Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 6

[p. 10]

Daer.

Deed zich bij het Friesche thêr het verschijnsel voor, dat analogie en ‘formübertragung’ den oorspronkelijken vorm belangrijk gewijzigd hadden, hetzelfde is, zij het in veel mindere mate, het geval met zijn aanverwant in het overige Nederduitsch. Op dezelfde wijze uit Darre ontstaan, als *thēr uit *therra, komt in het Saksisch daer(e) (=dār) voor op de volgende plaatsen; in de

Willekeur van Ommen

(dateerend nà 1451, zie Mr. H.S. Jordens, Overijss. Alm. 1854, p. 225).

‘Item, men sal ghene kerzen gieten voer daghe, ofte vuer in ouene hebben of in daeren voer daghe, off nae den dat daer ave Maria gekleppet is’....

(Aangeh. Alm. p. 229.)

En in de

Keuren van Almeloo (van 1489).

‘Item, oeck soe een sael niemant backen ofte melten, daer vuur van in wesen mach in den aeuent of in deer daer, nae deen dat onss leuer vrowen klocke geluet is, by enen punde soender argelyst, noch nyemant sael melten des moergens voer dreen uren by eenen poende, oeck soe een sael nimant sinen oeuen ofte daer setten in syn huus, teen sye myt deer schepenen rade by ene pene van dren punden.’

(Racer, Overijss. Gedenkstukk. Dl. V, 294).

Daer(e) schijnt een woord, alleen in de noordoostelijke streken van ons land, en in de noordwestelijke van Duitschland vroeger voorkomend¹⁾.

1) Volgens het Mittelnied. Wörterb. komt het ook in den ‘Renner’ voor. Vele der MSS. van een verkorten Renner, van een uittreksel er van, wijzen op Middel- en Neder-duitschland als plaats van hun ontstaan. Zie Germania, 30e Jaarg. p. 130-153, en Z.f.D.A. XXVIII, 145-206. Een nauwkeurig onderzoek van deze MSS. kan mogelijk de streek van hun ontstaan juister aantoonen, en dan eerst zal het voorkomen van daer in een of meer er van waarde hebben voor het bepalen der aardrijkskundige grenzen, waar binnen dit woord in gebruik was.
Dieffenbach heeft in zijn Glossarium Latino-Germanicum opgenomen een Gloss. Saxonico-Latinum van 1425, waarin ook dare wordt vermeld. In een ander, z.j,: darne. In een derde eveneens z.j.: dorre. Ook deze Glossaria hebben nog nauwkeuriger plaatsbepaling van hun dialect noodig, vóór zij in dezen iets uitwijzen.

[p. 11]

Behalve toch op de zooeven geciteerde plaatsen uit Nederland, vindt men het in de Bremer Stat., in het Hannov. St. R., in de Wismar. Bürgerspr., en treft men darenhus aan in eene Oldenburger Urk. van 1568.

De Theut., in het Kleefsche geschreven, heeft dare, Este dayr men malt op droeget, Aridarium.

Deze geographische aanwijzing wordt door Kiliaen bevestigd, die i.v. dare als dialecten, waar het voorkomt ‘Fris. Sax.’ aangeeft¹⁾. Nu drukt, wel is waar, Plantijn in ‘Thesaurus Theut. Ling. (Antv. 1573); dare oft as. Lieu ou on seiche l'orge trempé etc. pour brasser de la bière. Area ubi polenta vel alica siccatur, lacus²⁾ torrendo hordeo pisto’³⁾; maar dit is nog niet met Kiliaen's mededeeling in strijd. Volgens van Hasselt (zie de Kiliaens-editie van 1772) heeft Kil. dare ontleend ‘e Plantino’, en mag men al aan deze opgave weinig waarde hechten, Kil. kende in elk geval Plantijn's Thesaurus; m.i. heeft hij dezen hier zoo niet verbeterd, dan toch aangevuld; hij immers schreef meer een wetenschappelijken arbeid dan, zooals gene, een Vocabularium der Antwerpsche taal⁴⁾. Ook kan, behalve de gewone uitdrukking voor droogoven, in een handelstad als Antwerpen

1) Kil. dare Fris Sax. ast. Vstrina; zie voor Vstrina Dieffenbach. i.v.

2) Lacus, l. locus? - Lacus is, volgens Junius Nomenclator: ‘Colum. quo distinguitur granarium separandis luguminibus. Al. Kornhut B. Opschuttinge van verscheyden Coren, en coren kiste.’

3) Plantijn, i.v. as: Een as oft Dare, daermen mout op droocht, Lieu ou on seiche l'orge trempé, etc. pour brasser de la bière. Hypocanstrum, hordearium.

4) Over Kil. en Plant. vergelijke men Dr. A. Kluyver, Proeve van kritiek op het Wrdb. v. Kil.; zijne conclusie is, (p. 15) dat de Thesaurus ‘minder bestemd is voor kinderen dan wel voor alle vreemdelingen, die door hunne bezigheden gedwongen worden de taal van het machtige Antwerpen te leeren kennen,’ - maar Kiliaen ten doel had het verspreiden van wetenschappelijke kennis. En hij laat op zijne betoogen volgen, (p. 136): ‘Zou men hieruit mogen afleiden dat hij (Plantijn) meer vormen heeft ontleend aan het dagelijksche leven, terwijl Kiliaen zich meer hield aan de schrijftaal?’

[p. 12]

van die dagen, wel een woord zijn voorgekomen, ontleend aan oostelijker naburen. Dit gaf dan Plantijn aan. Wijst op ontleening ook niet het Plantijnsche as, mnd. ese, mhd. ësse, ohd. essa?

't Gewone woord toch voor een ‘siccinum’ was naar Kiliaen meldt in Brabant, Vlaanderen, Holland, en ‘Sicambris (Gheldris nempe, Clivis & Iuliacis’ volgens de voorrede), ast, eest, eyst¹⁾.

Kil. schrijft ook aan de Friezen het woord ‘daer(e)’ toe; ‘thera, thieren’ kent hij niet. De oplossing dezer kwestie is, meen ik, hierin te zoeken. Na en ten gevolge van het Saksisch bewind in Friesland omtrent 1500 onder Albrecht van Saksen en diens zonen, zijn vele woorden en vele vormen door de taal dezer overheerschers verdrongen en vervangen. Te eer kon dit met ‘thera’ geschieden, daar aan het vasthouden van dit als op zich zelf-staand woord geene gelijkklinkende vormen ter hulpe kwamen²⁾.

Het Algemeen Midden-Nederl., het Dietsch, kent het niet³⁾. Ook dit sluit met Kiliaens aanduiding.

Na de XVI^e eeuw komt het nog alleen in dezelfde streken, met uitzondering van Friesland, enkele malen voor. Men treft

1) Kil. ast, est Vstrina, concameratus fornax, ϰυριβια, focus frumento torrendo sine exsicando idoneus. vulgò tostrinum, focarium.
eest Holl. ast;
eyst Sicambr. j. ast, Vstrina;
est j. ast Vstrina.
Ast komt (Verdam M. Ned. Wdnb.) voor in Cont. v. Brugge, v. Antw., Invent. v Brugge.
este, Gesch. v. Antw.,
eest in Hoorn (Westfr. Stadr. p. 20, 21, 80, 81) in Enkhuizen (ald. 194, 195), in Grootebroek (ald. 268), in O.W.v. Amst., keuren v. Brielle, Leidsche keurb., O.K.v. Delft.; en in Genemuiden.
est 2 maal in O.K.v. Rotterdam. Dit bevestigt zoo goed als geheel Kil.'s aanwijzing, met uitzondering van ‘Sicambris.’

2) Van denzelfden stam had het Oud Friesch toerstigh, M.- en N.fr. toa(r)st, toa(r)stig, en: M.- en N.fr. tor = dor. Geene dus met e. Later is ook het Saks. woord vervangen door iest, dat nog in gebruik is. vgl. het Nederl. eest.

3) Volgens welwillende mededeeling van prof. Verdam.

[p. 13]

het aan in een Zwolsche ‘Ordonnantie op 't stuk van den Brandt met den aankleef van dien.’

28 November 1666.

art. 3. Ook sal een yegelijk syn pijpen van de schoorsteenen, daren, ofte Ovens sodanigh hebben te versien ende te bewaren, datmen daer van geen zwaricheit van brandt heeft te verwachten.
art. 6 Niemandt sal vermogen eenigh Hout, Turf, Heyde, voorts Hooy, Stroo ofte ander lichtbrandende waren, aen de pijpen van de Schoorsteenen, daren ofte Ovens te leggen, als by verbeurte van twee goltgulden.

(Sted. Archief, Zwolle).

Ooak het Bremer-Niedersächs. Wörterb. (1767) kent dare als darre; en darenholz als het hout, dat in een ‘siccinum’ wordt gebruikt. Terwijl nog heden het in de stad Groningen wordt gevonden als ‘daer’, en in het Oostfriesch als dare, dâr: Hürde zum Darren... des malzes¹⁾.

Darre kwam dus onder den vorm thêr, thier in Friesland; als daer(e) in onzen noord-oost-, in Duitschlands noord-westhoek²⁾ voor; althans ontbreken de bewijzen dat het, behalve dan in Antwerpen als leenwoord, ook ergens anders gebruikelijk was.

Zwolle.

f. buitenrust hettema.

1) Zie Doornkaat Koolman, Wörterb. d. Ostfries. Sprache p. 281. Ook in dit dialect is het aan zuidelijker naburen ontleend.

2) In Koesfeld reeds dorre.
Joseph Niesert, Münstersche Urkunden versammlung B. III, Coesfeldt 1829 p. 175: Statuten:
Item vmb vermidung des Brandes verordnen wy vnd wollen dat ein jeder gode vorsorge dragen solle, dat he hebbe eine veilige vnd wolgeschoende Fürsstedde vnd Dorre, ock sunsten sich des nachtliken vnd Auent Brakens, Flessens vnd arbeidens entholde’.... enz.
Zie verder voor het Hd. Grimm Wörterb.