...................³⁾

+ Fol. 4 d.

1) Bij Mone: binne.

2) Het Hs. heeft: II.

3) Blijkens het rijm ontbreekt hier een vers. Ik kan daarbij eene gissing niet on derdrukken. Het is opmerkelijk, dat het laatste vers van deze kolom (vs. 817) op vs. 785 rijmt en uitnemend in den zin zou passen. Niemand kon ridder zijn voordat hij den ridderslag had ontvangen, hoeveel er ook aan gelegen mocht zijn, d.i. hoeveel belang hij er ook hij hebben mocht. Wat de zin van vs. 817 dáár ter plaatse zou zijn, laat zich niet bepalen, omdat het vervolg ontbreekt; maar het is niet te ontkennen, dat het er na vs. 816 wel wat verdacht uitziet. Men zou niet licht kunnen zeggen, wat er volgen moest. Heeft misschien de afschrijver, bemerkende dat hij vs. 786 had overgeslagen, dat vers (zooals men wel meer deed) onder aan de kolom geschreven met een verwijzingsteeken naar de plaats, waar het behoorde te staan? En heeft misschien Mone dat verwijzingsteeken niet opgemerkt, zoodat in zijn afschrift het vers bleef staan, waar het zich in 't Hs. bevond? Alleen de vergelijking van het oorspronkelijke perkamentblad zou dit kunnen uitmaken. Doch dat is, helaas! zoekgeraakt.

[p. 160]

 

Nu zijn zi ridders zonder zlaen,

 

Princhen kinder, also zaen

 

Alsi ter werelt zijn gheboren:

790

Die ordinen bringen zi met hem voren!

 

Dus es tvolc veredelt zeere!

 

Lodewijc, die grote heere,

 

Dede eenen pellel spreiden daer,

 

Die van goude blicte claer,

795

Ende daer up wapenen zinen sone,

 

Dien hi in den hals na tgone

 

Slouch, als hi was bereit,

 

Ende hevet hem gheseit

 

Die poynte die daer hoorden an,

800

Ende hieten wezen goet man.

 

Preus was die jonghe heere,

 

Die den vader dancte zeere

 

Ende daer toe den andren heeren,

 

Diene holpen adobeeren.

805

Cortelike waren ghinder

 

Vele der groter heeren kinder

 

Na Kaerle ridder ghedaen.

 

Hogher ordine men daer ontfaen

 

Meneghen zimplen ridder zach.

810

Also menich ridders slach

 

Was daer ghegeven in vele jaren,

 

Dies men vroylijc daer ghebaren

 

Sach in die hoghe zale.

 

Die borchgrave zaecht al te male

815

Van beghinne toten endt,

 

Dat hi van niemen was bekendt.

 

Hoe vele datter ane ghelach

[p. 161]

II.
Fragmenten uit Heeswijk.

Eerste Fragment.

⁺ Woudi niet gram daer omme zijn,
Dat ic gheerne zoude claghen
Ende in biechten u ghewaghen,
Als die bem u vleesch ende u bloet.
Ende wistic eneghe dinc dan goet,
Die u te nosen mochte comen,
Te scanden of te onvromen,
Heeldic die, so waric quaet.’
Florant sprac: ‘Eduwaert, nu so laet
Horen, wat hebdi vor hande,
Daer mi scade ende scande
Of comen mochte? Het ware goet
Dat te tiden ware verhoet;
Ende dat ies hem nu ende echt
Danc wiste ware recht,
Die mi dat te voren brochte
Dat ic dat beletten mochte,
Sout ghevallen of ghescien.
Ic bidde u, berechtes mien.’
‘Nemet dan wel, lieve heere:
Het deert miere herten zeere,
Dat ic metten oghen zie,
Dat so grote compangie
Hevet die heere van Couchi
Met miere vrouwen, want also vri
Ne zach ic nye wijf no man.

+ Fol. LXXXIII a.

[p. 162]

 

Na dat ic ghemerken can

 

Ende ic menichwaerven zie,

 

So es het amijs ende amye,

30

Of mi ne bedriecht mijn waen

 

Ic zie uwes cleine gade slaen

 

Miere vrouwen Beatrijs,

 

Ende ic ben te voren wijs

 

Dat ter feesten van Couchi

35

Was ghequetst dhertoge vri

 

Van zinen neve om haren wille;

 

Ende dat zi in ghescille

 

Eerst quamen om een verwijt,

 

Ende dat hi in een crijt

40

Den oem beriep, dat was om hare.

 

Ende daer so hadde ander mare

 

Of ghecomen cortelijc,

 

Ne waer die coninc Lodewijc,

 

Dat mi te zegghen es te groot.

45

Maer al soudic bliven doot,

 

Ic moet quiten mine trouwe.

 

Men soude den grave entie vrouwe

 

Eene ure niet versceden zien

 

Bin alden daghe, gheloves mien;

50

Ende als hi es uter steden,

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Vor hire weder binnen h...

 

Si connent wel zegghen daer¹⁾

 

Sijn die lieden al ghemeene.

55

Heere mijn, hets u te cleene

 

Dat ghijt hebt ghedoocht so lange.

 

Het schijnt dat hi bi bedwange

 

U die vrouwe ontfortsen zal,

 

So die lieden over al

+ Fol. LXXXIII b.

1) Dit vers was moeilijk te onteijferen. De lezing is niet zeker

[p. 163]

60

Wel connen zegghen ende borderen

 

Ende daer mede maken sceren.’

 

Om die redene entie woort,

 

Die de nideghe brochte voort,

 

Wart Florant, die oude heere,

65

Bescaemt boven maten zere,

 

Ende slouch zijn hovet neder,

 

Peinsende voort ende weder.

 

Al die tale hi wel verstoet,

 

Die hi vaste int herte loet.

70

Het was hem te hoorne zware,

 

Dat hi in zine oude jare

 

Van haer zonde moeten hebben blame,

 

Dien hi minde als zijn lichame,

 

Als zine ziele, als zijn lijf.

75

Waert also dat men zijn wijf

 

Ontminde, hi ware hem liever doot,

 

Ende men soude hem tyen bloot

 

Dat het zine outheit dade,

 

Joide die vrouwe buten pade,

80

Of dat daer of liepe mare;

 

Want hi kende wel dat ware,

 

Dat zi met andren waren vry

 

Ende met elc andren gheerne bi

 

Waren vrouch ende spade,

85

Maer hi ne deder zine scade

 

Noynt te eenighen tiden inne,

 

Dat daer eeneghe lose minne

 

Ofte fraude in mochte wesen.

 

Si waren beide so ghepresen

90

In allen duechdeliken love,

 

Ende daer toe in elken hove,

 

Dat zi niet zouden in enegher blamen

 

Willen hare goede namen

 

V.....en ofte bringhen.

[p. 164]

95

Nemmermeer haddi in dien dinghen

 

Eenich men.....ghemaect,

 

Of hem beiden oynt ghelaect,

 

Ne hadde ghedaen.......

 

Die......valsche Eduwaert

100

Ute nide ende ute.....

 

Dat zine..............

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Dat hi emmer woude wreken.

 

Penseus wart die grave Florant

105

Om die worde vanden tyrant.

 

Liever haddi hem ghezweghen;

 

Want als een man heeft ghecreghen

 

Druc inder herten binnen,

 

Qualic can hine uut ghewinnen,

110

Want altoos leit hi ende cnaghet,

 

Ende als daer nijt toe draghet

 

Bi rade vanden viant,

 

So wast der herten eenen bant,

 

Die men qualijc can ontcnopen,

115

Als tstrec so vaste wert toe ghelopen

 

Metten over fellen nide,

 

Die welke die vermalendide

 

Viant eerst ter werelt brochte

 

Ende oec also vaste cnochte,

120

Dat men niet ontcnopen can.

 

Florant, die over rike man,

 

Die liet in zijn herte groyen

 

Dat rijs van twifele ende bloycn

 

Van een crudekijn, heet nijt,

125

Daer mede dat die weerelt wijt

 

Es ghevoet harde zeere:

 

Dies moete ontfaermen onsen Heere

 

Ende ziere liever moeder Marien!

 

Die heere dorste niet antyen

+ Fol. LXXXIII c.

[p. 165]

130

Ziere vrouwen eeneghe dinc,

 

Want Lodewijc, die coninc,

 

Die so was haer naeste bloet,

 

Ende die edele grave goet

 

Hadde so vele dor hem ghedaen,

135

Ghelijc dat ghi hebt verstaen,

 

Dat hijt hem niet dorste openbaren.

 

Ende brochti die vrouwe in maren

 

Met fellen worden enegherande,

 

Dat ware hem ewelike scande;

140

Of dat hi den evelen moet

 

Ghewonne vanden grave goet,

 

Dat zo ware hem alte zwaer,

 

So dat hi hilt zijn ghebaer

 

Simpelre dan hi te voren dede

145

Jeghen hem beiden telker stede.

 

Quaet so hadde Eduwaert

 

Ghedaen an die dachvaert

 

Vander valscher lozer sprake.

 

Altoes gheloefdi up die sake

150

Van hem beiden grave Florant,

 

Ende hi mercte tconvenant

 

Dicken van hem beiden daer,

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Dat zi so dicken waren tsamen.

155

Alsi hem te ghemoete quamen,

 

So scuwedi hem beiden den pat

 

Onweerdeliken, ende dat

 

En haddi noyt ghedaen te voren,

 

Ende den ridder wel gheboren

160

Plach hi spade ende tylike

 

Te groetene wel hovesschelike

 

Met eenen lachenden anschine:

 

Nu groetine met eenre grine

 

Ende die treckende ende zaen

+ Fol. LXXXIII d.

[p. 166]

165

Was hi verkeert ende tegaen.

 

Ende ziere vrouwen mede

 

Hi een ander wesen dede

 

Dan hi plach daer te voren,

 

Dat die vrouwe wel gheboren

170

Meercte entie grave gheeert,

 

Dat zijn wesen was verkeert;

 

Maer so zuver was haer minne,

 

Dat ziere beide ne wouden inne

 

Gheene wankelinge laten comen

175

Van ghepeinse of daer in dromen,

 

Dat daer yemen quaet in helt,

 

Ende bleven altoes verzelt,

 

Beide vrouch ende spade,

 

In goeder minnen; maer zine scade

180

Deder inne die grave Florant

 

Bi rade vanden viant

 

Ende vanden valschen Eduwaert,

 

Dat hi emmer altoes grenjaert

 

Gremmende bleef als een hont.

185

Hi hadt hem laten M. pont

 

Costen van roden goude,

 

Ende hi hadde onder moude

 

Ghezijn die heere van Couchi,

 

Dien hi also gheerne bi

190

Plach te zine daer te voren.

 

Die minne die was al verloren,

 

Die hi an hem hadde gheleit.

 

Die doghet entie hovescheit,

 

Die hi hem dede, wart vergheten.

195

Daer so hadde een worm ghebeten

 

Diepe in ziere rosen blat,

 

So dat nemmermeer dat gat

 

Conde heelen noch ghenezen.

 

Ende als hi in eenegher rezen

[p. 167]

200

Ghevaren was die heere van Couchi,

 

Weder het verre was of bi,

 

So was blider zijn ghebaren

 

Vele om zijn wech varen

 

(een vers weggesneden).

205

⁺ Haddi gheenen orlof ghenomen,

 

Die grave, an hem daer te voren,

 

Hi hads rouwe ende toren

 

Ghehadt in zijn herte groot:

 

Nu en was dies gheenen noot.

210

Hi dede hem an eenre ziden,

 

Wanneer dat hi zoude riden,

 

Sijns orlofs en gheerdi niet.

 

Ende als hi comen hiet¹⁾

 

Weder die heere van 'Couchi,

215

Ende hi was der steden bi,

 

Dede hi hem buten weghen,

 

So dat hi vanden vromen deghen

 

Vervremde boven maten zeere.

 

Ende alsmen hem vanden heere

220

Plach te bringhene goede mare,

 

So was hi in blider ghebare

 

Ende dedem eere diese brochte:

 

Nu was hi diet lettel rochte,

 

Ende hadt zelve telker stonde

225

Liever ghesleghen van monde,

 

Dan hijt hadde vort ghezet.

 

Ende te voren so haddi met

 

Hem altoes ghewillen riden,

 

Beide vechten ende striden,

230

Jaghen, vlieghen²⁾, zolacheren:

 

Nu en haddijs gheen begheeren.

+ Fol. LXXXIXIIII a.

1) Heeten, hier in den zin van gezegd worden, als b.v. in: hij heet dat gedaan te hebben, men zegt dat hij het gedaan heeft. De zin is: ‘als men zeide dat hij wederkwan.’

2) Met valken jagen. Zie de voorbeelden bij Oudemans, VII, 656.

[p. 168]

 

Recht so haddi in onweerden

 

Den besten ridder die boven der erden,

 

Den scamelsten ende den boutsten mede,

235

Die hem noynt ontrouwe dede;

 

Ende hi hadde hem eer te goede

 

Gheworden met zinen bloede,

 

Dan den vader diene wan;

 

Ende eer hem die goede man

240

Eeneghe ontrouwe hadde ghedaen,

 

Hi haddem eer laten vlaen,

 

Ja als an zijn goede wijf,

 

Die noynt adre an haer lijf

 

Hadde van ghepeinse quaet,

245

Al waest dat die valsche raet

 

Ontstelt hadde den grave Florant,

 

Ende hi jeghen den wigant

 

Grote veede drouch van binnen,

 

Daer nemmermeer an quam verwinnen,

250

Vor die puust wart vulzworen,

 

So men wel hier na zal horen¹⁾.

 

Ende als die heere van love

 

Ontboden was sconinx hove,

 

Of dat hi daer wesen woude,

255

(een vers weggesneden).

 

⁺ Al hadder feeste oec ghesijn.

 

Ghelijc triacle scuwet venijn,

 

Scuwedi al daer hi mochte,

 

Dat den grave wonder dochte.

260

Ende die oude grave Florant

 

Voer dicken in Zampaengenlant,

 

Dies hi niet ne plach te voren,

 

Ende altoes was hi in die oren

 

Ghevedelt van Eduwaerde,

1) Ook deze verzen voorspellen den bloedigen afloop van het verhaal. Verg. boven, bl. 119.

+ Fol LXXXIIII b.

[p. 169]

265

Den serpente van fellen aerde,

 

Die blide was dat hi den grave

 

Florante hadde ghetrocken ave

 

Als van minnen die hi

 

Drouch den heere van Couchi.

270

Seere liet die onde man

 

Vanden heere dat ghespan,

 

Ghelijc als ghi hebt ghehoort,

 

Ende van daghe te daghe voort

 

Wies die nijt ende die omminne

275

Altoes an die gheveinsde zinne;

 

Want als hi onverhoet

 

Quam biden heere goet,

 

Ofte met hem dranc of at,

 

Cleine goet dede hem dat,

280

Al dorste hijt openbaren niet,

 

Omme dat tedele diet

 

So vele dor hem hadde ghedaen,

 

Dat hijs hem niet conste ontgaen,

 

Of en hadde anders toe ghecomen.

285

Nu so willic u nomen

 

Een¹⁾ ghedeel ende doen verstaen

 

Vanden hertoghe Adelaen.

 

Ter tijt, dats mijn verstaen,

 

Dat die hertoge van Ardaen

290

Jeghen zinen neve vrede

 

Maecte te Parijs in die stede,

 

Twelke hem tlant van Couchi

 

Coste gheheel, al daer hi

 

Heymeliken omme rouwe.

295

Dreef, so dedi om die vrouwe,

 

Die hem hare minne ontsede

 

Te Couchi binnen der stede,

1) Hs. Eeen.

[p. 170]

 

Also ic u maecte cont,

 

Ende dat hier omme wert ghewont

300

Ende te Parijs binder steden

 

Daer toe beroupen van valscheden,

 

Daer hi pays of moeste maken,

 

Ende int vuulste vander zaken

 

Bleef vor meneghen wigant,

305

Ende hem daer toe zijn lant

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Also diepe nam hi dat inne,

 

Dat hi voer in Ardane,

 

Daer hem eene ziecheit ane

310

Quam vanden rouwe groot,

 

Daer hi omme moeste doot

 

Bliven, in beide die oghen,

 

Dat hem dede tgrote doghen.

 

Ende eer hem wert die doot bekent

315

Ende het naecte zinen ent,

 

So gaf hi tlant van Ardane

 

Eenen bastaert, die hi ane

 

Der vrouwen wan van Bulioen,

 

Ende lyede vor tabelioen,

320

Dat het was zijn ghetroude wijf,

 

Soet hem riet die keytijf,

 

Ende het was loghene groot:

 

Ende daer in so bleef hi doot

 

Die hertoge Adelaen.

325

Als die waerheit hadde verstaen

 

Die edele grave van Couchi,

 

Vriende, mage verzaemde hi,

 

Ende voer te Ardane waert,

 

Om eene eerlike uutvaert

330

Te doene van zinen oem,

 

Ende ten rouwe woudi goem

 

Nemen ende draghen zwart.

+ Fol. LXXXIIII c.

[p. 171]

 

Menich goet man so wart

 

Den heere te goede daer.

335

Selve Karel, dat es waer,

 

Die Caluwe van Vrankerike,

 

Die zone van Lodewike,

 

Ende menich vrome wigant

 

Maer van Famwele Florant

340

Ghinc hem af te diere noot,

 

Daer ne was die trouwe niet groot,

 

Ende die veysde hem onghesont;

 

Maer die nijt, die inden gront

 

Hem stac, was tocusoen.

345

Maer met menegen hoghen baroen

 

Es hi comen te Ardane,

 

Die raucleder hadden ane

 

(Dat waren die vrienden zine)

 

Ende daer onder wapine.

350

Wel hoghelike dat zi quamen

 

Binnen Deuve, daer zi vernamen

 

Den steerken bastaert van Ardane,

 

Die hem noynt die vader ane

 

Drouch dan hi¹⁾ zine doot,

355

Dat hem quam uut nide groot.

 

Van Ludeke bisscop Herman

 

Was zijn oem, d.......²⁾

 

⁺ Trac boven maten seere,

 

Om dat hem die vader eere

360

Dede in zine doot.

 

Harde meneghen heere groot

 

Hadde bi hem die bastaert,

1) Hs. hi, doch de zin eischt bi. De bedoeling is: wien de vader zich nooit had aangetrokken dan nu bij zijn dood.

2) Van dezen halfweggesneden regel is de eerste helft nog te lezen. De tweede helft zal wel geluid hebben: diene hem an.

+ Fol. LXXXIIII d.

[p. 172]

 

Die den vader hadde ghehaert¹⁾

 

Ghelijc zinen sone ghetrout²⁾.

365

Hine spaerde zelver nochte gout

 

Jeghen eere, iheghen cost³⁾.

 

Hi peinsde dat wel ghelost

 

Soude wesen metten lande

 

Ende metten goede menegherande,

370

Dat die vader achter hem liet.

 

Masebrouc waest dat hi hiet,

 

Om datten dhertoge Adelaen

 

An ziere moeder wel ghedaen

 

Wan upter Masen riviere,

375

Daer hi metter vrouwen fiere

 

Hem heymelike voer vermeyen

 

Inder scoender contreyen,

 

So ghelieve gheerne plien:

 

Mazebrouc hiet hi uut dien,

380

Als hi kerstin was ghedaen.

 

Maer den vader Adelaen

 

Dien so haette hi toter doot,

 

Als die was van moede groot,

 

Tote hi hem zijn lant updrouch

385

Ende eeren meer dan ghenouch

 

Dede, dat hine hem trac an

 

Over ghetrout, dat Herman

 

Die bisscop, zijn oem, bedreef,

 

Diere zaerters ave screef

390

Vor notarise, vor tabelioene,

 

So hijt wiste wel te doene.

 

Al waest loghene ende ghedwas,

 

Dat hi niet ghetrout en was,

1) Versta gheaert, ter aarde besteld. Verg. vs. 418.

2) Men bedenke, dat ghetrout hier en elders beteekent: in wettig huwelijk verwekt. Zie de aant op Maerlant's Sp. Hist. III^c, 48, 93.

3) De zin is: hij spaarde geen geld. om eene luisterrijke en kostbare vertooning (bij de begrafenis) te maken.

[p. 173]

 

Was hi heere, wat lacher an?

395

Van Couchi die vrome man

 

Die es comen binnen der stede

 

Met wel groter moghentede,

 

Maer niet ne quam hi so zaen,

 

Die uutvaert¹⁾ was eerst ghedaen.

400

Her Mazebrouc entie zine mede

 

Die zo waren noch in die stede.

 

Den vromen heere van Couchi

 

Dien so wellecomden si

 

Ende alle die met hem quamen,

405

Dat zi alle in danke namen.

 

Mazebrouc die zeide: ‘Neve,

 

Dats u God vele eeren gheve,

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Ende waer omme so hebdi

410

Aldus langhe ghebeit?

 

Ghi hadt cleine weerdicheit

 

Toten hertoghe minen vader,

 

Dat dinke mi, want al te gader

 

Mine vrienden, mine maghen,

415

Die hebbic over vele daghen

 

Hier binnen deser stat verzaemt;

 

Ende als ghi niet ne quaemt

 

Hebbicken eerlike gheaert

 

Ende ghedaen die uutvaert

420

Als eenen edelen princhier.

 

Over niet so comdi hier,

 

Ende moghet wel weder keeren.

 

Maer emmer hebdi lettel eeren

 

Ghedaen den hertoge uwen oem!’

1) De ontkenning ne, die men achter dit woord verwachten zou, is òf den afschrijver in de pen gebleven, òf door den dichter zelven reeds onnoodig geoordeeld. Het weglaten der ontkennende partikel, ook waar zij onmisbaar mag heeten, is trouwens eene eigenaardigheid van onzen dichter. Verg o a. I, 810 vlg.

+ Fol. LXXXV a.

[p. 174]

425

Die heere nam der talen goem,

 

Die men hiet van Couchi,

 

Ende aldus andworde hi:

 

‘Cristus Heere! wat horic nu!

 

Moetic versproken zijn van u

430

Vor dese heeren! dats mesdaen!

 

Hadde die hertoge Adelaen

 

Dusdaneghen zone als ghi zijt,

 

Ende hijs niet ne heeft ghelijt,

 

So moeste hi hem emmer scamen.

435

Hoe eist dat ghi heet bi namen?

 

Ic peinse dat ghi zijt bastaert,

 

Want mijn moye Hildegaert

 

En hadde bi hem noynt kint.

 

Orghelieus sidi ghesint,

440

Wel so moghedi bastaert wesen!

 

Wat onderwindi u van desen,

 

Minen oem teenegher ure

 

Vor mi te gheven sepulture,

 

Die oir bem van zinen lande?’

445

‘Die werde van eenen cleinen zande,’

 

Sprac Masebrouc, ‘sone hebdi ane

 

Den hertochdomme¹⁾ van Ardane.

 

Al hebdi minen vader ende mi

 

Tlant ontfortst van Couchi,

450

Boven dat ghine in die lede

 

Wondet ende daer boven valschede

 

Ane leit te Parijs,

 

Ic die zegghe u wel dat ghijs

 

Ander mare noch sult horen!

455

Ghetrout kint ende bet gheboren

 

Bem ic zeker dan ghi zijt,

 

Al eist dat ghi mi despijt

1) Hs. hertodomme.

[p. 175]

 

Hebt gheseit dat ic bem bastaert.

 

(een vers weggesneden).

460

⁺ Nu ter tijt in sine doot,

 

Vor al dese heeren groot,

 

Vor bisscoppe, vor tabelione,

 

Dat ic zijn ghetroude zone

 

Bem ende oor van zinen lande,

465

Dies hi mi vor dese wigande

 

Seghel ende brieve gaf,

 

Die icker mach toghen af,

 

Ende dese heeren ter orconde,

 

Waert so dat ic yemen vonde

470

Diere woude zegghen jeghen.

 

Hem so volghes menich deghen,

 

Diet hem aldaer holpen steerken,

 

Beide leeke ende cleerken.’

 

Elkerlijc in zinen houc

475

Sach upten fellen Mazebrouc

 

Dor die tale, gheloves mi.

 

Doe sprac die heere van Couchi:

 

‘Ghenaden, God ende alle zant!

 

Mi es hier ontseit mijn lant,

480

Ende men versprect mi toe

 

Onwerdelike, ende ic ne weet hoe

 

Dat ic come an desen rey.

 

Biden goeden sente Mey!

 

Dit en es eerstwaerven niet,

485

Dat mi evele es ghesciet

 

Ende onrecht ghedaen ende dogen,

 

Ende jammerlijc belogen,

 

Dat ic met redenen al verwan.

 

God die zi ghelooft der van

490

Ende zijn lieve moeder Marie,

 

Also ic hope dat si mie

 

Noch in rechte zullen steerken!

+ Fol. LXXXV b.

[p. 176]

 

Al haddi papen ende cleerken

 

Tuwer hulpen vele meere,

495

Die coninc Lodewijc mijn heere,

 

Die keyser ende coninc zi,

 

Sal te rechte houden mi

 

Naest Gode onsen lieven Heere,

 

Ende mijn scilt ende minen speere,

500

Daer toe dat ic mi verlate.

 

Ghine hadt heden dese ommate,

 

Wane ic wel, gheseit te mi

 

Onvergouden, haddic ende ghi

 

Hier ghesijn onder ons tween.

505

Ende die mijn eerve ende mijn leen

 

Mi sal ontsegghen ende ontgheven,

 

Hi die zalre bi zijn leven

 

Setten ende avontueren!

 

(twee verzen weggesneden)¹⁾.

 

⁺Ne haddic te deser uutvaert

 

Niet brocht minen jonghen heere,

 

Ende dese princhen vul der eere,

 

Die ic niet ne wille beroeren,

515

Ic soudu van uwer quader voeren

 

Castien, die ghi ane mi toocht.’

 

Die heeren zeiden: ‘U ghedoocht,

 

Ende en maect ons gheen ghevecht.

 

Die ghene die tmeeste recht

520

Hevet, het zal hem bliven.

 

Wine zijn hier comen om gheen kiven,

 

Maer om der zielen te bidden goet,

 

Diere God ontfaermen moet,

 

Ende allen zielen mede!’

525

Maer die orghelieushede,

1) Met het eerste der hier ontbrekende twee verzen begon eene alinea, zooals men in 't HS. nog duidelijk zien kan uit de sporen der roode beginletter.

+ Fol. LXXXV c.

[p. 177]

 

Dat ghelaet ende dat ghebaer,

 

Dat die bastaert toochde daer,

 

Dat was groot boven maten,

 

Ende dat wonderlijc ghelaten.

530

Hi en hadde, gheloves mi,

 

Om den heere van Couchi

 

Niet ghegheven eene peere,

 

Dor al dat zijn rechtzweere

 

Was, ende van bastardien

535

Van zinen weghe al wildijs niet lyen,

 

Het moeste nochtan also wezen.

 

Die menege was vroet van dezen

 

Binden lande van Ardane.

 

Die heeren, daer vele lach ane,

540

Spraken daer ten besten toe,

 

So dat zi alle schieden doe

 

Ende meenden dat ziere of

 

Spreken souden in sconinx hof

 

Vor die ghenoten vanden lande.

545

Des anders daghes eene offrande

 

Dede die heere van Couchi

 

Ende eene scone uutvaert, dies hi

 

Hadde lof ende eere,

 

Ende gaf om onsen Heere

550

Cloosters ende den armen lieden

 

Vele goeds. Hi dede ghebieden

 

Steden ende officyeren

 

Ende......in allen manieren,

 

Dat si den fellen bastaert

555

Masebrouc een penewaert

 

Goeds noch heerscepien

 

Comen lieten in ziere voechdien,

 

Up al dat zi van hem hilden,

 

Ende vraechdem of si wilden

 

(twee verzen weggesneden).

[p. 178]

 

⁺ Vor dien tijt was ghesien.

 

Maer den heere was van dien

 

Sticke niet gheandwoort,

565

Die weder keerde rechtevoort

 

Tote Parijs in die stede,

 

Daer eene grote ziechede

 

Lodewike was comen an,

 

Daer of dat die goede man

570

Moeste sterven inden hendt.

 

XVI¹⁾ jaer haddi tregement

 

Ghehadt gheweldichlike

 

Na zinen vader, den coninc rike,

 

Ende in dat jaer dat hi staerf.

575

Sine lieden waren te diere waerf

 

Seere drouve boven maten,

 

Heeren, vrouwen van allen staten,

 

Omme des conincs ziechede;

 

Want zine goedertierhede

580

Ende zine grote gherechticheit,

 

Sine doghet, zine edelheit,

 

Die was boven maten groot.

 

Hi hadde na zijns vader doot

 

Tlant in vreden wel ghehouden

585

Enten jonghen enten ouden

 

Recht ende wet ghedaen,

 

Dies hi hadde lof ende eere ontfaen.

 

Ende die wile zekerlijc

 

Dat die coninc Lodewijc

590

Siec was ende onghesont,

 

Was die grave namecont,

 

Die vrome heere van Couchi,

 

Sinen soeten lieve bi,

+ Fol. LXXXV d.

1) Aldus het Hs., doch men leze XXVI. Lodewijk de Vrome regeerde van 814 tot 840.

[p. 179]

 

Die welke hadde al zine memorie.

595

Maer ons bewijst die istorie,

 

Dat Masebrouc, die felle bastaert,

 

Bin diere tijt dede zinen aert

 

Met die hem ghinghen ane

 

In dat lant van Ardane.

600

Van Hoy was hi behoeder

 

Ende heere bleven na ziere moeder

 

Ende vanden lande van Bulioen.

 

Harde menich vrome baroen

 

Bestoet hem vander moeder ziden,

605

Maer onder den keyser te dien tiden

 

Woenden zine maghen meest.

 

Al dat lant van.......¹⁾

 

Dat so haddi verwoorven:

 

Van zinen oom waest hem verstorven,

610

Die ziere moeder broeder was.

 

Van Goten die grave ras²⁾

 

Dat so was zijn oudervader.

 

Het bestoet hem meest algader

 

(een vers weggesneden).

615

⁺ Ende het was die broeder sijn,

 

Van Tarase Triestram.

 

Dese waren alle gram,

 

Dat die heere van Couchie

 

Soude willen die heerscapie

620

Hebben te male van Ardane,

 

Ende haren broeder uter bane

 

Steken ende bastaert maken.

1) De naam van het land is onleesbaar. Er schijnt toreest of foreest te staan, maar de eerste letters zijn niet te onderkennen.

2) Het is niet met zekerheid te beslissen, of hier het bnw. ras, rasch. bedoeld is, of de Fransche eigennaam Rasse. Daar echter in vs. 2247 ook Couchi ‘die edel ridder ras’ genoemd wordt, heb ik aan het eerste de voorkeur gegeven en ras, niet Ras, geschreven.

+ Fol. LXXXVI a.

[p. 180]

 

Nochtan wisten si die zaken

 

Wel dat hi was bastaert,

625

Maer ten hoochsten weghe waert

 

Wouden zine helpen bringen,

 

Want scone waren hare dingen,

 

Dat ziere ave zaerters groot

 

Hadden ende in die doot

630

Die ghifte vanden vader zijn,

 

Ende hiere in dede zinen fijn,

 

Bi scalken ende bi lozen rade,

 

Als die hadde cleine scade

 

Yet te doene cleine of groot,

635

Want die over felle doot

 

Hem te stuer was ende te wreet.

 

Ende te male zijn secreet

 

Was die bisscop Herman,

 

Daer zijn uterste wille ghinc an,

640

Omme dies hijs hadde te bat,

 

Ende hi mede anden scat

 

Deelde ende an die tresorie.

 

Die bastaerd zijn neve ende hie

 

Warens eens harde wel.

645

Si waren beide scale ende fel,

 

Ende Masebrouc die steereste was

 

Van al dien lande, ghelovet das,

 

Out van XXIIII jaren.

 

Hine haddem niet willen vervaren

650

Van sterken lieden zevene,

 

Om te rovene vanden levene,

 

Haddi hem ghedreghen nijt

 

Ende ghehadt hadde in een crijt.

 

Ghemeenlike zine maghen

655

Woudene helpen ende draghen,

 

So si daden wel anschijn,

 

Want met hem zi ghevaren zijn

[p. 181]

 

Dor dat lantscap van Ardane,

 

Om haren neve te helpen der ane

660

Ende machtich te maken vanden rike.

 

Si quamen also moghendelike

 

Dor dat lant ende in die steden,

 

Ende met so sconen reden

 

Van brieven ende van zeghels met,

665

Dat si¹⁾..................

 

⁺ Ende daer toe alle officyere

 

Ende clergie alretiere,

 

So dat zi sonder letten meere

 

Al daer ontfinghen over heere

670

Masebrouke van Bulioen,

 

Die hem dede vernamen doen

 

Met ziere niewer heerscapien

 

Bi rade vander baronien.

 

Om dat te zeere darewaert

675

Dat luut drouch van eenen bastaert,

 

So wart hi ghenaemt Reinier

 

Onder alle die princhier

 

Ende voort onder die clergie;

 

Ende ware oec yemen die

680

Hem die eerste name gave,

 

Hem zouder toren comen ave,

 

Up dat hijt gheweten conde,

 

Ende waer men oec dien name vermonde,

 

Dies ne droughi hem niet ane.

685

Binden lande van Ardane

 

Was hi over heere ontfaen;

 

Si worden hem alle onderdaen

 

Van eerven ende van leene²⁾.

1) Deze regel is weggesneden, doch de twee eerste woorden Dat si zijn nog te lezen.

+ Fol. LXXXVI b.

2) Het Hs. had eerst van leene mede, doch mede is later doorgeschrapt.

[p. 182]

 

Beide groot ende cleene

690

Si hem alle manscap deden

 

Te Deuve binnen der goeder steden,

 

Twelke was die hooft stat.

 

Harde blide was omme dat

 

Die hertoghe Reinier,

695

Die fel was ende putertier

 

Ende oec hovermoedich zeere.

 

Hine kende gheenen heere

 

Up wiens moghenteit hi hachte,

 

Mids zinen hoghen gheslachte,

700

Dat hem wel woude mede.

 

Over mids der moghentede

 

Van zinen lande, van ziere namen,

 

So hoofden zi an hem te zamen,

 

Want hi was een heere groot.

705

Hem dochte oec dat zijn ghenoot

 

Niet ne leefde verre no bi,

 

So hovermoedich so was hi.

 

Als hertoge was die putertier

 

Ende hi was ghenaemt Reinier,

710

Ghelike ghi horet bedieden,

 

So waren daer eneghe lieden,

 

Die de vrome grave reine

 

Hadde verlost te Brunensteine,

 

Daerse die mordenaers felloen

715

Hadden ligghende int prisoen.

 

(een vers weggesneden).

 

⁺ Van den heere van Couchi¹⁾

 

Hadden ontfanghen daer,

 

Dreven zi een drouve ghebaer,

720

Dat zi hadden andren heere.

 

Si wisten wel die loze keere,

+ Fol. LXXXVI c.

1) Dit vers is bijna uitgewischt, doch ik meen het toch ontcijferd te hebben.

[p. 183]

 

Die mer onder dume dede,

 

Ende datmer vortijts zede

 

Van Masebrouke van Bulioen;

725

Maer Adelaen die baroen

 

Die woude hem niet trecken an,

 

Om dat zijn moeder eenen man

 

Hadde als hi was gheboren.

 

Maer als der vrouwen quam te voren

730

Die doot ende soe sterven zoude,

 

Ende hi was van cleinder houde¹⁾,

 

Gaf zoene al doe Adelane,

 

Dies zi andren te verstane

 

Harde wel conden doen,

735

Al was hi²⁾ die felloen

 

Al doe worden ghetrout kint:

 

Dies si waren gram ghesint

 

Al die ghene, gheloves mi,

 

Die vanden heere van Couchi

740

Verlost waren, als ic zede,

 

Ende meenden dat si die waerhede

 

Den grave zouden overdragen.

 

Twee ghesellen, twee ghemagen,

 

Streken henen so verre dat zi

745

Comen sijn te Couchi,

 

Maer zi en vonder niet den heere.

 

Sonder yet te letten meere

 

Trocsi te Famweele waert,

 

Want hem lieden was verclaert,

750

Dat zi al daer vinden zouden

 

Haren heere, den vromen bouden.

 

Beide traken zi te zamen

 

Also langhe dat zi quamen

 

Binnen der stat van Famweel.

1) Van cleinder houde (d.i. oude, leeftijd), nog jong.

2) T.w. alsof hij ware.

[p. 184]

755

Si trocken binnen den casteel

 

Beide te gader, al daer si

 

Vonden den heere van Couchi.

 

Si cnielden vorden vromen man

 

Ende spraken hem met groeten an.

760

Hi was diese wel ontfinc

 

Ende vraechdem of si eenege dinc

 

Al daer an hem begheerden.

 

Si zeden: ‘Heere, van groter weerden,

 

Ende dor bringhen eenen mare,

765

Daer wi omme drouve ghebare

 

Hebben dat het es ghesciet

 

(een vers weggesneden).

 

⁺...................¹⁾

 

Willen wijs u te kennen doen.

770

Alle die ghene van Ardaen

 

Hebben over heere ontfaen

 

Den hertoghe Reiniere.’

 

Die grave andworde sciere:

 

‘Wat Reiniere es dat?’

775

‘Heere, men mach die waerheit plat

 

Niet segghen: hets die bastaert,

 

Die Mazebrouc was vermaert,

 

Maer Reinier es hi nu ghenant.

 

Als hi heere wart int lant,

780

Was deerste name of ghedaen.’

 

Als die grave dat hadde verstaen,

 

So zlouch hi zijn hovet neder

 

Ende over een stic hief hijt up weder.

 

Claghelike hi doe zede:

785

‘Ende moetic emmer boeshede

 

Vinden an mine naeste magen!

 

Dies so moetic Gode clagen,

 

Want ics niet ne hebbe verdient.

+ Fol. LXXXVI d.

1) Dit vers is volkomen uitgewischt en niet meer te ontcijferen.

[p. 185]

 

Alle die vremde zijn mi vrient,

790

Mine maghe zijn mi viant.

 

Mijn vader ontgaf mi mijn lant,

 

Mijn oem hevet mi oec ontgheven

 

Dat mi van rechten ore es bleven,

 

Tgoede lant van Ardane,

795

Dat hem heeft ghetrocken ane

 

Een bastaert, daer ic niet af ne weet

 

Die waerheit of hi mi besteet.

 

Al ware hi bastaert van Adelane

 

Ende hijt hem ghedreghen ane

800

Hadde in zine doot

 

Met valscheden die es groot,

 

En mochte van gheenre weerden zijn,

 

Het en ware biden wille mijn,

 

Diere noynt toe dede consent.

805

Bi Gode den Heere omnipotent!

 

Ic hiet..........stichten brant

 

Met..........in Ardanenlant

 

.................na dede,

 

So men wel wet die waerhede.

810

Maer ic sal................

 

Verherghen doen alle Ardane¹⁾!

 

So gruwelijc was nie ghesien,

 

Dat zi hebben onthervet mien

 

Boven dat ic hem verboot,

815

Dat si cleine nochte groot

 

Niet ne ghaven den bastaert²⁾.’

 

Also gram dat hi waert

1) Deze geheele plaats (vs. 803-811) is door verkreukeling van het perkament zoogoed als onleesbaar. Met groote moeite heb ik er nog zooveel van ontcijferd, dat althans de loop der redeneering duidelijk blijkt.

2) Verg. boven, vs. 551-558.

[p. 186]

Tweede fragment¹⁾.

⁺ (de bovenrand der kolom, zes verzen, weggesneden).
Die voer eerst te Brunesteine,
Te besiene hoet ghestaen
Was metten goeden ridder Lucaen,
Die in goeden poynte was.
Ende van danen voer hi ras
Om te zine te Couchi.
Sinen lieden claechde hi,
Hoe dat menne woude ontheerven;
Daer si wouden voren steerven
Sine goede lieden eere.
Dies hem zeide danc die heere.
Te Ghuse so voer hi daer naer,
Daer hi claghe int openbaer
Dade over den bastaert.
Sine lieden onvervaert
Seiden ‘Heere, als ghi wilt
Ontdecken uwen edelen scilt
Ende ontwinden uwen vane,
Om te vaerne up Ardane,
So willen wi alle zijn bereet.’
Die heere heeft hem danc gheseit
In wel vriendeliker wijs.
Van danen voer hi te Parijs,
Ende eer hi te Parijs toe quam,
Onder weghen hi vernam,
Dat die coninc Lodewijc
Versceden was van erderijc

1) Tusschen dit fragment en het vorige ontbreken twee bladen (LXXXVII en LXXXVIII), te zamen 8 kolommen of 408 verzen. Daar het vorige fragment 817 verzen bevatte, en aan het hoofd dezer eerste kolom zes verzen zijn weggesneden, kunnen wij de nummering der verzen met het cijfer 1232 hervatten.

+ Fol. LXXXIX a.

[p. 187]

 

Ende te Gode waert ghevaren.

1260

Dat waren hem die droufste maren,

 

Die hi nye hoorde in al zijn leven.

 

Ay God! wat rouwen was ghedreven

 

Al doe vanden goeden man!

 

Te weenen dat hi began

1265

Also bitterliken zeere.

 

Hi claechde den goeden heere,

 

So hi wel te rechte mochte.

 

Hi zeide: die de weerelt zochte

 

Dore, hine hadde vonden

1270

So goeden man in zinen stonden.

 

Daer an dat hi seide waer.

 

Groten rouwe, groot mesbaer

 

Mochten zi driven wale,

 

Sine lieden alle te male,

1275

Om den goeden Lodewijc.

 

Van Couchi die grave rijc

 

⁺ (zes verzen weggesneden).

 

So ghebaerden zi ghemeene,

 

Beede groot ende cleene,

1285

Jonghe, oude, leeke, cleerken.

 

Niewer so ne mochtemen merken

 

Anders dan rouwe ende verdriet.

 

Van Couchi dat vrome diet

 

Quam verslooft¹⁾ in ghereden.

1290

In zine herberghe binder steden

 

Es hi haestelijc ghevaren

 

Hi beete zonder eenich sparen

 

Ende es te hove ghegaen,

+ Fol. LXXXIX b.

1) Verslooft, afgesloofd, zwaar vermoeid. Het woord is mij elders in dien zin niet voorgekomen, doch zich versloven voor zich afsloven wordt thans nog wel gehoord. Verslooven, bij Kiliaan door velare, operire vertaald, en waarvan Oudemans, VII, 490, een voorbeeld aanhaalt uit de Exc. Chron., is een geheel ander woord. Verg. Ned. Wdb. op Afsloven en Afslooven.

[p. 188]

 

Daer die coninc was ghestaen

1295

In eenre riker ymbaren¹⁾.

 

Sine conduten alle waren

 

Vul specien van zoeter guere,

 

Ende ghezuvert sine ymmuere²⁾.

 

Die balsemen ghaven zoete lucht.

1300

Die vrome recken van hogher tucht

 

Stonden daer in eenen rinc

 

Bi Kaerle, den jonghen coninc,

 

Die men den Caluwen hiet,

 

Die welke ne finierde niet

1305

Van groten rouwe dien hadde hi.

 

Die edele heere van Couchi

 

Die so heeften al daer ghegroet

 

Ende die ander heeren goet,

 

Die daer bi hem waren ghestaen,

1310

Van wien dat hi wel was ontfaen

 

Ende vanden jonghen coninc mede,

 

Diene bi hem al daer dede

 

Staen, want hi was een ghenoot.

 

Mantel ende sorcoet,

1315

Cousen ende oec caproen

 

Was schiere brocht den ridder coen,

 

Ende al van fluweele zwart,

 

Dat hem daer ghegheven wart,

 

Dat hi haestelike dede an

1320

Al weenende, die goede man,

 

Dat zi wel mochten cleine ende groot

 

Merken dat hem sconincx doot

 

Harde zeere ter herten ghinc.

 

Karel, die jonghe coninc,

1325

Hadde zine messagiere

1) Over ymbare en wat daarmede in betrekking staat, zie de Bijlage, no. II.

2) Fr. humeurs, lat. humores, vochten.

[p. 189]

 

Ghesent an alle zine princhiere,

 

Ghenoten, ondersaten, mannen,

 

⁺ (zes verzen weggesneden).

 

An prelaten hoghe vermert

1335

Was ghesent over al.

 

Die boden waren sonder ghetal,

 

Die men sende verre ende bi.

 

Te Famweele waren si

 

Ghesent an die edele vrouwe,

1340

Die welke hadde groten rouwe

 

Om den heere haers neven doot.

 

Nu hoort onhovesschede groot

 

Van Florante haren man.

 

Alsmen hem die mare an

1345

Vanden doden coninc brochte,

 

So peinsdi ende dochte

 

Datter zijn vrouwe niet soude varen,

 

Omme dat zoe den vromen baren

 

Daer soude vinden van Couchi,

1350

Daer soe tonghemake bi

 

Soude wesen harde zeere.

 

Maer selve so bereide hem die heere

 

Om te vaerne te Parijs.

 

Ende als die vrouwe was wijs

1355

Dat hi varen soude alleene,

 

Ende hi groot nochte cleene

 

Haer ne zeide vander vaert,

 

Was in doghene die vrouwe waert.

 

Peinsende boven maten zeere,

1360

Sprac aldus die vrouwe: ‘God Heere!

 

Ghevroeden mach ic ende weten,

 

Dat ic bem wel zaen vergheten,

 

Coninc heere, om uwe doot.

 

God bringhe uwe ziele uut alre noot

1365

Ende verdse vander hellen gracht!

+ Fol. LXXXIX c.

[p. 190]

 

Ic bem al nu te min ghehacht

 

Met minen heere den grave Florant,

 

Om dat ghi doot zijt, vrome wigant.

 

Mi dinke dat hi heeft onwaert,

1370

Dat ic zoude varen ter nutvaert,

 

Daer toe dat ic bem ghebeden.

 

Dat bediet vander reden

 

Dat zo mach ic weten wale.’

 

Doe zende soe ten zelven male

1375

Om haren heere dat hi quame,

 

Maer het was hem onghename,

 

Hine wouder comen niet.

 

Doe ghinc twivelike diet

 

⁺ (zes verzen weggesneden).

1385

Eeneghe lieden die daer zijn¹⁾,

 

Van²⁾ wien ic den neve mijn

 

Hebbe verloren³⁾, om dat hi sede

 

Van uwer onghestadichede,

 

Daer an dat hi niet ne looch.’

1390

Die vrouwe was van moede hooch.

 

‘Quaet gheseit mach lettel baten,’

 

Sprac die vrouwe: ‘wilt u ghematen,

 

Heere, te sprekene zulke woort;

 

Want, heere, brochte een ander voort

1395

Die tale, ghi zouter wrake of nemen,

 

Ende hoe moechdi dan ghetemen

 

Te peinsene in uwer herten gront

 

Of te sprekene metter mont

 

Vanden ghenen in eneghen keere

1400

Quaet, die noyt na uwe onneere

 

Stoeden noch na uwe blame?

+ Fol. LXXXIX d.

1) Dit zijn woorden, door Florant tot zijne vrouw gesproken.

2) Hs. Wan.

3) Zie de volgende aant.

[p. 191]

 

Ghi mocht den zulken inder fame

 

Bringhen, het ware beter ghelaten.

 

Heere, dies wilt u ghezaten

1405

In eenen edelen reynen ghedachte.

 

Biden Heere die mi ghewrachte

 

Met ziere heilegher moghenteden,

 

Ic hebbe toten daghe van heden

 

Ghedaen als eene goede vrouwe

1410

Ende ghequijt die zelve trouwe,

 

Die ic u beloofde wilen eere,

 

Als ic u nam teenen heere,

 

Ende sal oec eewelike,

 

Tote ic sceede van erderike.

1415

Ende noch en es hi niet gheboren,

 

Die mi anders leide te voren

 

Dan doghet ende reinicheit.

 

Het soude mi oec wesen leit,

 

Haddic an yemen anders vonden.

1420

God late mi leven mine stonden

 

Ghelijc dat ic hebbe ghedaen,

 

Sone sal ic gheene blaemte ontfaen

 

Met verdiender waerheit.

 

Ende heeft yemen yet gheseit

1425

Anders, dat heefti becocht¹⁾.

 

Ende, heere, waerdi wel bedocht,

 

Ghine zout dies vermanen niet.

 

U neve was een evel diet

 

Ende stoet altoes na mine blame.

1430

⁺ Ghi peinst lettel om die vrame,

 

Die wi hebben, ic ende ghi,

 

Vanden heere van Couchi

 

Ontfangen inder tijt verleden.

1) Verg. vs. 1792-1797 en 1820-1823, waaruit blijkt, dat Florant's neef Eduard door Couchi, tot straf van zijne lastertaal, in een tweekamp gedoed was.

+ Fol. XC a.

[p. 192]

 

Al ware een feyt uut haesticheden

1435

Ghevallen, dat wel ware verdient,

 

Soudi daer omme zulken vrient

 

Willen¹⁾ verweerken, segt mi,

 

Als die heere es van Couchi?

 

Redene²⁾ kent, ic bids u zeere.

1440

Heeft hi doot den valschen heere,

 

So heeft hi u dat lijf behouden:

 

Es dan die zoene niet wel vergouden?

 

Ende miere zuster behilt hi tleven

 

Ende Zampaengen, dat ons es bleven,

1445

Daeromme dat icken minnen moet.

 

Ende die hem anders jan dan goet,

 

Evel so moet hem ghescien!

 

Ende ewelijc sal hi van mien

 

Ghemint zijn zonder dorpernie.

1450

Ende, bider maghet sente Marie!

 

Ic zal varen inden rouwe,

 

Als eene ongheblaemde vrouwe,

 

Ende die bem vanden naesten bloede,

 

Dies mi wee mach zijn te moede,

1455

So watter yemen omme doet!’,

 

Doe keerde haer die vrouwe goet,

 

Die der tranen vele ontsprongen,

 

Dat den ouden enten jongen

 

Deerde diet zaghen an;

1460

Ende Florant, die hoghe man,

 

Die veranderde in die tale.

 

Hi keerdem omme te dien male.

 

Hem ne stoet den evelen moet

 

Niet an vander vrouwen goet,

1465

Noch vanden heere van Couchi,

1) Hs. Wille.

2) In het Hs. staat hier eene alinea aangewezen. Ik heb die weggelaten, want de rede. van Beatrijs loopt onafgebroken door.

[p. 193]

 

Maer in die herte so ne was hi

 

Niet ghepayt als te gronde.

 

Onna¹⁾ was die felle wonde

 

Ghenesen die hi hadde ontfaen.

1470

Sine vaert bereeddi saen

 

Om te vaerne te Parijs;

 

Ende die edele vrouwe jolijs

 

Van minnen ende daer toe vul rouwen

 

Si dede eenen waghen bouwen.

1475

Ic wane men so rikelike

 

Vonden hadde in Vrankerike,

 

Noch daer toe scauwen moghen,

 

Met zwarten fluwele overtoghen.

 

Al des ghelike so was zi,

1480

Ende alle die haer waren bi

 

⁺ Waren alle zwart flueelijn.

 

Die cussine waren pellerijn

 

Swart, die daer binnen laghen.

 

So wat dat was anden waghen,

1485

Was van dierbaren ghetauwe

 

Ende al ghedaen na den rauwe.

 

Die perde, die ghingen int lymoen,

 

Adde die werde vrouwe doen

 

Alle over cleeden met morede²⁾,

1490

Ende die vrome ridderen mede

 

Entie andre meysnieden

 

Waren alle zwarte lieden,

 

Die den waghen volchden naer.

 

Het was een drouvelijc ghebaer,

1495

Met oghen te scouwene an

1) Onna - ghenesen, verre van genezen. Verg. Taalk. Bijdr. II, 51.

+ Fol. XC b.

2) Moreit, zwarte of donkerbruine stof; mlat. pannus moratus (Du Cange IV, 544 c); ofr. morée (La Curne de Ste Pal. VII, 422); verg. ital. morato. Bij Mertens en Torfs, Gesch. v. Antw. II, 611: ‘Item, vier lakene ter scutters ende caproene behouf moreyt te verwene.’

[p. 194]

 

Den waghen ende zijn ghespan

 

Ende diere hoorden toe.

 

Die vrouwe es up gheseten doe,

 

Den andren dach, zi u bekant,

1500

Naer dien dat die grave Florant

 

Was ghesceeden uter steden,

 

Die welke so langhe es ghereden,

 

Dat hi es comen te Parijs,

 

Als hem toe horde in diere wijs,

1505

Want hi was een machtich heere.

 

Meneghe vrouwe ende menich heere

 

Sachmen comen binder steden.

 

Die heere van Couchi hi dede

 

Nauwe wachten ende spien

1510

Om dat wivelijc engien

 

Ende om den grave, haren man,

 

Of zi alle beide dan

 

Ten groten rouwe souden comen.

 

Die heere die was doe vernomen

1515

Comende, maer die vrouwe niet,

 

Twelke den heere was bediet.

 

Qualike, dies ghelovet mi,

 

Mochte doe die heere van Couchi

 

Drouver wesen dan hi was,

1520

Bi dies hi beduchte hem das

 

Dat der vrouwen yet mesquam,

 

Ende dat up haer gram

 

Om zinen wille was Florant,

 

Dies men an den wigant

1525

Werden mochte wel gheware.

 

Drouver was zijn ghebare

 

Om die weerde vrouwe menjoot,

 

Dan soe was om die doot

 

Vanden coninc Lodewike.

1530

Nochtan was die ridder rike

[p. 195]

 

Om die doot drouve zeere

 

⁺ Vanden coninc, sinen heere.

 

Doe dien rouwe te gader quam,

 

So waest dat men an hem vernam

1535

Dalre rouwelijcste ghebaren

 

Van hem allen diere waren,

 

Beide van leeken ende van cleerken,

 

Dat die meneghe began merken.

 

Het zeiden oec lieden ghenouch,

1540

Dat hi meeren rouwe drouch

 

Dan Karel die Caluwe dede,

 

Maer zine wisten die waerhede

 

Van al niet ende den gront.

 

Maer in wel corter stont

1545

Slakede een deel den rouwe.

 

Die mare quam dat die vrouwe

 

Comen was binnen der stat,

 

So zimperlijc¹⁾ dat vor dat

 

Noynt ne was sghelijcs ghesien.

1550

Seere so verblijdde doe van dien

 

Die vrome heere van Couchi,

 

Want den staet der vrouwen vry

 

Die was harde zeere gheprijst

 

Ende met vinghers na ghewijst

1555

Boven hem allen die daer quamen.

 

Die vrouwe van hogher namen

 

Die voer sonder letten meere

 

Ter herberghen van haren heere.

 

Redene waest ende bediet,

1560

Dat zoene woude scuwen niet:

 

Der vrouwen hoort omoedicheit

 

Ende daer toe onderdanicheit,

 

Ende so zoe meerre zi,

+ Fol. XC c.

1) Zie de Bijlage, n^o. III.

[p. 196]

 

So het haer bet, gheloves mi,

1565

Toehoort omoedicheit,

 

Na de materie der edelheit.

 

Teen en dochte nichte mee¹⁾

 

Sonder tander dan in die zee

 

Een dochte zonder scip of boot,

1570

Of in een ander water groot,

 

Daer hi dore woude varen

 

Sonder quetsen vanden baren.

 

Hoe dat zijs eens ghedrougen,

 

Dat en can ic niet ghevougen,

1575

Weder vrouwe nochte heere.

 

Ter materien ic weder keere.

 

Als die vry edele baren,

 

Diere toe ghebeden waren,

 

Comen waren entie vrouwen,

1580

Doe so mochtemen anescouwen

 

Den doden coninc van Parijs

 

Ten clooster waert van Sente²⁾ Denijs

 

⁺ Met siere dierre sepulturen

 

Voeren te diere uren.

1585

Daer was menich edel man,

 

Die zine wapine hadden an,

 

Ghelijc of zi waren doot.

 

Wel C orsse van prise groot

 

Waren daer teenre scaren,

1590

Die metter wapine verdect waren,

 

Verkeert staende ende averecht,

 

Of zi hadden in een ghevecht

 

Verwonnen ghesijn ghemeenlijc,

 

So die coninc van Vrankerijc

1) Nichte mee, samentr. van nicht de mee, lat. nihilo magis. Nichte mee - dan, niet meer - dan, d.i. evenmin - als. Verg. Rijmb. 441 var., Rijmkr. v. Vlaand. 4150, enz.

2) Hs. S., als boven. Zoo ook vs. 1614.

+ Fol. XC d.

[p. 197]

1595

Verwonnen was vander doot.

 

Ende¹⁾ die orsse van leden groot

 

Also drouvelike ghinghen,

 

Dat hem die hoofde neder hingen

 

Schinende toter eerden toe.

1600

Die heeren ende die vrouwen doe

 

Also drouveliken naer

 

Quamen in haer ghebaer,

 

Dat het ne was wijf no man,

 

Diese zach met oghen an,

1605

Hine moeste weenen daer.

 

Die tordsen maectent also claer,

 

Die mer voren voerde ende drouch,

 

Dat het wonders ware ghenouch

 

Te zegghene na der waerhede.

1610

Al hadde eene grote stede

 

Met alle ghesijn in viere,

 

Was te ziene die maniere.

 

Aldus ende in deser wijs

 

Sijn si comen te Sente Denijs,

1615

Daer die kerke jeghen berecht

 

Was ende altemale ontdect²⁾,

 

Dor die vlammen vanden viere,

 

Daer die kerke mede schiere

 

Hadde verbrant ende ontsteken.

1620

Ic wane men noyt horde spreken

 

Van so rikeliker uutvaert.

 

Die clerke van constegher aert

 

Songhen al daer Requiem.

 

Die abdt dede, also hem

1625

Toe hoorde, den dienst ons Heeren.

1) Hs. En.

2) De bedoeling is, dat de kerk daarvoor opzettelijk was ingericht door het wegnemen van alle dekkleeden, gordijnen enz., t. w. om bij die tallooze toortsen het gevaar van brand te voorkomen.

[p. 198]

 

Men ne dorste hem niet leeren

 

Wat hi doen zoude ende laten.

 

Die hoghe bisscoppe, die prelaten,

 

Die rike abten entie monken,

1630

Die dekene entie canonken,

 

Die Caermers, die Jacopine,

 

Die Minderbroeders, die Augustine,

 

Die Wilgemine, die Zartroes,

 

⁺ Slichte papen na haerre voes,

1635

Dyaken ende subdyaken,

 

Costers, clerken, wat gheraken

 

Ten chore conde of daer bi,

 

Of ten stagen al daer zi

 

Boven den chore mochten staen,

1640

Hebben haer beste daer ghedaen

 

Over die ziele vanden heere

 

Ende tsiere conincliker eere.

 

Sulc zanc boven¹⁾, zulc tenoor,

 

Was nie ghehort in eenen choor,

1645

Sulc cant ende zulc discant.

 

So goet musiker ne was int lant,

 

Die te rechte hadde verstaen

 

Die conste diere was ghedaen:

 

Soe was so menichfout.

1650

Daer zonghen jonghe, daer zongen out,

 

Daer zonghen claer, daer zongen rude,

+ Fol. XCI a.

1) Zanc boven, de hoogere stem, later bovenzang geheeten, als bij Vondel, X, 582:

Meerminnen, meermans, Tritons hooren
Den bas en bovenzang der kooren,

en bij De Brune, Banketw. II, 411: ‘Leert den bus ĕn den boven-zangh, en wat de tijd speelt, danst dat.’ Verg. het Cort beduydsel van 't zingen, van J.A. Ban, uitg. door Van Vloten in Hooft's Brieven, D IV, bl. 271. Vandaar de latere figuurlijke zegswijze den bovenzang zingen, den boventoon, den hoogsten toon voeren.
Den muziekkenner zal het zeker niet onwelkom zijn, hier in een gedicht uit de 14de eeuw de kunsttermen tenor, cant en discant aan te treffen.

[p. 199]

 

Daer zonghen stille, daer zongen lude.

 

Al die menegherande zoen

 

Was te hoorne groot bordoen¹⁾,

1655

Der ghelijc men noynt becande.

 

Maer alst quam ter offrande,

 

So ghinct eerst ten ziene waert²⁾

 

Die offer, die uut hogher aert

 

Was ghestelt na den tijt.

1660

In een coninclijc abijt

 

Was die scilt van Vrankerike

 

Gheoffert ende der ghelike,

 

Dat der wapinen hoorde toe.

 

Want den coninc mochtemen doe

1665

Sien in der ymbare³⁾,

 

Of hi in levenden live ware,

 

Ende in ziere vulre wapine,

 

Of een in die stede zine

 

So hadden gheset die wigande,

1670

Ghelijc dede hi zine offrande⁴⁾.

 

Ende alle gader zine ghenoot

 

Toomden⁵⁾ met rouwen groot,

 

Of hi hadde ghezijn in live.

 

Die heeren ende die edele wive

1675

Offerden al daer deen na dander.

 

Vanden coninc Alexander

1) Bordoen, fr. bourdon, ital. bordone, de benaming van de baspijp in het orgel, en bij uitbreiding ook voor bas in 't algemeen. Zie Littré, I, 392, en het Vocabolario della Crusca, I, 333. Het mnl. woord komt ook voor in Rose 702, aangehaald bij Verdam I, 1376. In onze plaats schijnt bordoen in ruimeren zin genomen te zijn voor de harmonie der verschillende tonen (menegherande zoen), waardoor al die stemmen te zamen een schoon geheel vormden.

2) Zoo werd het, eerst ten toon gesteld, vertoond.

3) Zie de Bijlage, n^o. II.

4) Versta: alsof hij zijne offerande deed.

5) Toomen, eigenlijk: iemand bij den toom van zijn paard eershalve opleiden of begeleiden (Wal. 3066), bij uitbreiding in 't algemeen voor: eershalve begeleiden, vergezellen, omgeven.

[p. 200]

 

No vanden coninc Darijs

 

Sone was in gheenre wijs

 

So scone uutvaert ghedaen.

1680

Die materie doet verstaen,

 

Dat die vrouwe Beatrijs

 

Van Famwele in zulker wijs

 

Al daer hare offrande dede,

 

Datmen ghemeenlijc zede:

1685

Al hadde zoe zekerlike

 

⁺ Coninghinne van Vrankerike,

 

Of des conincx moeder ghezijn

 

Ofte zuster na den schijn,

 

So ne mochte vrouwe Beatrijs

1690

Haer devoor in gheere wijs

 

Edeliker hebben ghedaen.

 

Dominicus die was ghestaen

 

Der ymbaren ander ziden,

 

Ende zach die vrouwe liden,

1695

Die up hem drieu¹⁾ haer ogen daer

 

In een zimperlijc²⁾ ghebaer,

 

Dat den heere was bequame.

 

Die vrouwe van hogher name

 

Was van tween³⁾ priesters daer gheleet,

1700

Die met rouwen was ghecleet

 

Elc toter erden in zijn abijt.

 

Die vrouwe was te diere tijt

 

Vanden heeren meer gheprijst

+ Fol. XCI b.

1) Van dit drieu, verl. tijd van draien, was tot nog toe slechts één voorbeeld bekend, t. w. ZVl. Bijdr. 6, 228, waar het als onz. ww. voorkomt: ‘tschijnt of de weerelt drieuwe up zijn dume’, aangebaald bij Verdam op Draeyen (II, 372). Over de analoge vormen crieu, sieu en wieu, van craien, saien en waien, zie Verdam in Taalk. Bijdr. I, 141, Van Helten in dit Tijdschrift, III, 97, en Franck, Mnl. Gramm. § 154.

2) Zie de Bijlage, n^o. III.

3) Het Hs. heeft: II.

[p. 201]

 

Ende met vingheren ghewijst

1705

Dan alle dandre die daer quamen.

 

Die jonghe coninc, hoghe van namen,

 

Wiste haer des groten danc.

 

Die offrande gheduurde lanc,

 

Ende also was ghedaen,

1710

So es men daer vort ghegaen

 

Inden dienst lofsam,

 

Ende als hi ten hende quam,

 

So ghinc hi ter tommen waert.

 

Ic wane dat van zulker aert

1715

Noch van zulker maniere

 

Nie tomme was ghewrocht so diere.

 

Dat ghesteente ende dat gout,

 

Dat daer ane was ghebout

 

Ende van meesters hant ghewrocht,

1720

Dat en haddemen niet ghecocht,

 

Dat wanic wel, om eene chyteit.

 

Daer was onder eerst gheleit

 

Sijn wijf, die edele coninghinne,

 

Karels moeder, ende uter minne

1725

Wilde hire onder ligghen daer.

 

Daer was harde menich jaer

 

Ghewrocht over die tomme diere

 

Van hoghen meesters meneghertiere.

 

Ystorien waren daer an ghewrocht:

1730

Hi moeste wezen wel bedocht,

 

Diese te rechte zoude nomen.

 

Hine hads oec niet te hoofde ghecomen

 

Die ghene dies pine hadde bestaen,

 

Ende ic wilt oec overzlaen

1735

Vander tommen dat jugement,

 

Omme dat mi niet bekent

 

Daer of es dat ondersceit.

 

⁺ Onder die tomme was gheleit

+ Fol. XCI c.

[p. 202]

 

Die coninclike dode lichame,

1740

So der eeren was betame.

 

Tgout, die orssen ende twas,

 

Ende die wapine diere was

 

Gheoffert, was eens heeren goe

 

Weert, also ic verstoet,

1745

Ja eens groots heeren rike.

 

Die clooster was eewelike

 

Te beter vander offrande.

 

Doe zo keerden die wigande

 

Met Kaerle weder te Parijs,

1750

Ende die vrouwen. In hogher wijs

 

Ghinghen zi te zamen eten.

 

Die jonghe coninc, vul der weten,

 

Die zo dancte elken heere

 

Ende elker vrouwen vul der eere,

1755

Die zi hem daer hadden ghedaen.

 

Na maeltijt zijn si ghegaen

 

Te rade up alle dinc,

 

Ende wanneer men den coninc

 

Binnen Riemen cronen woude.

1760

Daer so drougen die heeren boude

 

Eens, so ic u zegghen mach,

 

Upten heilegen Dertiendach¹⁾

 

Naest comende, dat die offrande

 

Die coninghen uut vremden lande

1765

Daden onzen lieven Heere:

 

Dat was een dach van groter eere.

 

Daertoe waren zi ghemeene

 

Vermaent, groot ende cleene,

 

Die der cronen hoorden toe,

1770

Dat zi wel onthilden doe.

 

Ende als ghesceeden was den raet,

1) Het Hs. heeft: XIII dach.

[p. 203]

 

Die vrome heeren haer ghelaet

 

Hilden met elc andren daer

 

Ende metten vrouwen vorbaer.

1775

Van Famwele die vrouwe vri

 

Sprac metten heere van Couchi

 

Ende zeide hem haren staet,

 

Ende hi haer weder zinen raet

 

Ende altemale zijn belanc,

1780

So dat die vrouwe haren ganc

 

Vor den jonghen coninc dede,

 

Ende bat hem met haerre bede,

 

Dat hi haren man in dien

 

Wilde hebben, dat haer mochte ghescien

1785

Ruste ende pays na haer verdienen,

 

Ende hise niet woude ontzienen

 

In rusten, in payse noch in eeren,

 

Noch oec haren staet ontkeeren,

 

⁺ Ende hi haer dade der ghelijc

1790

So hi bi den coninc Lodewijc,

 

Sinen lieven vader, dede.

 

Ende voort bat zoe hem mede,

 

Dat hi name te hem waert

 

Vander doot van Eduwaert,

1795

Dien die heere van Couchi

 

Stac om die redene dat hi

 

Hem scande zeide ende blame.

 

Den coninc was wel bequame

 

Die bede die de vrouwe bat,

1800

Ende harde cortelijc na dat

 

Hi den grave Florant ontboot.

 

Doe zeide hem die heere groot:

 

‘Weet, van Famwele Florant,

 

Dat mi wel es becant,

1805

Dat ghi hebdt eene vrouwe fijn,

 

Die alre liefste nichte mijn,

+ Fol. XCI d.

[p. 204]

 

Die mi van zibben mach bestaen

 

Ende mi vele eeren heeft ghedaen.

 

Dies biddic u dat ghise eert

1810

Ende niet vermindert maer vermeert.

 

Dadi anders het ware quaet,

 

Ende, biden Heere daert al an staet!

 

Het ware mi van herten leet,

 

Want ic gheen liever nichte weet.

1815

Mijn vader mindese, so doe ic mede.

 

Ende voort weet die waerhede,

 

Dat die heere van Couchi

 

Seere es ghemint met mi,

 

Ende hi es oec te minen live;

1820

So dat ic van eenen ghekive

 

Hebbe ghehoort in u hof,

 

Daer manslacht es comen of,

 

Dat mijn vrient zoude hebben gedaen.

 

Die waerheit hebbic wel verstaen,

1825

Dat hi minders niet ne mochte.

 

Harde goet dat mi dochte

 

Dat ghi peinset om oude daden,

 

Daer u die ridder wel in staden

 

In uwer noot heeft ghestaen,

1830

Ende wies hier es mesdaen

 

Dat ghi dat te mi waert keert,

 

Ende ghi elc andren eert,

 

So ghi vortijts hebdt ghedaen;

 

Want vanden heere, wilt verstaen,

1835

Mach u comen gheen achterdeel.’

 

Doe cnielde die heere van Famweel

 

Ende zeide: ‘Heere, wies ghi ghebiet,

 

Willic doen ende anders niet,

 

Ende en staet mi oec te doene.’

1840

⁺. Dus maecte die jonghe coninc zoene

 

Vanden heere van Couchi

+ Fol. XCII a

[p. 205]

 

Ende vander vrouwen vri

 

Ende vanden heere Florant,

 

Daer niemen of was becant

1845

Dan hem vieren¹⁾ namelijc,

 

Daer die coninc van Vrankerijc

 

Harde wel ane dede.

 

Ende Florant hilt zinen vrede

 

Ende dede ziere vrouwen eere,

1850

Ende tyede hem beiden niet meere,

 

Weder stille noch openbare,

 

Ende hine wouder gheene mare

 

Van niemen of horen meere,

 

Anders dan doghet ende eere.

1855

Maer wat hi int herte drouch,

 

Beide spade ende vrouch,

 

Dat so condi helen²⁾ wale,

 

Ende dat was vernoy ende quale,

 

Dat hi zeder wel anschijn

1860

Dede der vrouwen fijn

 

Naer die doot van haren lieve,

 

Daer die vrouwe bi in grieve

 

Quam vander bitter doot,

 

Dat scade was ende jammer groot,

1865

Maer doch staerf zoe dor die minne.

 

Die heeren die te Parijs inne

 

Ter uutvaert doe waren comen,

 

Hebben alle orlof ghenomen.

 

Kerstinheit ghemeenlike

1870

Wart naer die doot van Lodewike

 

Harde zeere te onvreden.

 

Beide lant ende steden

 

Die so worden in ghescille,

1) Hs. IIII.

2) Hs. heilen.

[p. 206]

 

Ende die van Rome hadden wille

1875

Dat zi eenen¹⁾ keyser wouden

 

Maken, ende dien zelve houden

 

Machtich binnen harer steden.

 

Mids harer groter moghenteden

 

Maecten zi eenen keyser doe,

1880

Welken keyser dat viel toe

 

Altemale Lombardien,

 

Toscane, Romenien,

 

Almaengen ende Oostrike,

 

Ende hi wan moghendelike

1885

Die steden diere hoorden toe,

 

Dat Karel die Calewe doe

 

Conde beletten niet,

 

Die dat keyserike²⁾ liet

 

Varen an zinen danc.

1890

Sine moghenteit was te cranc,

 

Hine hadde noch gheen crone ontfaen

 

⁺ Ende het was hem ondergaen

 

Met moghenteden, eer hijt wiste

 

Of zijn raet al daer na ghiste;

1895

Want tkeyserike van groter werde

 

Dat so moeste metten zwerde

 

Sijn ghewonnen ende ghehouden:

 

Noch van rechte no van scouden

 

Hadder niemen anders an,

1900

Was hi coninc of ander man.

 

Karel ende Lodewijc,

 

Sijn zone, hildent vromelijc.

 

Si waren machtich ende ontsien

 

Ende zeere ghemint te dien,

1905

So was Karels zone Loyhier,

1) Hs. eene.

2) Hs. keyserlike.

+ Fol. XCII b.

[p. 207]

 

Onder meneghen princhier.

 

Dus waren zi keysers allegader,

 

Oem, vader ende oudervader

 

Karel des Calewen vorseit,

1910

Al was hem die moghenteit

 

Onthouden ende ondergaen,

 

Eer hi hadde crone ontfaen,

 

Daer die vrome jonghe baroen

 

An hadde ghenouch te doen,

1915

Om te houdene in vreden

 

Sijn lant ende zine steden,

 

Want dat edele conincrike

 

Was tupperste van erderike,

 

Alse vander kerstine wet.

1920

Die jonghe coninc heeft hem ghezet

 

Te vaerne van steden te steden

 

Vizenteren ende in vreden

 

Te houdene groot ende cleene,

 

Tote dat die coninc reene

1925

Sine crone soude ontfaen.

 

Nu was die tijt so ghegaen

 

Dat Kersdach beghonde naken,

 

Ende te Riemen zachmen maken

 

Grote ghereedscap al omtrent

1930

Jeghen dat hoghe cronement.

 

Elc prinche, zi u verclaert,

 

Dede hem te Parijs waert,

 

Als die daghe waren leden,

 

Van diere toe waren ghebeden

1935

Ende vermaent van rechter scout.

 

Metten jonghen coninc stout

 

Voeren die heeren wide vermaert

 

Ter stede van Riemen waert,

 

Ende die vrouwe van Famwele

1940

Ende meneghe damoyzele

[p. 208]

 

Volchden den conic na tien tiden,

 

Dor dat zi souden verbliden

 

Dat hof ende in eeren risen

 

⁺ Na des edels staet bewisen.

1945

Binnen Riemen der goeder stede

 

So quam grote moghentede

 

Beide van vrouwen ende van heeren,

 

Die den coninc wouden eeren,

 

So betaemde der hoocheit.

1950

Het was altemale bereit,

 

Dat der feesten hoorde toe.

 

Si waren oec alle doe

 

Toecomen die dienst heeren,

 

Die den coninc adoberen

1955

Souden helpen ende verchieren

 

Na costume ende na manieren.

 

Si ontbeden den hoghen dach

 

Daer die offrande up ghelach,

 

Ende als die feeste was comen

1960

Die wi Dertiendach nomen,

 

Leedden die heeren wide vermaert

 

Den coninc ter kerken waert,

 

Die men noemt Onser Vrouwen,

 

Daer men binnen mochte scouwen

1965

Harde meneghe chierheit,

 

Die daer jeghen was bereit.

 

Al die menistraudie vander stede

 

Men al daer te weerke dede,

 

Orghelen ende portativen¹⁾,

+ Fol. XCII c.

1) Portativen, draagbaar orgel, in den trant van onze seraphine- of kamerorgels. In eene oude lijst van muziekinstrumenten leest men evenzoo: ‘Orgues seans et portatives’. Zie de aanhaling bij E. Renan in Hist. Litt. de la France, XXIV, 752. Op bl. 753 zegt Renan: ‘Dans une jolie miniature du temps, les anges jouent autour de la Vierge de la harpe, de la trompette, du tambourin, de l'orgue portatif, de la mandoline’.

[p. 209]

1970

Ende al die conste diemen driven

 

Met enegher menistraudien mochte,

 

Men al daer te weerke brochte,

 

So die coninc ter kerken ghinc.

 

Het was een gratieuse dinc

1975

Te ansiene ende een groot omoet,

 

Dat die coninc ghinc te voet.

 

Het was oec ghevrosen zeere,

 

Ende men hadde in langhen eere

 

So couden winter ghezien.

1980

Ter kerken quamen zi na dien,

 

Daer binnen was groot bedranc,

 

Groot gheluut, groot gheclanc.

 

Die edele coninc die was daer

 

Gheleit upten hooft outaer,

1985

Al daer men zacreren soude.

 

Alle die liede, jonc ende oude,

 

Baden onsen Heere al daer

 

Over den coninc openbaer

 

Ende oec mede stillekine,

1990

Dat God die gratie zine

 

Anden coninc woude zenden,

 

Ende vanden hemele ghehenden

 

Dat wel weerde sacrament,

 

Dat wi moeten inden ent

1995

Orboren als ons naect die doot:

 

⁺ Dats olye ende kersme groot,

 

Daer kerstinede bi verclaert,

 

Dat die inghel nederwaert

 

Selve bringhet uten trone

2000

(Dat es eene miracle scone),

 

Ja daer men gherechtelike

 

Eenen coninc van Vrankerike

 

Te Riemen sacreren zal.

 

Haer ghereedscap hadsi al

+ Fol. XCII d.

[p. 210]

2005

Te Riemen bin Onzer¹⁾ Vrouwen kerke.

 

Bisscoppe, meesters, hoghe clerke

 

Beghonden den dienst al daer.

 

Die erdsche bisscop, dat es waer,

 

Van Riemen der goeder stede

2010

Was die daer die messe dede:

 

Het hoorde toe zinen leene.

 

Die choor beghan al ghemeene

 

Up te heffene vullen zanc:

 

Het scheen dat inden hemel clanc.

2015

Ghemeenlike dat clergiet

 

Dat ne wilde sparen niet

 

Sinen zanc te diere tijt.

 

Het was te hoorne groot delijt

 

Ende te ziene meloudie

2020

Vander edelre clergie

 

Ende vanden princhen met,

 

Die hem ten dienste hebben²⁾ gheset

 

Ende goede clerke waren.

 

Dominicus, die vrome baren,

2025

Die edele grave van Couchi,

 

Boven hem allen zo sanc hi,

 

Want van hem allen was niemen

 

Al doe binnen der kerken van Riemen,

 

Die beter cleerc was

2030

Noch die bet zanc of las

 

Na musike, na ortegraphie.

 

So edelike zanc hie,

 

Dat hi alden choor verlichte.

 

Sijn zoete lief, des conincx nichte,

2035

Die weerde vrouwe van Famwele,

 

Die bekende wel die kele.

1) Hs. onze.

2) Hs. hebbe.

[p. 211]

 

Haer herte verglorifyerder in

 

In altemale haren zin,

 

Daer die lievelike zanc

2040

Der vrouwe dor die oren clanc:

 

Het was haerre herten medecinael.

 

Die andre prijsden oec altemael,

 

Diere hem verstoeden an,

 

Ende ghaven lof den goeden man.

2045

Ende die bisscop die ghinc voort¹⁾

 

⁺ Den dienst doen so daer toe hoort.

 

Ende als die weerde man

 

Die prefatie began

 

Ende hise heeft ghehent,

2050

So wart al daer bekent

 

Olie ende kersme mede

 

Comen met eere claerhede

 

Vorden priester upten outaer;

 

Ende alsmens wart ghewaer,

2055

Begonsten zi alle singhen dus

 

Met luder stemmen: ‘Sanctus

 

Dominus Deus Sabaoth!

 

Benedictus, Heere God!

 

So sidi in alre tijt!’

2060

Seere waren zi verblijt,

 

Beide leeke ende cleerke,

 

Ende al dat was in die keerke,

 

Als die miracle was ghesciet,

 

Ende die bisscop ne lette niet

2065

Hine dede zine officie voort,

 

Ende hi sprac die heileghe woort,

 

Daer hi met maecte tsacrament:

 

‘Almachtich God omnipotent,

1) 1) De twee laatste regels van deze kolom zijn onbeschreven gelaten. Er ontbreekt echter niets.

+ Fol. XCIII a.

[p. 212]

 

Dalende ute des Vader scoot

2070

In dat cleine zuver broot,’

 

Twelke hi hief weerdelike,

 

Al daert arem ende rike

 

Saghen metten oghen an,

 

Ende daer na die goede man

2075

Dede dat ambocht voort,

 

Dat ter messen toe behoort.

 

Als den dienst ten hende quam,

 

Men den edelen coninc nam

 

Ende hiefene vanden outare.

2080

Met eere crone van goude clare

 

So was hi hoghelijc verchiert.

 

Wel so was hi ghemaniert

 

Die edele coninc wel ghedaen,

 

Wien dat men brochte zaen

2085

Eenen witten muul amblant,

 

Daer men up hief al te hant,

 

Omme dat hi was ghewijt

 

Coninc ende ghebenedijt

 

Bi der gratie van onsen Heere.

2090

Al die weerde ende al die eere,

 

Die men eeneghen coninc royael

 

Doen mochte teenen mael,

 

Die so was hem over recht

 

Ghedaen van ridders ende van cnecht.

2095

Ghenoten ende 'leenheeren

 

Brochten met groter eeren

 

Te Riemen in die hoghe zale.

 

⁺ Die ministraudie al teenen male

 

Vander Vranxscher crone was daer,

2100

Die menich blidelijc ghebaer

 

Maecten vor den coninc.

 

Heeren, vrouwen wel varinc

 

Ghinghen hem te male vercleeden

+ Fol. XCIII b.

[p. 213]

 

Ende ter etentijt bereeden.

2105

Te Riemen in die hoghe zale

 

Daer verzaemden al te male

 

Heeren, vrouwen, riddren, cnecht,

 

So het behoorde over recht,

 

Daer men in allen uren

2110

Hof hout met openen duren,

 

Daer een coninc wert ghecroont.

 

Dat hof was zeere verscoont

 

Van alrande chierhede.

 

Met wel groter weerdichede

2115

Leeddemen den coninc dwaen

 

Metten bisscop, die ghedaen

 

Den hoghen dienst hadde daer.

 

Si dwoughen ende daer naer

 

Heeren, vrouwen, na haer betamen.

2120

Die coninc van hogher namen,

 

Die men in eeren mochte loven,

 

Dede den bisscop¹⁾ sitten boven,

 

Ende daer naer so zat hi,

 

Ende daer naer die landsvorsten vri

2125

Ende die vrouwen wel gheboren

 

Saten elc na zijn behoren.

 

Beatrijs, die vrouwe rike,

 

Plach biden coninc Lodewike

 

Te zittene in elken hove:

2130

Dies woudse buten love

 

Karel die Calewe steken niet,

 

Die dat wivelike diet

 

Ter tafelen zitten dede daer hi

 

Sat²⁾. Die heere van Couchi

1) Er staat Bisscop, met hoofdletter, of eigenlijk (bij schrijffout) Bissop, ofschoon de kopiïst overal elders bisscop schrijft. Bedoeld is natuurlijk de Aartsbisschop van Reims (verg. vs. 2008), die echter in 't voorgaande meermalen alleen bisscop genoemd is.

2) Deze interpunctie Sat. Die is in het Hs. aangegeven.

[p. 214]

2135

Die was een upper bottelgier.

 

Ic wane hi vor die vrouwe fier

 

Blidelike diende al daer.

 

Een edel vriendelijc ghebaer

 

Dat so mochtemen daer zien togen.

2140

Wies men hadde peinsen moghen

 

Beide van dranke ende van ate,

 

Dat behoren mochte den state,

 

Dies so was al daer plenteit.

 

Also varinc als gheseit

2145

Of gheweinscht was om die dinc,

 

Het was daer also varinc:

 

So wel was ghedient al dare

 

Ende ten hove ghenomen ware,

 

Beide van ate ende van spisen.

2150

⁺ Men hadde connen niet vulprisen

 

Dat edel rikelike hof.

 

Ic ne weet of ic daer of

 

Soude hebben bate of prijs,

 

Dat ic u allen maecte wijs,

2155

Wat mer dranc of wat mer at.

 

Ic wane neenic, ende om dat

 

Willict¹⁾ over laten liden.

 

Si waren alle metten bliden.

 

Coninghe, hertogen ende graven,

2160

Croodsen ende cromme staven,

 

Ende al dat hem volchde naer

 

Het was een edelijc ghebaer,

 

Dat daer toechden vrouwen, heeren

 

Ende menistrele. Een hof vul eeren

2165

Waest te Riemen int palas.

 

Onse Heere niet vergheten was:

 

Dat waren die aerme die quamen

+ Fol. XCIII c.

1) Hs. Willic.

[p. 215]

 

Om hebben in ziere namen,

 

Ende die huusaerme te dien

2170

Die so waren wel vorsien,

 

Ende die aerme cloosters mede,

 

So dat si daden haer ghebede

 

Boven maten harde zeere

 

Over Kaerle den jonghen heere,

2175

Dat hem God woude gheven

 

Gratie ende langhe in zalich leven

 

Te vulstane in weldaden.

 

Ghemeenlijc zi dus baden

 

Over den coninc rike,

2180

Dat hi moeste Vrankerike

 

Beleeden so zi beide gader

 

Daden vader ende oudervader,

 

Karel ende Lodewijc.

 

Die beste princhen van erderijc

2185

Waren si in haren tijt,

 

Ende Karel, des zeker sijt,

 

Die so achtervolghet wale.

 

Daer was bliscap in die zale.

 

tGherende¹⁾ volc was wel ghegaeft,

2190

Ende die aerme wel ghelaeft,

 

Ende die rike wel ghedient,

 

Daer die name zeere versient

 

Bi was vanden groten heere.

 

Aldus daden zi hem eere,

2195

Sine dienst lieden daer.

 

Men hoofder toten avonde naer,

 

Dat mer weder decken ghinc,

 

Ende also dede die coninc

 

Hof houden XL daghen

2200

Met mannen, met vrienden ende magen.

1) Het gherende (begeerende) volc, de behoeftigen, nooddruftigen.

[p. 216]

 

Daer binnen hiltmen menich spel,

 

⁺ So men mach ghevroeden wel,

 

Van bohoerden ende van tafelronden

 

Ende van quinteynen, die stonden

2205

Jeghen die grote staken,

 

Van jachten diemen daer zach maken

 

Achter straten vander steden,

 

Ende van alre spellijcheden.

 

Alse die feeste hende nam,

2210

Brochten die heeren lofsam

 

Den coninc weder te Parijs.

 

Daer maecte hi bi rade wijs

 

Alrande officyeren,

 

Ende vrouwen ende princhieren

2215

Ontfinghen hare leene daer,

 

Ende namen cort daer naer

 

Orlof anden groten heere,

 

Die hem dancte vander eere

 

Die si hem hadden ghedaen,

2220

Ende bat dat zi hem wouden staen

 

In staden, als hijs hadde noot;

 

Want zine heerscapie groot

 

Die so was ghemindert zeere

 

Bi dat zijn vader, die heere,

2225

Ende zijn oudervader helt:

 

Dat was die keyserlike ghewelt,

 

Die zi met eeren groot bezaten,

 

Dat hi claechde boven maten.

 

Die heeren wister wat toe doen,

2230

Maer baden den hoghen baroen,

 

Dat hi hem pijnde wel na tgone

 

Te regierne die Vrancsche crone:

 

Hi hadde daer an lands ghenouch,

 

Ende zi wouden spade ende vrouch

2235

Lijf ende goet daer voren zetten,

+ Fol. XCIII d.

[p. 217]

 

Woude hem yemen dies beletten.

 

Dies was ghepayt die coninc goet,

 

Ende zijn raet wijs ende vroet

 

Voeren van steden te steden,

2240

Die zi in payse ende in vreden

 

Stelden ende in goeder hoede,

 

Daer si an daden als die vroede,

 

Daer die coninc wel ghezint

 

Boven maten bi wert ghemint.

2245

Aldus brochten die heeren stout

 

Ten hende den winter cout.

 

Ende als Maerte leden was,

 

Woude die edel ridder ras,

 

Die vrome grave van Couchi,

2250

Versouken, gheloves mi,

 

Sinen neve den bastaert,

 

Die hem toechde fellen aert,

 

Dat hi tlant van Ardane

 

⁺ Hem hadde ghetrocken ane,

2255

Dies hi hadde grote claghe

 

Vor den coninc alle daghe

 

Ghedaen, die heere groot,

 

Die den bastaert ontboot

 

Te hove, daer hi niet ne quam,

2260

Dies die coninc was wel gram;

 

Want Reinier, bi gheenen keere,

 

Ne woude den coninc over heere

 

Houden, maer den keyser vri.

 

Die edel heere van Couchi

2265

Swoer dat hi den tyrant

 

Soude zien in zijn lant.

 

Daer toe gaf hem die coninc fiere

 

V^M. der saudeniere,

 

Ende die heere van Couchi

2270

Verzaemde zine lieden vri

+ Fol. XCIIII a.

[p. 218]

 

Te Couchi, te Ghuse mede,

 

Ende mids vrienscap ende bede

 

Van dien hi lieve hadde ghedaen

 

So verzaemdi, na tverstaen

2275

Der materien, VIII^M. man,

 

Want II^M. gaffer hem dan

 

Van Famweele grave Florant,

 

Uut Famweele, uut Zampaengelant.

 

Van scanden conde hijt laten niet,

2280

Ende want hem die vrouwe riet,

 

So dat hijt laten niet ne dorste;

 

Maer eene quade imborste

 

So hadde in tmeenen vanden heere¹⁾.

 

Nochtan was hi blide zeere,

1) Men leze in met halven klemtoon, en verbinde het niet met tmeenen, maar met hadde, als verl. tijd van inhebben. En men vatte imborste niet op in den zin van ons inborst, maar in de oorspronkelijke beteekenis van drift, hartstocht. De dedoeling is: ‘Maar de meening van den heer had een boozen hartstocht in’, of, in hedendaagsche taal: ‘Maar in het gemoed van Florant woelde een booze hartstocht, t.w. de jaloezie.’ Inborst is door syncope der n ontstaan uit inbornst, hd. inbrunst, bij Kiliaan: ‘Inbornst, inbrunst, animus fervens, studium flagrans, ardor, zelus;’ eene afleiding van brinnan, birnan, bernen, branden. Het geeft te kennen het inwendige vuur, dat in iemands boezem brandt, gloed, varigen ijver, zoowel in goeden zin, voor ijver, geestdrift, als in kwade opvatting, voor booze begeerte, drift, hartstocht. De uitdrukking quade inbusten (waarin ook de r door syncope is weggevallen) voor booze driften, vindt men nog bij De Castelein, Diversche Liedekens (Rott. 1616), bl. 55. Van inbornst, inborst komt verder het adj. inbornstig, inborstig, hd. inbrünstig, hartstochtelijk, vurig, ijverig, bij Kiliaan fervidus, acer enz., dat o.a. voorkomt bij Ruusbroec V, 109, en nog in de 16de eeuw, bij Van Ghistele, De Castelein, Van Vaernewijck en anderen, veelvuldig wordt aangetroffen. Later, tegen het einde der 16de eeuw, is inborst van beteekenis veranderd, omdat men in Holland, toen het oorspronkelijk Vlaamsche en Brabantsche woord daar bekend werd, de afleiding niet meer begreep en onwillekeurig aan borst begon te denken, waarmede het woord etymologisch niets te maken had. Eene quade inborst gold voor een boozen hartstocht, eene goede inborst voor eene edele aandrift: geen wonder, dat inborst in 't algemeen voor gemoedsaandoening genomen en allengs, door de bijgedachte aan borst, voor het gemoed zelf, den aard of het karakter gebezigd werd. Een nieuw staaltje van volksetymologie!
Wat inhebben betreft, in den hier bedoelden zin, verg. Heim. d. Heim. 1541, Melib. 2183, 3738, Snellaert, Nederl. Ged. bl. 276, vs. 14, enz.

[p. 219]

2285

Dat hi daer vervremden zoude.

 

Ende den vromen grave boude

 

Sende die vrouwe groten scat

 

Heymeliken, omme dat

 

Hem vele scats zoude behouven.

2290

Aldus machmen vriende prouven

 

In des weercs openbaren.

 

Ende die grave vanden Baren

 

Sende hem V^c. saudenieren¹⁾

 

Heymelijc, ende een bestieren

2295

Daer of, een der neven zijn,

 

Omme dat die ridder fijn

 

Siere dochter loste vander doot

 

(Dat was eene trouwe groot,

 

Dat die heere daer omme dochte),

2300

So dat die grave wel hebben mochte

 

Met die hem vielen an

 

Bet dan XIIII^M. man

 

Ter weere, of also vele,

 

Dies zijn herte was in spele,

2305

Als hi zach die scone scaren,

 

⁺Die hem alle ghehulpich waren.

 

Daer mede nam hi zine vaert

 

Ten lande van Ardane waert.

 

Fel ende wreet so was Reinier

2310

Ende zeere putertier,

 

Want harde wel so wiste hi,

 

Dat die grave van Couchi

 

Met crachte up hem zoude comen,

 

Daer hi raet up heeft ghenomen

2315

Met zinen vrienden, met zinen maghen,

 

Ende versaemde in corten daghen

 

Wel XX^M. man,

1) Lees saudeniere (verg. vs. 2268) en in het rijmwoord bestierre, bestuurder, bevelhebber.

+ Fol. XCIIII b.

[p. 220]

 

Want die bisscop viel hem an

 

Van Ludeke der goeder stede,

2320

Ende zijn oudervader mede,

 

Die heere van Ghoten was.

 

sBisscops broeder, zijt vroet das,

 

Ende Reiniers broeder van Taraes¹⁾

 

Dese hadden groot zolaes

2325

Beide int vechten ende int striden:

 

Sine plaghen in haren tiden

 

Ne gheene ander dinc te doene.

 

Si hadden den keyser Ottoene

 

Alle manscap ghedaen.

2330

Die Romeine hadden ontfaen

 

Ende die Ghermanne mede

 

Ende Almaengen, dats waerhede,

 

Lombardien ende Oostrike,

 

So dat Ottoen moghendelike

2335

Sinen keyserliken stoel besat.

 

Maer niet sone pijndi hem dat

 

Te crankene die Vranxsche crone.

 

Maer dese vornoemde persone

 

Waren comen in Ardane

2340

Met meneghen sconen vane,

 

Omme te helpene Reiniere

 

Jeghen den grave fiere,

 

Die men hiet van Couchi.

 

Ten cante so traken zi

2345

Des lants met haerre cracht,

 

Omme des graven macht

 

Te wederstane ane den cant,

 

Dat hi niet ne brake int lant.

 

Si zlougen anden velde groene

1) Van den naam is niets meer te ontcijferen dan t..aes. De bedoelde persoon moet Triestram van Taraes zijn, die II, 615 vlg. de broeder van Masebrouc (Reinier) genoemd wordt.

[p. 221]

2350

Tenten ende pawelioene,

 

Ende die heere van Couchi

 

Die es comen also bi,

 

Dat hi vernam niemaren,

 

Hoe dat daer die grote scaren

2355

Ten cante laghen vanden lande,

 

Die hem waren viande

 

⁺Ende diene wouden wederstaen.

 

Doe dedi zine ghetelde zlaen

 

Hem lieden up eene mile naer,

2360

So dat zi met oghen claer

 

Tenten ende pauwelioene

 

Bliken zaghen in dat groene,

 

Ende zi ghingen haer ghetelde

 

Al daer rechten anden velde.

2365

Die tente die dedele man

 

Bindien wilden woude wan¹⁾,

 

Also zaen also met staden

 

Was ontorst ende ontladen,

 

Was zoe also zaen gherecht,

2370

Dies menegen ridder ende cnecht

 

Hadde wonder harde groot.

 

Dat pawelioen menjoot

 

Was an te ziene gracelijc.

 

Om te verstane claerlijc,

2375

So was thooft een pawelioen

 

Up eenen mast van veerwen groen,

 

Ende die cameren daer an ghestaect

 

Waren tente wijs²⁾ ghemaect,

 

Kuekenen, stallen, bottelrien.

2380

Een coninc van Alexandrien

 

Hadder met eeren in ghelegen.

 

Menege woenste was ghezlegen

+ Fol. XCIIII c.

1) Verg. I, 650-653.

2) Versta, in één woord: tentewijs, tentsgewijze.

[p. 222]

 

Omtrent die scone tente daer.

 

Die ondeckers openbaer

2385

Reden hem al daer ontdecken

 

Tusschen beiden, om een mecken

 

Te nemen van anders macht,

 

Ende die spierers dach ende nacht

 

Slopen in die heeren daer,

2390

Omme te wetene al twaer

 

Ende tmeenen der wigant,

 

So dat zi dat convenant

 

Van elc andren wisten wale,

 

Die moghentede ende die ghetale

2395

Der viande, ende wie zi waren.

 

Van Couchi die vrome baren

 

Die so nam eenen yraut,

 

Ende dien beval die heere staut,

 

Dat hi varen zoude ter vaert

2400

An zinen neve den bastaert,

 

Ende hem heesschen strijt

 

Ende velt ende tijt,

 

Ofte camp, teen van beiden.

 

Die yraut began hem bereiden

2405

Haestelike te ziere vaert.

 

Harde wel was hi ghepaert¹⁾.

 

Hi voerde voer hem eene scive

 

Van zelvere, daer tien waerf vive

 

Wapinen in stoeden der heeren rike,

2410

⁺Maer dat hooft was Vrankerike.

 

Die yraut hiet Bien Argent,

 

Harde verre was hi bekent.

 

In heydinesse, in kerstinede

 

Kendi tlant ende oec die zede,

2415

Ende die wapine der heeren,

1) Verg. de aant. op I, 34.

+ Fol. XCIIII d.

[p. 223]

 

Daer ane dat hi vele eeren

 

In zinen levene hadde ghehad.

 

Harde zaen haddi den pad

 

Over ghemeten Bien Argent.

2420

Int heere so ward hi bekent

 

Also zaen als menne zach.

 

Die yraut dede ghevrach

 

Omme thof van Reiniere,

 

Dat men hem wijsde sciere.

2425

Daer es hi comen¹⁾ harde zaen.

 

Vele heeren wel ghedaen

 

Hi daer biden bastaert vant.

 

Hi beette neder ende bant

 

Sijn pert vor die tente daer,

2430

Ende ghinc ter zalen naer,

 

Daer hi vant die principale.

 

Hi groetese met zoeter tale,

 

Si hietene wellecome zijn.

 

Doe sprac hi dus: ‘Die heere mijn,

2435

Die edel grave van Couchi,

 

Die ontbiet u ende bi mi,

 

Dat ghi wilt, heere Reinier,

 

Sijn lant, zijn eerve rumen hier.

 

In dat caes daer ghijt doet,

2440

Doedi wel ende ghi ghevroet;

 

Ende ter redene daer ghijt laet,

 

Heescht u die heere van vromer daet

 

Dach, velt ende strijt,

 

Of dat ghi jeghen hem int crijt

2445

Comt: van beiden hebdi cuere.

 

Beraet u in corter ure

 

Ende gheeft andworde mi.

1) Het Hs. heeft: Daer hi es comen, alsof deze regel nog bij het voorgaande behoorde. Daar echter bij dit vers eene alinea is aangewezen, begint hier een nieuwe zin en moet dus es hi gelezen worden.

[p. 224]

 

Voort die heere van Couchi

 

Die so doet u deffiieren

2450

Na viandeliker manieren,

 

Twelke hi u zal doen anschijn.’

 

Daer met hi die sprake zijn

 

Liet, ende die bastaert Reinier

 

Die zeide: ‘Ghi zijt harde fier

2455

In uwe tale, Bien Argent,

 

Ende die u hier ghesent

 

Heeft es harde orghelieus,

 

Hoverdich ende zeere preus.

 

Maer cleene so es hi van mien

2460

Weder gheducht of ontsien.

 

Sine deffianche es mi welcomen.

 

Haddic minen raet ghenomen,

 

⁺Ic soudu andworden dan.’

 

Doe so ghinc die felle man

2465

Te rade met zinen maghen,

 

Ende began hem lieden vraghen,

 

Wies hi wilde anegaen

 

Ende wat hem dochte best ghedaen.

 

‘Ic zoude vechten, riedijt,

2470

Alleene jeghen hem int crijt,

 

Omme dat die minste scade

 

Ware, waert bi uwen rade.’

 

Doe zeiden die andre daer:

 

‘Den eenwijch ware u te zwaer,

2475

Want men zoude zijns ghelike

 

Niet vinden in Vrankerike.

 

Hi heeft die vroemste vanden lande

 

Verwonnen met zinen brande

 

In campe te meneghen stonden.

2480

Van gheenen vromer men vermonden

 

In al erderike mach.

 

Het ware ons een evel zlach,

+ Fol. XCV a.

[p. 225]

 

Verloren wi u, vrome wigant,

 

Ende Ardanen tgoede lant.

2485

Wi hebben liever te deser uren,

 

Dat wijt met u avonturen:

 

Wi hebben drie man jeghen twee.’

 

Sonder te lettene mee

 

Keerden zi metten rade.

2490

Den last sprac met liever lade

 

Van Ludeke bisscop Herman.

 

Den yraut sprac hi dus an:

 

‘Bien Argent, nu hoort na mi.

 

Segt den heere van Couchi,

2495

Dat hi heeft groot onrecht

 

(Dat weten heeren ende cnecht),

 

Dat hi wille teser weerven

 

Sijn vleesch ende zijn bloet bedeerven¹⁾.

 

Harde fel es hi ghezint.

2500

Emmer so es naerre tkint

 

Dan tsuster kint, machmen weten.

 

Wie datter na woude meten²⁾,

 

Hi zoude bliven int onrecht.

 

Het weten ridder ende cnecht

2505

Ende cleerke ende leeke

 

Ende rike ende weeke³⁾,

 

Datter goede brieve of sijn,

 

Wel ghescreven ende in Latijn,

 

Ende daer ghesteken ane

2510

Den groten zeghel van Ardane,

 

Van Ludeke ende van Bulioen,

 

Ende van meneghen tabelioen

 

Ende van notarise mede,

1) T.w. zijnen bloedverwant (Reinier) in het verderf storten.

2) Indien men het wilde onderzoeken, nagaan. Verg. de aant. op I, 308.

3) Rike ende weeke, rijken en armen. Zie de aant. op Maerlant's Sp. Hist. II⁶, 40, 46.

[p. 226]

 

⁺In kennessen der waerhede,

2515

Dat men emmer moet gheloven.

 

Men maecht middelen no cloven,

 

Het moet bliven al gheheel¹⁾.

 

Ende wille hi ons achterdeel

 

Doen an onsen maech vorseit,

2520

Dat mach hem wel worden leit.

 

Te²⁾ kenne doet hem, Bien Argent,

 

Eist dat hi hem niet omme went,

 

Ende hi striden wille met ons,

 

Wi die gheven u reṡpons:

2525

Van heden upten derden dach

 

Men ons al hier vinden mach.

 

Daer so willen wi uptie bane

 

Tlant behouden van Ardane

 

Onsen neve Reiniere,

2530

Die daer sal zine baniere

 

Ontwinden wel vromelijc,

 

Ende wi alle ghemeenlijc.

 

Dies zo wilt hem maken vroet.

 

Daer sal menich omme zijn bloet

2535

Sturten moeten up die bane,

 

Eer hi tlant van Ardane

 

Onsen neve afwinnen sal,

 

Ende hier met so weetijt al.

 

Nu keert weder als ghi beghaert:

2540

Wi meenen onse dachvaert

 

Te houdene na miere tale.’

 

‘Dat zullen wi!’ spraken zi te male,

 

Reinier, zijn broeder, beide gader

+ Fol. XCV b.

1) Men kan de zaak niet schikken door een middelweg te kiezen, noch ze splitsen en gedeeltelijk inwilligen, maar het recht van den hertog moet geheel en onverminderd worden erkend. Over middelen, zie Nederl. Woordenb. op Gemiddeld.

2) In het Hs. is hier eene alinea aangewezen, doch ten onrechte, want de rede van den bisschop loopt onafgebroken door.

[p. 227]

 

Sijn oem ende zijn oudervader,

2545

Ende die tharen rade waren.

 

‘Nu adieu! so willic varen,’

 

Seide weder Bien Argent,

 

‘Ende doen minen heere bekent,

 

Dat ghi hem zult leveren strijt

2550

Ende velt te zulker tijt

 

So ghi mi hebt doen verstaen.’

 

Mettien so es hi ghegaen

 

Te zinen paerde ende up gheseten,

 

Dat hi met sporen heeft ghesmeten,

2555

Als hi orlof hadde ghenomen,

 

Ende reet so langhe dat hi es comen

 

In dat heere van Couchi.

 

Vor zinen heere so es hi

 

Ghegaen, die na hem beidde.

2560

Sine redene dat hi zeide,

 

Ghelijc dat ghi hebt ghehoort,

 

Ende hoe hem was gheandwoort

 

Na den heesch die hi ane leide,

 

Dach, tijt, velt ende stede

2565

⁺...........ocht van....

 

Alse die heere van Couchi

 

Bien Argente hadde verstaen,

 

Heeft hine harde wel ontfaen.

 

‘Bode,’ zeidi, ‘wille God,

2570

Die boven al doet zijn ghebod,

 

Het mach den bastaert wel berouwen

 

Ende den zinen die met ontrouwen

 

Mijn lant dus af willen winnen;

 

Want ic bens wel te binnen

2575

Ende menich heere wide vermaert,

 

Dat hi emmer es een bastaert,

 

Ghewonnen binnen huwelike.

 

Maer zi hebbent valschelike

+ Fol. XCV c.

[p. 228]

 

Bedreven, dese papelaren¹⁾.

2580

Dies so sal haer openbaren,

 

Hopic, die gherechticheit.’

 

Sine lieden hebben oec gheseit:

 

‘Heere, dat zal wesen waer,

 

Dies ne hebbet gheenen vaer,

2585

Ende wi zullen u, cleine ende groot,

 

Bi bliven al toter doot,

 

Al waren zi meerre dan zi sijn.’

 

‘Gode lone u, lieve vriende mijn!’

 

Sprac die heere van Couchi.

2590

Al hare dinc so ghinghen zi

 

Bereeden met herten blide

 

Jeghen den dach vanden stride,

 

So dat zijt hadden al bereit.

 

Ende den tijt die niet ne beit,

2595

Noch gheene wile stille en staet,

 

Maer emmer altoos vortwaert gaet,

 

Die es comen, want hi was cort.

 

Ende alsmens gheware wort

 

In die heeren alle beide,

2600

Elkerlijc hem bereide

 

Tilijc metter dagheraet.

 

Si bekenden anders staet

 

Ende wisten anders wille,

 

Beide lude ende stille,

2605

Ende zonder eenich sparen,

 

Na dien dat zi bereet waren,

 

Ghingen zi hem ordineren,

 

Scaren ende batelgeren.

1) Papelare, gewoonlijk papelaert, huichelaar, schijnheilige. Zie Rose 9100, Rinclus 1367, en verg. de aant. van Dr. Franck op Alex. bl. 401. Oud-Fr. papelard (Roquefort II, 298, La Curne de Ste Pal. VIII, 173), mlat. papelardus (Du Cange V, 67). Het afgeleide papelardie leest men in Rose 391. Het Ital. kent nog heden pappalardo.

[p. 229]

 

Drie scone scaren maecten si.

2610

Die alre eerste zoudi

 

Selve beleeden die bastaert,

 

Met.........wel verwaert,

 

Onder te perde ende te voet,

 

Ende zijn broeder zoude behoet

2615

Vander ander scaren wesen

 

⁺Met VI^M. mannen, ende na desen

 

Soude die bisscop met ziere roten

 

Volghen ende die heere van Goten,

 

Die zouden doen die achterhoede.

2620

Het waren twee suptile moede

 

Ende consten orloghen wel,

 

Want zi steerc waren ende fel.

 

Met ghemake ende met avise

 

Sach men den ridder goet van prise

2625

Hem bereiden van Couchi.

 

Sine lieden verzaemde hi

 

Met eenen huegheliken moede.

 

Alle die wise entie vroede

 

Hi te zinen rade nam,

2630

Als een ridder wijs ende lofsam,

 

Hoe zijt ane wouden legghen.

 

Maer men horde hem allen zegghen:

 

‘Ghi die zult ons, vrome baren,

 

Ordineren ende scaren.

2635

Ende der ghelike ghi ons stelt,

 

Also zullen wi an tvelt

 

Ons tsamen houden up desen dach,

 

Ende doen tbeste dat elc mach

 

Of metten live ghedoen can,

2640

Ende elc zal hem pinen man

 

Te wesene na zijn vermoghen,

 

Ende God zal ons verhoghen,

 

Dat hopen wi, eer comt die noene.

+ Fol. XCV d.

[p. 230]

 

Pinen wi ons wel te doene!’

2645

‘Noch so hebbic mi bi,’

 

Sprac die heere van Couchi,

 

‘Goede lieden ende wijs.

 

God onse Heere van paradijs

 

Late heden recht ghescien!

2650

Daer in so ghetroostic mien.’

 

Doe so ghinc die vrome baren

 

Die zine met vorhoeden scaren.

 

Twee bataelgen ende niet meere

 

So maecte die wise heere,

2655

Elc van VII^M. man,

 

Ende die souden andren an

 

Volghen cort metter spoet.

 

Niemen hadden zi te voet

 

Dan cnechten, die anden velde

2660

Verwaren zouden dat ghetelde;

 

Want mochten zi deerste waenge¹⁾

 

Hebben an die campaenge,

 

Dander zouden si daer mede

 

De bet tonder doen alle bede

2665

Bi der eerster sconfelture,

 

Ende zi namen te diere ure

 

⁺ (de bovenrand der kolom, zes verzen, weggesneden).

 

Dat zijn neve die bastaert

 

Ontwonden brochte den standaert

2675

Vanden rike van Ardane,

 

Ende dat hi onder dien vane

 

Hadde wel VI^M. lieden.

 

Ende als hi hoorde dat bedieden,

1) Het eerste voordeel, de eerste winst of overwinning. Waenge, een Fransch woord, ontleend aan Oud-Fr. waaing, later gaaing, thans gain, ital. guadagno; waarnevens het ww. waaigner, waignier, gaaigner, gaigner, thans gagner. Verg. La Curne de Ste. Pal. X, 197, waar hij een zeer sprekend voorbeeld aanhaalt:

‘Ausi rit à la perte, comme fait au waaing.’

+ Fol. XCVI a.

[p. 231]

 

Seide die heere van Couchi:

2680

‘Mine vriende volghen mi!

 

Ic hebbe verhoort goede maren.’

 

Doe porredi metter eerster scaren,

 

Ende die andre volgheden an.

 

Niet verre reden si van dan,

2685

Sine zaghen comen den bastaert

 

Metten¹⁾ zinen wel ghescaert.

 

Om sonne ende wint so nam hi

 

Ware die heere van Couchi,

 

Als die de beste was van wapen,

2690

Onder riddren ende cnapen

 

Vernaemt, die men al doe wiste.

 

In zijn herte hi al vor ghiste,

 

Wies hem te baten mochte comen.

 

Sonne ende wint heefti ghenomen

2695

Tsinen vordeele al daer.

 

Die dach was scone ende claer

 

Up comen ende der zonnen schijn,

 

Ende het coelde een lettelkijn.

 

Dat meercte wel die ridder boude,

2700

Dat tghestof vander moude

 

Sinen vianden zoude deeren.

 

Als een ridder vul der eeren

 

Reet hi voren in die bane.

 

Hi hadde die wapine van Ardane

2705

Boven staende, ende daer bi

 

Die vulle wapine van Couchi

 

Ende van Ghuse ghequarteleert,

 

Die alle wide waren vermeert.

 

Preuschelike reet hi voren.

2710

Daer so mochtemen eenen horen

 

Horen blasen den bastaert,

1) Hs. Mette.

[p. 232]

 

Ende daer naer al onghespaert

 

Menegen horen, menege ghorelle¹⁾.

 

Of die viant uter helle

2715

Hadde ghesijn uut ghelaten,

 

So quamen zi boven maten

 

Alle vreeselike ghebarende.

 

Banderside so quam varende

 

⁺ (zes verzen weggesneden).

2725

Comen ende also naer,

 

Dat si hare speeren daer

 

Om josteren lieten zinken.

 

Die bastaert, wie na zijn dinken

 

Die alre vroomste was gheboren,

2730

Hi es daer ghereden voren

 

Wel een boghescote, ende hi

 

Die riep: ‘Heere van Couchi!

 

Rasch! gheringe! wel ane! wel ane!

 

Hier es tlant van Ardane

2735

Te winne, up dat ghijs beghaert!’

 

Daer dat riep die bastaert,

 

So horet die heere van Couchi.

 

Vele blider so was hi

 

Dan of men den ridder boude

2740

Eene mine van finen goude

 

Hadde ghegheven al daer.

 

Metten sporen van goude claer

 

Noopte hi tors daer hi up zat,

1) Ghorelle, met ongewone inschuiving eener o gevormd van grelle, in 't Oud-Fransch de benaming van een krijgsklaroen of schelle trompet. Het woord komt voor in verschillende vormen: grelle, gresle, greille, graisle, graile, graille: zie Du Cange VII, 193 c, La Curne de Ste Pal. VI, 415, Gachet, Gloss., 245, Raynounard III, 493. In 't Mlat. heette het instrument gracilis, als b.v: ‘ut universi, audito primo sonitu gracilis, festinent bellicis indui,’ en: ‘gracilibus, tibiis, tubis clangentibus’, bij Du Cange III, 545 a. De naam is ontleend aan lat. gracilis, van geluiden gezegd in den zin van fijn, scherp, schel, vanwaar ook het fr. adj. gréle, in voix gréle, schelle stem. Verg. klaroen, fr. clairon, van clair.

+ Fol. XCVI b.

[p. 233]

 

Dat weder traghe was no lat,

2745

Maer licht ghelijc eenre ree

 

Ende zwart, no min no mee,

 

Van hare ghelijc eenen raven.

 

Dat ors vergat al zijn draven,

 

Alst die sporen scerp besief.

2750

Sijn hovet dat het up hief

 

Ende ran als een hasewint,

 

Ende die heere wel ghezint

 

Conster hem ghelaten mede.

 

Scilt ende glavie bede

2755

Die so hilt hi te ziere weere,

 

Ende die bastaert die zeere

 

Verstoort quam up zinen neve.

 

Met eere vreseliker dreve¹⁾

 

Si al daer te gader quamen.

2760

Men hadde selden zien verzamen

 

Hem tween also vreselijc.

 

Si daden verbeven dat erderijc

 

Die sterke perden in haer rennen.

 

Men so mochtse wel bekennen

2765

Alle beide uut elken heere.

 

Haerlijc veste zinen speere

 

In des anders scilt al daer,

 

Na een vromelijc ghebaer,

 

Dat daer varinc wert anschijn,

2770

Want tebroken dat zi sijn

 

Ende die trentsoene up waert vlogen

 

⁺ (zes verzen weggesneden).

 

Die bastaert hadde zijn gherede

 

Naer gheruumt, gheloves mi.

2780

Uptie crupiere so lach hi

1) Dreve, vr. znw., drift, geweld, lat. impetus. Van drijven, als bete, slede, snede, kneep, reet, schreef, spleet, steeg enz., van bijten enz. Als vrouwelijk en in deze beteekenis was het woord in 't Mnl. tot dusverre niet voorgekomen.

+ Fol. XCVI c.

[p. 234]

 

Vander steke zwaer ende groot.

 

Ic weet oec den zwaren stoot

 

Van Couchi besief die heere.

 

Dat houds hende vanden speere

2785

Haddi noch behouden daer,

 

Dat groot was ende zwaer.

 

So hadde oec mede die bastaert,

 

Die hem rechte up zijn paert.

 

Qualijc so was hem te moede,

2790

Dat hi so booch ghelijc der roede

 

Vor die steke van eenen spere,

 

Ende hi voer upten vromen here

 

Slaen metten zwaren trentsoene,

 

Als die steerc was ende coene.

2795

Den zlach dat men verre hoorde,

 

Daer omme dat hem zeere stoorde

 

Die vrome heere van Couchi.

 

Sijn trenchoen dat hief hi

 

Ende zlouch om gheraken

2800

Den bastaert, dien hi mesmaken

 

Gheerne zoude na datti conde,

 

Ende gheraecten te diere stonde

 

An die zide vanden helme,

 

Dat hi nalincx sat in dwelme.

2805

So zeere wouch die grote zlach,

 

Dat hi en hoorde no en zach,

 

Ende trentchoen dat vlooch int zant,

 

Dats hem lettel bleef in dhant,

 

Ende hi zeide: ‘Fel bastaert,

2810

Varen moeti inderwaert¹⁾,

 

Dat ghi mi dus wilt ontheerven!

 

Ghi die zulter omme steerven,

 

Ende oec uwe hulpers mede.’

 

Doe so trac hi uter scede

1) Versta: hinderwaert.

[p. 235]

2815

Sijn wel over goede zwaert.

 

Tselve dede die bastaert.

 

Recht waenden zi andren daer

 

Metten scaerpen zwerden claer

 

Slaen, maer zine haddens macht,

2820

Also menegen scaerpen scacht

 

Sachmer comen uptie bane

 

Ende so meneghen sconen vane

 

Ende wimplen ende pingoene,

 

Dat beide die heeren coene

 

⁺(zes verzen weggesneden).

 

Tonderdoen dat was die beste.

 

Elkerlijc den speere veste

 

So hi naest mochte te meskieve

 

Sinen viant ende te grieve.

2835

So menegen spere men daer brac,

 

Dat men hoorde dat ghecrac

 

Over in die ander heeren.

 

Men zach vor die stide speeren

 

Menegen ter eerden vallen,

2840

Ende meneghen zijn bloet uutwallen,

 

Ende menegen oec doreriden.

 

Die zwerden, die conden zniden,

 

Trocken zi verdeliken daer,

 

Ende voeren metten zwerden baer

2845

Up elc andren houwen, keerven,

 

Dat die menege moeste besteerven

 

In dat vreselike toecomen.

 

Groten ware heeft ghenomen

 

Ten zinen die heere van Couchi.

2850

Elken troostende so voer hi

 

Altoes in die bataelge voren,

 

Die men hem dor breken ende dor scoren

 

Sach met zinen scaerpen brande,

 

Staende in zine steghebande,

+ Fol. XCVI d.

[p. 236]

2855

Recht als een ontsinnet man.

 

Ende te peinsene hi began

 

Om die scone Beatrijs:

 

Conste hi verdienen prijs,

 

Haer souds comen wel die mare.

2860

Ic weet dat tghepeins van hare

 

Menich hovet daer becochte.

 

Watti met vullen zlaghe gherochte,

 

Was verminct ofte doot.

 

Sine vromichede groot

2865

Verboudde alle die zine dare

 

Ende brochte zine viande in vare;

 

Want wie dat den vromen man

 

Sach metten oghen an,

 

Die so scuwede zijn ghemanc,

2870

Want zijn zwert al dore dranc.

 

Scilden, helmen, halsbergen mede

 

Ne hadden jeghen des zwerts znede

 

Weder macht no gheduren,

 

Ende hem volgheden te diere uren

2875

Die zine vromeliken an,

 

Dat bestaerf menich man.

 

Seere dat die bastaert vacht.

 

Banderzide sine cracht¹⁾

1) Hier eindigt de katern en ons fragment. Onder dezen laatsten regel staat nog Wrochte, als aanwijzing van het woord, waarmede da volgende katern moest beginnen.

[p. 237]

Bijlage.

I. Scavote.

(I, 670). - De burggraaf van Couchi trekt boven zijn harnas een wapenrok (tornikeel) aan, dien hij stevig aan het lijf vastbindt. Die wapenrok is ‘van kele’, beladen met een zilveren kruis, en daarin ‘drie scavoten van goude’. De naam scavote, die hier voor 't eerst in het Mnl. wordt aangetroffen, is blijkbaar ontleend aan het Oud-Fransche escafotte, eschafotte, als heraldieke term vermeld door La Curne de Ste Pal. V, 458. Hij brengt twee voorbeelden bij uit den Roman de Perceforest, waar men leest: ‘l'escu taris d'argent, à trois eschafottes noires’, en: ‘l'escu blanor de noir, à trois eschaffottes d'argent.’ Hetzelfde woord komt elders voor in den zin van ‘grande et longe coquille de moule de rivière, dont les femmes, en Picardie, se servent pour amasser la crême de dessus le lait, pour en faire du beurre’, van welke beteekenis La Curne twee voorbeelden uit Froissart aanhaalt. Hij vermoedt, dat de heraldieke benaming daaraan ontleend zal zijn en dus moet opgevat worden in den zin van schelp.

Dat deze verklaring inderdaad juist is, blijkt genoegzaam, wanneer men het Oud-Fransche woord in zijnen oorsprong en zijne verwanten nagaat. Blijkbaar is escafotte eene afleiding van gr. σϰάφ, lat. scapha. Het Grieksche woord, afkomstig van σϰάπτειν, graven, uithollen, gaf in 't algemeen een uitgehold, hol voorwerp te kennen, en werd niet alleen voor boot of schuit, maar ook voor een nap, schaal of schotel gebezigd. In 't Latijn was scapha de gewone benaming van een boot, maar de deminutieven scaphium en scaphiolum werden in den ruimeren zin genomen van ‘quodcumque vas concavum’, gelijk het bij Facciolati heet. Hetzelfde vinden wij in het Oud-Fransch terug.

[p. 238]

Escafe staat bij Godefroy (III, 348 vlg.) aangeteekend als chaloupe, maar ook als coquille, cosse. Van escafe zijn afgeleid de verkleinwoorden escafotte, escafette en escafelotte, alle in den zin van schelp of schaal. Escafelotte komt voor als benaming van de schaal eener noot, een notedop, en escafotte wordt bij Godefroy niet bepaald als mosselschelp, maar in 't algemeen als coquille, écaille verklaard: hij haalt zelfs een voorbeeld aan van escaffottes de eufz, eierschalen.

Het lijdt dus, dunkt mij, geen twijfel, dat scavote werkelijk eene schelp moet hebben beteekend. Van welke soort de hier bedoelde schelpen waren, is niet te beslissen. Maar uit de woorden, bij Godefroy aangehaald: ‘apointer le chapeau d'un pélerin d'escaffottes de bourdons’, meen ik te mogen opmaken, dat het zeer wel de zoogenaamde St.-Jacobsschelpen kunnen geweest zijn, want deze, het zinnebeeld van pelgrimstochten, werden door de pelgrims op den hoed gedragen.

De heer J.B. Rietstap, wien ik over ons woord raadpleegde, als den meest bevoegden beoordeelaar van alles wat de wapenkunde betreft, meldde mij, dat de naam escafotte niet alleen onbekend is in de tegenwoordige heraldieke taal, maar hem ook in gedenkstukken van ouderen tijd - Fransche, Engelsche, Duitsche - nooit was voorgekomen, ofschoon uit de beide boven aangehaalde plaatsen van den Roman de Perceforest blijkt, dat het werkelijk een heraldieke term geweest is. Het was dus zeker eene uitdrukking, die betrekkelijk zelden gebezigd werd. De verklaring van scavote door schelp achtte ook hij door het bovenstaande taalkundig bewezen. Als heraldieke term toch zal het woord wel denzelfden zin hebben gehad, waarin het gold in de gewone taal. Slechts één bezwaar, meende hij, deed zich voor, t.w. dat de belading van het kruis met drie van die figuren (die dan waarschijnlijk op den rechtopstaanden paal van dat kruis zouden geplaatst zijn) hem niet natuurlijk, althans in den tijd van goede heraldiek niet aannemelijk voorkwam. ‘De voorbeelden’, voegde hij er bij, ‘van wapens met een kruis, dat met vijf St.-Jacobsschelpen beladen (of, zoo men

[p. 239]

wil, gebroken) is - één in het hart, en één op elken arm - zijn vrij talrijk in Picardië, Artois en aangrenzende streken. Men zou dus ook in ons gedicht vijf, niet drie schelpen mogen verwachten.’

Uit een heraldiek oogpunt is deze bedenking zeker van gewicht. Hadden wij te doen met eene beschrijving, door een ervaren: wapenheraut gegeven, dan zou ongetwijfeld het bezwaar, in het getal der stukken gelegen, als overwegend moeten aangemerkt worden. Doch dien eeretitel van deskundige mogen wij zeker onzen dichter niet toekennen, en wij behoeven dus, op dezen technischen grond alleen, eene verklaring niet te verwerpen, die taalkundig zoo duidelijk is aangewezen.

Wat voor 't overige de beschrijving betreft, dien de dichter geeft van het wapen, door Couchi op zijn tornikeel gevoerd, moet ik nog opmerken, dat die ook in andere opzichten niet volkomen helder is. De wapenrok, zegt hij, was ‘van kele’,

Met eenen cruce zelverijn,
Daer in drie scavoten fijn
Van goude, daer hise mede brac.

De zin der woorden daer hise mede brac is grammatisch niet wel te bepalen, omdat volstrekt niet blijkt waarop dat se slaat. Er gaat cruce vooraf, maar dat woord is onzijdig. Doch al moge het taalkundig onjuist zijn uitgedrukt, de heer Rietstap is van oordeel, dat se moeilijk op iets anders betrekking kan hebben dan op cruce, en wel wegens het werkwoord brac. ‘Het breken in de wapenkunde’, schrijft hij, ‘is niets anders dan het wijzigen van een reeds bestaand wapen door de kleuren of het getal der figuren te veranderen of er nieuwe bij te voegen. Hier hebben wij dus te denken aan een zilveren kruis in een rood veld, gevoerd door eene familie, waarvan een jongere zoon, om zich van ouderen te onderscheiden, het wapen brak door het met drie gouden schelpen te vermeerderen.’

De uitdrukking daer in, die min of meer twijfelachtig is, moet wellicht niet in den eigenlijken zin worden opgevat, alsof de scavoten geplaatst waren in het kruis, want dan zou goud

[p. 240]

op zilver staan, hetgeen in den ouden tijd der heraldiek niet lichtelijk voorkwam. ‘Misschien’, schrijft mij de heer Rietstap, ‘was het een verkort kruis (dat los op den wapenrok stond en de randen daarvan niet raakte). Alsdan zou er gelegenheid zijn geweest, dat de drie gouden scavoten op het rood geplaatst waren, twee van boven en één van onderen.’

Doch het zou, geloof ik, eene nuttelooze moeite zijn, de beschrijving, die wij in ons gedicht vinden, al te streng uit te leggen. Het is bekend, hoe de burgerlijke dichters van dien tijd, die zelden geoefende wapenkundigen waren, dikwijls met die figuren omsprongen, vooral waar het verdichte wapens gold. En hier hebben wij natuurlijk met een bloot verdichtsel te doen. Een wapen uit het jaar 840, terwijl de allervroegste familiewapens eerst van omstreeks het jaar 1000 dagteekenen! En een wapen van den burggraaf van Coucy uit een tijd, toen de burg te Coucy nog niet bestond! Een nieuw bewijs van de vrijheid, die onze dichter zich in historie en chronologie veroorloofde. In ieder geval gelijkt het wapen, dat hij beschrijft, niet in het allerminst op dat der latere heeren van Coucy, die een van zes stukken vair en rood gedwarsbalkt schild voerden. Zie Rietstap, Armorial général (2^e éd.), I,471.

Mijn oprechten dank aan den heer Rietstap voor de mij zoo welwillend verstrekte inlichtingen, waardoor het mij mogelijk geweest is een onderwerp, dat buiten mijne gewone studiën ligt, met eenig vertrouwen te behandelen.

II. Imbare.

(II, 1295, 1665, 1693). - Een der merkwaardigste woorden, die in onze fragmenten voorkomen. In het Mnl. was er tot dusverre geen voorbeeld van gevonden. Het moet echter in Vlaanderen eene gewone uitdrukking geweest zijn, als blijkt uit een paar plaatsen van lateren tijd, waar het in dezelfde beteekenis wordt aangetroffen.

[p. 241]

In de ‘Vlaemsche Audt-vremdicheyt, inhoudende veel wonderlicke antiquiteyten’ enz., ‘vergadert, ghecomponeert ende Rhetorijckelicken ghestelt by Ballaeden’, door Marcus van Vaernewijck (Gent, 1562¹⁾), vindt men eene beschrijving van de uitvaart van Hendrik II, koning van Frankrijk, zooals die, op last van Filips II, d. 16 Juli 1559 te Gent in de kerk van St. Michiel gevierd was. In de inhoudsopgave van ‘Tvierde tractaet’, die voorafgaat, leest men:

Van Henricus uutvaert, den tweeden van dien name,

Conijnc van Vranckerijc, te Ghent ghecelebreert;

en het opschrift, van het gedicht zelf luidt (bl. 142). ‘Van der doot ende uutvaert van den Franschen Conijnc, Henricus de tweetste.’ Het gedicht bestaat uit acht coupletten, elk van tien regels Ik laat hier de vier laatste volgen, omdat het uiterst zeldzame werkje aan weinigen bekend is, en omdat de beschrijving, die hier van de uitvaart eens Franschen konings wordt gegeven, eene treffende overeenkomst heeft met hetgeen in onze fragmenten verhaald wordt. Die vier laatste coupletten luiden aldus:

Dees uutvaert ghebuerde, so menich ansach,
Den sesthiensten dach van Hoymaent, met expresse,
XV.C. neghenenvijftich, met groot gheclach,
Op S. Annen dach, die men wel eeren mach,
Naer sconincs overlyden thien daghen en sesse.
Ons coninc was selve, met al zijn noblesse,
In dees uutvaert, hy wildet gherne beslaven,
Met veel bisschoppen en abten, hem doende adresse,
Die d'Exequien deden, om de ziele te laven,

Als soumen gaen begraven.

Een swart huseken duerluchtich stont daer ten toghe
XLVIII vosten hoghe, voor den choor seer eerbaer.
Het hadde ghecost (my waer leet dat ic loghe)

1) Dit is de tweede druk ‘van nieus oversien ende vermeerdert.’ Uit de Opdracht en uit de kerkelijke approbatie, aan het slot van 't boekje geplaatst, blijkt dat de eerste uitgave in 1559 het licht had gezien. Het door mij gebruikte exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

[p. 242]

 

Ses hondert guldenen, by ons conincs ghedoghe,

 

Niet dan van thantghedaet¹⁾: daer op dat branden claer

 

Alsoo veel keersen alsser daghen zijn int iaer.

 

Den buec²⁾ stont ooc vul keersen, die vierich laeyden,

 

En was met swart laken behanghen, alomme aldaer,

 

Met die Francsche wapenen, die zy daer an naeyden,

 

Die twerc verfraeyden.

Boven op dit huseken stont een coninclicke croone
Met peerlen schoone, vul keersen en lichte.
Onder stont de Inbare seer ydoone
Schynende eenen autaer voor elcken persoone.
Daer over dat een cleet was, costelic van ghewichte,
Met een cussen, daer op lach voor elcx ghesichte
Een gauden crone, en scepter, die wat bedieden wilden.
Ende in elcken houc van desen ghestichte
Stonden Herauten, die in groote ghecroonde schilden

Die Francsche wapenen hilden.

Voor dese monstrantie oft oratorie
Stonden teender memorie die Fransche standaerden.
Maer van alle die keersen, tot zijnder glorie
Weerdich te narreren in een historie,
Scheen de kercke vierich, vele hem vervaerden.
Wat natien van volcke daer in vergaerden,
Waer my oncont; dus cortic mijn sermoen.

Met het huseken, hier vermeld, dat voor het koor was opgericht, bedoelt de dichter de katafalk, waaronder het lijk van den vorst werd tentoongesteld. Onder die katafalk, met talrijke waskaarsen schitterend verlicht, stond de imbare, de lijkbaar, met een kostbaar kleed omhangen. Een kussen niet kroon en schepter, benevens de wapenschilden van Frankrijk, voltooiden het geheel.

Het blijkt dus, zoowel uit onze fragmenten als uit de verzen van Vaernewijck, dat imbare de benaming der lijkbaar

1) Wij zouden zeggen: alleen aan arbeidsloon.

2) De beuk, het ruim der kerk.

[p. 243]

was. In die zelfde beteekenis komt het woord (volgens eene mededeeling van mijn vriend Stallaert) ook voor in eene oorkonde van 17 Nov. 1575, te vinden in het onlangs door den heer F. De Potter uitgegeven Second Cartulaire de Gand (Gent, 1886). Daar leest men (bl. 171): ‘So heeft hy beset ende gefundeert in der eeuwicheyt acht jaerghetijden, die men alle jaere doen zal up acht diverssche daghen in dezelve cappelle, met dyake ende zanckmeestere, met zijn choraelkens, daer men ten daghe van elcken jaerghetijde doen zal een ghesonghen messe van Requiem, ende naer de messe zal gaen ten imbare, die de costere zal stellen in midden van den choor, met twee bernende kerssen, tsijnen coste; aldaer de priestere, die de messe doen zal, metten dyake ghehauden zullen zijn te lesene eenen psalme van De profundis, eenen Paternoster ende Ave Maria, ende werpen wijwatere over alle gelooveghe.’ Het geldt hier geene koninklijke uitvaart, maar de beteekenis van imbare is dezelfde: de lijkbaar, hetzij die het lichaam van den overledene bevatte, of wel - als in dit geval - het lijk van den reeds begraven doode vertegenwoordigde (de faux cercueil of looze baar).

Hetgeen in onze fragmenten, in verband met de imbare, wordt medegedeeld omtrent de tentoonstelling van het lichaam van den overleden vorst, heeft mede eenige toelichting noodig.

In de eerste plaats, waar het woord voorkomt, is het lijk van den koning tentoongesteld in zijn paleis in de hoofdstad. Couchi, leest men daar (II, 1293):

es te hove ghegaen,

Daer die coninc was ghestaen
In eenre riker ymbaren.

En dan volgt er:

Sine conduten alle waren
Vul specien van zoeter guere,
Ende ghezuvert sine ymmuere.
Die balsemen ghaven zoete lucht.

Het manlijke voornaamwoord sine, dat niet bij het vrouwelijke imbare behooren kan, bewijst genoegzaam, dat men hier niet te denken heeft aan buizen of pijpen, tot de imbare be-

[p. 244]

hoorende en bestemd om die met welriekende geuren te vervullen. Ook het woord ymmuere, vochten, kan geene betrekking hebben op de lijkbaar. Met conduten worden derhalve de buizen in het lichaam des konings bedoeld, met name de slagaderen, in welke bij het balsemen de bederfwerende aromatieke stoffen werden ingespoten¹⁾. Door die bewerking waren de vochten van het lichaam gezuiverd. De bedoeling dezer verzen is dus eenvoudig deze, dat het lijk des konings gebalsemd was.

Later vinden wij den overleden vorst tentoongesteld in de kerk van het klooster te St.-Denis, waar de plechtige uitvaart gevierd wordt. Daar zag men den koning in der ymbare (II, 1665), als ware hij ‘in levenden live’, en in volle wapenrusting, alsof zijne ridders iemand zoo in zijne plaats hadden gesteld, en in de houding alsof hij zijne offerande deed, terwijl al zijne genooten hem in diepen rouw omgaven. Uit deze beschrijving blijkt, dat het lichaam niet op de lijkbaar lag, maar in staande houding vóór de lijkbaar onder de katafalk geplaatst was, gelijk het dan ook vroeger uitdrukkelijk heette, dat de koning in de imbare was ghestaen. En werkelijk was het oudtijds de gewoonte, het gebalsemde lijk van een vorst in staande houding bij de uitvaart ten toon te stellen²⁾. Later heeft men het lijk vervangen door een wassen beeld, dat on-

1) Conduut, fr. conduit, lat. conductus, in 't Mnl. zeer gewoon voor de buizen of pijpen van waterleidingen, fonteinen enz., komt ook elders voor in toepassing op de buizen in het menschelijk lichaam. Zoo leest men in de Oud-Vl. Ged. III, 122, vs. 246 vlgg., dat het aangezicht van den mensch seven conduten heeft: twee aan de ooren, twee aan de oogen, twee aan den neus en één aan den mond. En in het Leven van Jezus, c. 112: ‘al dat ten monde ingheet, dat comt in den buuc, ende van daer lidet dor de condute van den lichame.’

2) Over de uitvaart en begrafenis der Fransche koningen en koninginnen is veel geschreven. De door mij geraadpleegde bronnen zijn inzonderheid: 1^o. Joan. Tilius, Commentariorum et disquisitionum de rebus Gallicis libri duo (Frankfort, 1579), waarin (p. 132-141) een hoofdstuk ‘De obitu, exsequiis sepulturaque regum et reginarum Galliae’ 2^o. Mabillon, Discours sur les anciennes sépultures de nos rois, in de Mémoires de littérature de l'Académie Royale des Inscriptions et Belles Lettres, Tome II (Paris, 1736), p. 633-647; en 3^o. Paul Lacroix, Vie militaire et religieuse au moyen âge (4^e éd., Paris, 1877), p. 544-558.

[p. 245]

der de katafalk vóór de lijkbaar gesteld werd. In het zoo even aangehaalde werk van Lacroix vindt men op bl. 553 eene afbeelding, die ik zou wenschen hier te kunnen overnemen, omdat zij als 't ware opzettelijk geteekend schijnt om ter opheldering van dit gedeelte onzer fragmenten te verstrekken. Zij stelt de uitvaart voor der Fransche koningin Anna van Bretagne, de gemalin van Lodewijk XII, overleden d. 9 Jan. 1514, en is ontleend aan eene miniatuur uit een handschrift van dien tijd. In het midden van het koor der kerk te Blois ziet men eene prachtige katafalk, waarop aan alle kanten brandende waskaarsen geplaatst zijn, en die getooid is met een omhangsel van zwart fluweel en met verschillende wapenschilden. Onder de katafalk staat, insgelijks met zwart fluweel bedekt, de lijkbaar met de doodkist, waarin het lichaam der koningin rust. Vóór de lijkbaar verheft zich in staande houding het wassen beeld der vorstin, kroon en schepter dragende. Een aantal geestelijken liggen rondom geknield, terwijl de Mis bediend wordt door den bisschop van Parijs.

Men ziet, in de hoofdzaak is deze voorstelling geheel gelijk aan die van onzen dichter. Het eenige verschil is dit, dat hier het lichaam der vorstin in de doodkist rust en alleen hare beeltenis vertoond wordt, terwijl in onze fragmenten (naar oudere zeden) het gebalsemde lijk zelf van den koning, staande vóór de looze baar, ten toon is gesteld.

Ik moet nog even terugkomen op het woord imbare, om het in zijn oorsprong en vorm te verklaren. Het is opmerkelijk, dat het op al de drie plaatsen, waar het voorkomt, met y wordt gespeld (ymbare), ofschoon toch overal elders in onze fragmenten het voorzetsel in of im wordt geschreven. Dit kon een oogenblik doen vermoeden, of het woord ook van Romaansche afkomst zou kunnen zijn. Doch de zorgvuldigste nasporingen hebben mij bewezen, dat er op het gebied der Romaansche talen volstrekt niets is te vinden, wat naar imbare gelijkt. Ook in geene andere Germaansche taal is er een spoor van te ontdekken. Het moet dus een eigenaardig Nederlandsch

[p. 246]

woord zijn. En dan kan men wel aan niets anders denken dan aan eene samenstelling van in en bare. Onwillekeurig is men geneigd, imbare te vergelijken met de in 't Mnl. zoo gewone uitdrukkingen in baren staen, in baren liggen en in baren leggen, in welke in baren hetzelfde beteekent als op de lijkbaar¹⁾. Volgens eene mededeeling van den heer Guido Gezelle zijn die uitdrukkingen nog heden in Vlaanderen in gebruik, met name te Kortrijk, waar men zelfs door het inbare den geheelen toestel verstaat: de baar, de schragen, het lijkkleed enz., kortom alles wat dient om een lijk in bare te stellen. Voor een hedendaagschen Vlaming maakt dus het oude imbare vanzelf den indruk, alsof het uit in bare gevormd was. Doch er is tegen die verklaring een afdoend bezwaar. Ware het woord op die wijze ontstaan, dan zou het noodwendig onzijdig moeten zijn. Het zou dan eene uitdrukking wezen als het tehuis, het tekort enz. Te Kortrijk wordt dan ook werkelijk het imbare gezegd, blijkbaar naar de hedendaagsche opvatting des woords. In de boven aangehaalde oorkonde van 1575 leest men insgelijks ten imbare, doch het vlak daarop volgende die de costere zal stellen doet zien, dat het woord toch eigenlijk als vrouwelijk bedoeld is, en dat er dus waarschijnlijk niet ten, maar ter moet gelezen worden. In allen gevalle is het woord zoowel bij Vaernewijck als in onze fragmenten, de oudste getuigen die wij kennen, zeer bepaald van het vrouwelijk geslacht, evenzeer als bare zelf. Het vereischt dus eene andere uitlegging. Ik meen het te moeten vergelijken met andere woorden, die uit het voorz. in en een substantief van stoffelijke - niet werkwoordelijke - beteekenis zijn samengesteld. De inboedel is de boedel, die zich in het huis bevindt; de inhouten zijn houten in het schip; een inham is een ham of kreek

1) Zie de voorbeelden bij Verdam, I, 579. Het vaste gebruik van het voorz. in in deze zegswijzen verklaart tevens de uitdrukking in eenre ymbaren en in der ymbare, zooals het in onze fragmenten heet, ofschoon daar eigenlijk het voorz. voor beter zou passen. Doch de dichter stelde zich niet bepaald de lijkbaar alleen voor, maar den geheelen toestel, de katafalk met baar en alle toebehooren, waarin het lijk geplaatst was.

[p. 247]

in het land; het ingewand of ingeweide het gewand of geweide in het lichaam, en evenzoo het verouderde inaderen, de voormalige benaming der ingewanden, enz. Inbare of imbare zal dan de lijkbaar zijn, die in de katafalk is geplaatst, en wel vermoedelijk dien naam gekregen hebben in tegenstelling van de baar, waarop het lijk naar de kerk werd gedragen. Uit de afbeeldingen bij Lacroix kan men zien, dat die beide baren, de draagbaar en de vaste baar in de katafalk, vrij wat in vorm verschilden. Er was dus reden om ze ook met verschillende benamingen aan te duiden. En dan kon zeker aan de laatste, die in het ‘huseken’ stond, geen gepaster naam worden gegeven dan imbare.

III. Zimperlijc.

(II, 1548 en 1696). - Een woord, dat tot hiertoe niet werd aangetroffen. Wel kende men simperlike, als variant van simpellike, in Lekensp. I, 2, 87 (hs. I), doch dat komt hier niet te pas. Blijkbaar is hier (II, 1548) de beteekenis bedoeld van net, fraai, keurig, sierlijk, bevallig, ter aanduiding van de sierlijke uitrusting der gravin, die vs. 1474-1493 beschreven is: verg. vs. 1552-1555. Ook op vs. 1696, waar het woord nogmaals voorkomt, past die beteekenis uitnemend. Beatrijs, heet het daar, wendde hare oogen naar Dominicus met een zimperlijc - d.i. bevallig - gebaar. Het adj. simper is in de verwante talen algemeen bekend. In het Deensch, Noorsch en Zweedsch komt simper, semper in de volksspraak voor in den zin van sierlijk, net, keurig, kiesch, vooral van kieschkeurig, veelal met het bijdenkbeeld van gemaakt, preutsch (Molbech, Dansk Dial.-Lex. 473 vlg., Aasen, Norsk Ordbog (2^de uitg.), 643, Rietz, Svenskt Dial.-Lex. 566). In het Zwitsersch semper, keurig, kiesch (Stalder II, 370). Verg. Eng. to simper, gemaakt, gekunsteld glimlachen, a simper-de-cocket, een nufje (Halliwell 743). Blijkbaar behoort hiertoe ook Hoogd. zimper-

[p. 248]

lich, gemaakt, en zimpern, zich gemaakt aanstellen. De Duitsche etymologen weten met die woorden geen weg. Weigand (II, 1145) noemt den oorsprong ‘dunkel’, en Kluge (385) zegt: ‘weitere beziehungen fehlen’. Uit het bovenstaande blijkt, dat simper in alle Germaansche talen bestaat, maar overal met de s (of de daarmede gelijkstaande Nederlandsche zachte z), alleen in het Hoogduitsch met de scherpe z (ts). Zimperlich is dus kennelijk uit de Nederduitsche tongvallen overgenomen: in de Hoogduitsche uitspraak ging de s in z over. In het Mnl. schijnt simper nog alleen de goede opvatting te hebben van keurig, sierlijk, bevallig: het ongunstige bijdenkbeeld van gemaakt, gekunsteld, preutsch, is er elders en later bijgekomen. Over de afleiding zie Skeat (Etym. Dict. 554), die het in verband brengt met sipp, dat in 't Nederduitsch en de Noorsche talen in soortgelijke beteekenissen voorkomt en ook bij ons in sip kijken wordt wedergevonden. Er zou over die verklaring wel het een en ander te zeggen vallen, doch dat ligt hier buiten mijn bestek.

IV. Nog een fragment van Couchi.

De bovenstaande fragmenten waren reeds grootendeels afgedrukt, toen ik kennis maakte met het pas verschenen Eerste Deel van de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde door Dr. J. Te Winkel, een voortreffelijk werk, dat met algemeene belangstelling ontvangen verdient te worden en zeker, indien het op gelijke wijze wordt voortgezet, eenmaal nevens het hoofdwerk van Jonckbloet eene waardige plaats zal innemen. Daar las ik op bl. 196, aant. 3): ‘Ook in eene Dietsche bewerking van De Burchgrave van Coetchy, waarvan 816 verzen te Atrecht bewaard worden, vindt men van “Madox drome” gesproken.’ Die woorden herinnerden mij aanstonds aan eene mededeeling van Jonckbloet, die mij bij het schrijven mijner Inleiding ontgaan was, omdat ik indertijd, bij de lezing zijner

[p. 249]

Geschiedenis, niet voorziende dat ik ooit de fragmenten van Couchi zou bewerken, daar geen bijzondere acht op had geslagen. Ik bedoel hetgeen hij zegt op bl. 361 van Deel I der 3^de uitgave. Sprekende over Madocs droom haalt hij daar de bekende plaats uit Maerlant's Rijmbijbel aan, en laat daarop volgen: ‘Evenzoo wordt er gewag van gemaakt in het nog ongedrukte fragment eener vertaling van den Burchgrave van Coetchy, die uit Maerlant's tijd is. De Vrouwe van Fayel zegt tegen haar minnaar, die haar zeer ingewikkeld zijne lifde bekent:

‘Noch wanic, her ridder, dat gi slaept,
Of dat ghi sijt in Madox drome.’

In de tweede uitgave (1873, I, 109) komen die woorden eveneens voor. Later hebben Prof. Martin in zijne Inleiding op Reinaert, bl. XIV, en Prof. Moltzer in dit Tijdschrift, III, 312, het getuigenis van Jonckbloet overgenomen.

Zoolang de inhoud der vier Atrechtsche bladen nog onbekend was, moest men vermoeden, dat Jonckbloet dit fragment bedoelde, dat hij misschien in vroeger jaren onder de oogen had gehad. Dr. Te Winkel had dan ook alle recht om aan te nemen, dat de twee aangehaalde verzen aan dat Atrechtsche fragment waren ontleend, het eenige van welks bestaan men toen nog vernomen had. Nu echter die 816 verzen gedrukt vóór ons liggen, en die beide regels er niet in voorkomen, blijkt het, dat Jonckbloet nog een ander gedeelte van ons gedicht moet hebben gekend. En dat het stuk, dat hij bedoelde, wel degelijk tot den Borchgrave van Couchi behoorde, wordt zoogoed als bewezen door hetgeen hij zegt, dat het daar de Vrouwe van Fayel is, die tot haren minnaar spreekt. Dit moet hij dus ook in dat fragment hebben gelezen.

Ongelukkig heeft Jonckbloet niet aangeteekend, waaraan hij zijne mededeeling ontleende. Was hij zelf in het bezit van een of meer bladen van een handschrift van Couchi? Of had hij in de eene of andere boekerij zulk een fragment gevonden? Of had hij er ergens eenig bericht van gelezen? Het laatste komt

[p. 250]

mij niet aannemelijk voor; want in dat geval moest ook wel iemand anders er kennis van dragen, en mijne vakgenooten, die ik er over raadpleegde, verklaren eenstemmig, dat zij evenmin als ik zelf er ooit van gehoord hebben. Hoe het zij, Jonckbloet heeft een fragment van ons dichtwerk gekend, dat wij nu niet kennen. Waar het zich thans bevindt, heb ik niet kunnen opsporen. Voorloopig moet het als verloren aangemerkt worden, totdat het wellicht door een gelukkig toeval weder te recht komt. Nu eindelijk de overblijfselen van den Borchgrave van Couchi het licht zien, mogen wij dat verlies dubbel betreuren. Het is een nieuw bewijs van hetgeen ik boven schreef (bl. 98), dat het raadzaam is de fragmenten van onze middeleeuwsche gedichten, die van tijd tot tijd worden ontdekt, in eene algemeene bewaarplaats bijeen te brengen, waar zij veilig geborgen zijn en te allen tijde door den beoefenaar der letterkunde kunnen geraadpleegd worden. Hopen wij, dat het blad, waarop Madocs droom vermeld staat, spoedig uit zijn schuilhoek te voorschijn kome, om aan de nu gedrukte zestien bladen te worden toegevoegd.

Dat Jonckbloet naar zijn fragment de vertaling van Couchi ‘uit Maerlant's tijd’ afkomstig achtte, moet ik natuurlijk in het midden laten. Zoolang wij dat stuk niet kennen, en dus niet kunnen nagaan, welke gronden hij voor die meening gehad heeft, laat zich dat niet beoordeelen. Voorloopig houd ik mij aan de latere tijdsbepaling, die ik bl. 129-131 als waarschijnlijk heb voorgesteld.

Bl. 128, reg. 11. gewrachte lees ghewrachte

Bl. 132, aant. 2). Ook in de fragmenten van Beerte metten breden voeten komt de uitdrukking voor: ‘Maer ic die makede hem des vroet.’ Zie Moltzer, Floris e. Blanc., bl. 141, vs. 88.