Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 6

Nieuwe bijdragen voor de geschiedenis van het tooneel en der rederijkers te 's-Gravenhage.

Toen ik in 1857 in de 's-Gravenhaagsche bijzonderheden eene schets gaf der geschiedenis van het tooneel en de kamers van rhetorica alhier, was het eene eerste proeve, die noodwendig nog vele aanvullingen toeliet. Sedert heeft dan ook Mr. D. Veegens in de werken der Vereeniging tot beoefening der Geschied. van 's-Gravenhage eene belangrijke nalezing geleverd betreffende het Fransche tooneel, later herdrukt in de na zijnen dood uitgegevene Historische studiën.

Van mijnen kant heb ik sedert, de uitgave van mijn boven-

[p. 74]

genoemd stukje alles aangeteekend wat mij nog over dit onderwerp voorkwam, en daar ik er niet aan denken kan eene geschiedenis van het Haagsche tooneel te geven, waartoe ook de berichten nog te onvolledig zijn, wil ik ten minste kronijkmatig het opgespoorde mededeelen, overtuigd dat elke bijdrage van dien aard eenige waarde heeft.

Vooreerst de rederijkkamer. Het oudste bericht daarover kwam mij voor in de rekening van den rentmeester-generaal van Noord-Holland van 1520, alwaar fol. 81 de volgende post geboekt is:

‘Item noch gemaict een stallaege in de groote saele, daer men de passie op speelde, duer bevel van mynen heere van Nassou ende dairvan gehadt groote schade van costen van thout ende noch naederhant doe de kinderen speelden in de paesche heylige dagen de zelve stallaige wederom een ander faetsoen gegeven duer bevel van mynen heere den president ende raide, dairaen verdient met de schade van thout, arbeyt ende anders, IIII £.’

In 1524 komen de kinderen nogmaals op het tooneel. De rekening van dat jaar geeft op fol. 68 daarvan de volgende korte aanteekening: ‘Item noch gemaict een stallaige in de groote sael omme die kinderen op te spelen.’

In 1529 werd volgens de rekening van dat jaar fol. 70 ‘gemaect een stellaige voor 'tportael van de groete sael, daar men een spel van de muysycke op speelde.’

In 1531 betaalde de rentmr.-generaal aan een timmerman XV ℒ voor het maken van ‘een stellaige voir die Walsche scoelmeester, daer syn kinderen op speelden.’ (ib. fol. 62). Of dezen nu passiespelen of iets anders vertoondeu, blijkt niet.

Van eenige volgende jaren vind ik niets aangeteekend, eerst in 1547 worden weder de rederijkers vermeld. De procureurgeneraal had toen eene aanklacht ingesteld tegen iemand die eene valsche excommunicatie tegen deken en kapittel van den Haag aan de deur der groote kerk had laten aanslaan, ‘versoeckende aen de rethorykers, dat zy de zelffde mede wil-

[p. 75]

den stellen an haer stellaige daer op zy speelen souden.’ Zie Civ. sent. 's Hofs fol. 202.

Intusschen waren die rederijkers nog altijd niet als vrije kamer erkend; deze gunst verkregen zij eerst door een octrooi van den Haagschen magistraat van 4 Mei 1562, luidende als volgt:

Wij bailluw, schout, burgemeesteren ende schepenen van den Hage, doen condt allen luyden, dat wij omme sonderlinge saeke ons daer toe moverende nedergeleydt hebben ende leggen ter neder mits dezen beyde die camers van Rhetoria alhyer in den Hage, bij naemen Met Geneuchten ende Laet vaeren droefheydt, willende nochtans dat haer beyder gercetscap ende goeden in malcanderen gesmolten ende bij een ende voer een corpus sal blijven. Alsoe wij geordonneert hebben ende ordineren mits desen om redenen ons daer toe porrende, datter van nu voertaen eene camere van Rhetorica in den Hage gehouden sal worden ende dat bij de gesellen die wij als nu daer toe gecommitteerd hebben ende naemaels bij onssen nacommelingen daartoe geordonneert ende gecommitteert sullen worden, die welcke ende anders gheen, sullen voeren voer advys Met Geneuchten, alsoe die d'outsche zijn, ende dat op de conditien hyer nae volgende.
In den eersten sullen zij de camer henluyden bij ons gegundt over de secrete camer van tstadthuys van den Hage gebruycken ende men sal henluyden aldaer doen maecken een deurcazijn ende slodt daer aen, met expresse conditien dat zij luyden hen aldaer eerlicke ende bequamelicke sullen draegen ende die camer gebruycken ende sulex scherp toesicht hebben op vyer ende licht, dat sij daer sullen gebruycken, als op heurluyden eygen ende propre goeden, op peynen t interest van dien aan hemluyden te verhaelen, interdicerende ende verbyedende henluyden ende elcken van hen bysondere.
Soe wanneer bailluw, schout, burgemeesteren ofte gerecht ende yegelick van henluyden in de selve secrete camere sullen vergaderen ofte besoigneren, dat sij nochte nyemant van henluyden in haerluyder geconsenteerde camere sullen vergaderen, mer daer van daen blijven ter tijt ende wijlen toe dselve bailluw, schout, burgemeesteren ende gerechte heurluyden affairen gedaen sullen hebben, opte verbeurte van de camere nyet meer te gebruycken soe verret ons ofte onse naecomelingen belyeft. Sullen oeck de voorn. gesellen onder heurluyden kiesen cenen keyser, cancelliere, deken, facteur, die haer goetduncken sullen, welcke cancellier ende deken in absentie van de keyser in zijne plaetse sullen staen,

[p. 76]

ende de articulen van haerluyden charters, dies zij luyden ons sullen laeten visiteren omme bij ons geapprobeert te worden indient ons goet duynckt, dselfde sulcx bij henluyden te observeren ende tonderhouden.
Item dat alle die gesellen gecondempneert zijnde in eenige boeten ofte breucken, ghemeenen of verteerde costen, gehouden sullen wesen op te leggen ende te betaelen binnen vierthien dagen nae date zij van den knecht van de camere daer van vermaent sullen sijn, ende bij faulte van dien autoriseren den gesworen bode van den Hage den onwilligen te executeren ende gelt of pant vuyte zijnen huyse te haelen tot des onwilligen coste, ende sal bovendien den gexecuteerde gesuspendeert wesen van de camere te blijven ende hem tabsenteren den tijt van drie maenden op een boete van drie ponden tot XL grooten, het een derde deel tot proufijt van den schout, het ander derde deel tot proufyte van de camer ende het derde derdendeel tot proufyte van 't soete naem Jesu outaer.
Item sullen oeck die gesellen gheen gesworen broeders noch broeders van minnen mogen innenemen noch in de camere ontfangen, dan bij expres consent ende belyeven van ons in der tijdt wesende.
Item sullen bij den keyser, cancelyer, deken ende factoer gestelt worden alle jaers twee hoemans ende twee retoryckmeesters die gehouden sullen zijn in te manen die jaer penninghen ende rente van Sinte Adriaens ende zoete naem Jesus gilden, omme daer mede tonderhonden die ornamenten vant zoete naem Jesus outaer ende den knecht te betaelen, die gehouden sullen weesen alle jaers daer van schriftelicke bewijs, reeckeninge ende reliqua te doen van haeren ontfanck ende vuytgeeff voer keyser, cancelyer, deken, facteur ende de nyeuwe hoofmans ende Rhetorijck meesters, bevelende ende ordonnerende bij expres den voors. keyser, cancelyer, deken, facteur ende generalicken allen den broeders van de camere, die nu zijn ofte naemaels wesen sullen, gheen speelen van sinnen nochte van geneuchte in te setten, vuyt te geven omme te speelen alhyer in den Hage ofte Haechambocht, ofte en sullen deselfde eerst ende alvoren hebben laeten visiteren den hooft officiers van den Hage ende zijn consent met den dach van de maent ende jaere onderteyckent, op peyne van arbitralicken gecorrigeert te worden ende daer en boven tot verbeurnisse van heurluyden advysen ende suspensie van de camere.
Ende dese ordonnantie onderhoudende beloven henluyden ende der voors. camere tot allen tijden voor te staen in allen saecken, daer zij in gerechticht sullen zijn, alle dinck sonder arch ende list.
Des toirconde hebben wij de camer van Met Genuchten dese ordonnantie gegundt ende gegeven, gunnen ende gheven bij onsen bryeve tot onsen naecomelingen kennelicken wederseggen toe.
Des toirconde onssen ghemeen zegel van den Hage hyer onder aen ge-

[p. 77]

hangen opten vyerden dach van Meye anno XV^c twee ende tsestich, wesende ondergeteyckent¹⁾

a. benninck.

Toen er nu in 1579 weder in de groote zaal van het Hof een stallage getimmerd werd (Reken. van den rentm^r. van N.Holland fol. 147⁵⁰), ‘waerop die retrosynen gespeelt hebben’, konden zij dus voor het eerst als vrije kamer optreden.

Van de tweede kamer de Laurierspruit heb ik niets meer gevonden; het schijnt dat zij dezelfde was die elders de Batavier heet.

Het tooneel. Hierover kan ik slechts zeer weinig nieuwe bijzonderheden mededeelen. Wat vooreerst de Engelsche tooneelspelers aangaat, trof ik hen reeds in 1592 aan te Arnhem²⁾ en in 1597 te Groningen³⁾, zoodat het schijnt dat zij zoo niet jaarlijks dan toch van tijd tot tijd terugkwamen en niet enkel de hofplaats maar ook de voornaamste steden in het land bezochten.

Het Fransche theater schijnt al vroeg in de gunst van het hof en der aanzienlijke klassen geraakt te zijn. Uit de acteboeken van het huis van Nassau blijkt dat Willem II op den 31 Maart 1648 aan den Franschen troep ‘receu par son Altesse en son service’, tot wederopzeggens toe, een jaarlijksch subsidie van 6000 ponden tournois verleende, wat door zijnen opvolger Willem III, zooals Veegens mededeelt, tot 5000 werd teruggebracht.

In een Dagboek van schout en regeerders van 's-Gravenhage, loopende tot 31 December 1672, vindt men deze aanteekening: ‘De bende comedianten van monsr. le dauphin wordt vergund volgens ouder gewoonte te spelen tot wederopzeggens toe.’ Tot mijn leedwezen kan ik den datum dier vergunning niet opgeven.

1) Geëxtraheerd uit het register: Lopende Keuren van 1567 tot 1579 N^o 2 B.

2) Van Hasselt, Arnh. oudh. 1. 244.

3) Bijdr. tot de gesch. en oudh. van Gr. 2 1.62.

[p. 78]

Eindelijk wil ik hier nog aanteekenen, dat het Hof van Holland op 1 Sept. en nogmaals op 17 November 1755 aan zekeren Francisco Ferrari verlof gaf in eene tent in het Voorhout, waar vroeger de tooneeldirecteur Jago vertooningen gegeven had, eene Italiaansche opera op te richten¹⁾.

Deze Ferrari was, zooals hij opgeeft, directeur der Italiaansche opera te Amsterdam, en wenschte slechts gedurende eenige weken alhier voorstellingen te geven. Vroeger was de tent in het Voorhout door den eigenaar, den timmerman Groeneveld, aan den troep van Jago verhuurd geweest, die Hollandsche tooneelstukken vertoonde, doch door het overlijden van dien directeur was die in 1755 voor anderen beschikbaar geworden.

Wat nu het Hollandsch tooneel aangaat, zoo blijkt uit de resolutiën van het Hof, dat zekere Johannes van Es, een Haagsch ingezeten, in de kaatsbaan op het Buitenhof sedert eenige jaren comediën plag te vertoonen, doch dat door de staten wegens het onheil van den paalworm bij resolutie van October 1732 alle schouwburgen gesloten werden gehouden.

In Juli 1752 wendde zich zekere Jan Jago aan het hof van Holland, met verzoek om gedurende 15 jaren, met uitsluiting van alle anderen, alhier op het Buitenhof Hollandsche comediën te mogen vertoonen, waartegen hij beloofde het derde van den entreeprijs aan de Nederduitsche hervormde diaconie te zullen uitkeeren. Het hof stond zijn verzoek toe, maar op de bezwaren door den kolonel der gardes geopperd, namelijk het gevaar van brand voor de hoofdwacht naast de kaatsbaan gelegen, weigerden gecommitteerde raden dit te bevestigen en schijnt het dat toen het tooneel naar de tent in het Voorhout is overgebracht. In 1755 werd dit Nederduitsche tooneel door de Gouvernante geldelijk ondersteund²⁾.

Tot hiertoe mijne aanteekeningen. Ik vermoed evenwel dat iemand die het gemeente-archief nauwkeurig wilde onderzoeken,

1) Memor. 's Hof.

2) Resol. 's Hof.

[p. 79]

nog wel eenige merkwaardige bijzonderheden over de latere geschiedenis van het tooneel zou kunnen opzamelen, doch ik moet deze nasporingen aan anderen overlaten.

Juni 1886.

l.ph.c. van den bergh.