Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 6

[p. 1]

Fréska

‘Thera.’

Mag men von Richthofen in zijn Fries. Wörterb. p. 1068 gelooven, dan beteekent bovenstaand woord: ‘theer, Ags. teru, teor, tare, isl. tiara, saterl(andsch Friesch) tar, Hett. 251; nordfr. tjär, Out. 355.’

Hij verwijst 1^o. naar den Brokmerbrief (in zijne Friesische Rechtsquellen p. 172, 12), en 2^o. naar den Franeker-Buurbrief (ald. p. 480, 24).

Deze plaatsen luiden:

1^o.	Fon bronde, alsa hi bernt fon owene, fon thera.
	Hwersa thi mon bernt fon owene ieftha fon herthe ieftha fon thera, and him bitygiema, thet hi binna wagum hebbe clathor hewed, ieftha gold, ieftha aeng thing, sa ne thur hi ther mith na nene onszere aien stonda, bihalwa.....
	(d.i. Van brand, als hij brandt door (zijn) oven, door ‘thera’.
	Wanneer een man brand krijgt door (zijnen) oven, of door (zijnen) haard, of door ‘thera’, en men hem aantijgt dat hij binnen de wanden heeft kleederen gehad of goud of eenig ding, zoo en behoeft hij daar met geen reinigingseed tegen te staan (i.e. te zweren) behalven... enz.)^1).
2^o.	§ 4. Item de fiarde punt is dat de Redesliode moghen riuchten vr obenen ende thera, ende elkis punten der nette sin tojenis den brant.

1) Fr. Rq. 172, 10. Van ± 1345, althans in de XIV eeuw, zie a.w. Inleid. XV.

[p. 2]

(d.i. Item het vierde punt is dat de Raadslieden rechten mogen over ovens en ‘thera’, en over alle punten, die nut zijn tegen den brand)^1).

Bij deze voeg ik nog:

3^o.	Franeker Schutterij. Statuut van 1462.
	(v. Richthofen. Fr. Rq. p. 558. 20.)
	§ 8. Item dy VIII pont, dat dae Reedslioda scillet biriuchta ovnen ende tera, briggen, wallen ende strata bynna buren....
	§ 11. Item dae Reedslioda III jefta IIII resa des jeers om toe gaen, ovnen ende tera ende fjoersteden toe bescouwien.
	(Item het 8^e punt (is), dat de Raadslieden zullen rechten (over) ovens en ‘tera’, bruggen, wallen en straten binnen de buren.
	Item de Raadsleden zullen 3 of 4 malen 's jaars rondgaan, (om) ovens en ‘tera’ en vuursteden te schouwen).
4^o.	Stadboek van Sneek van 1456.
	(Telting, a.w. pag. 124).
	Art. 204. Item, soe zullen Recht ende Raedt des iaers vierwerf om die stadt gaen van huys to huys ende besien die schoerstenen, vuersteden, ovenen, theren ende brouhuyzen...
5^o.	Art. 216. Van theren ende van putten (ald. p. 127).
	Item, alle theren zullen hebben een lidt of een deckels, ten zy datter een zolder bouen is.....^2).
6^o.	Stadboek van Bolsward 1455 (ald. p. 23).
	Cap. XLIII. Item, soo sell Recht ende Raedt des jaers vierwerff om die stadt gaen van huys toe huys ende besien den schorstienen, fuursteden, ouenen, thieren, ende brouhuysen.
7^o.	Cap. CIII. Van thieren ende putten (ald. p. 38).

1) Fr. Rq. 480, 24. Nauwkeuriger naar het H.S. vindt men deze plaats bij Mr. A. Telting, Friesche Stadrechten (Oude Vaderl. Rechtsbronn. dl. V.) p. 4, waarnaar mijne lezing geciteerd is. Deze Buurbrief is van 1417.

2) Men zie ook de woordelijk gelijke artikels 49 en 118 van het Stadboek van Bolsward 1479 (Telting, a.w. p. 156 en 173).

[p. 3]

Alle thieren zullen hebben een lidt of een deckels, ten zij datter een soller bouen is.....

Blijkbaar zijn thera, tera, theren, thieren verschillende vormen van éénzelfde woord.

Immers; men vindt voor th menigmaal in het O.fr. t. geschreven. In v. Richthofen's Wörterbuch zijn onder de in voce t (th)¹⁾ opgenomen woorden daarvan voorbeelden genoeg te vinden. Zoo komt naast therve voor: teerua; naast thekka: tekka; naast thyelde (Westergo, Over weergeld. Fr. Rq. 411, 36) is zelfs gebruikelijker tielda; enz.

De wisseling van ê en ie is evenzeer Oudfriesch, komt in de oudste stukken weinig voor, en wordt dan met enkele i geschreven. Uit vergelijking met verwante talen moet in die woorden de lengte van den klinker blijken, daar ook ĕ met í afwisselt. Eerst in later tijd treft men de schrijfwijze ie (= í) veelvuldiger aan.

In den Brokmerbrief staat het woord in den dat. sing. en kan zw. fem., of st. masc., neutr. zijn; in de andere citaten in den acc. plur. In geen geval maken hier de uitgangen a en en verschil in de beteekenis.

Alhoewel von Richthofen's meening, boven medegedeeld, gesteund wordt door de Haan Hettema²⁾, die het woord in zijn Idioticon Frisicum (p. 488) met ‘pix liquida, teer’ vertaalt, gelooft Mr. Ph. van Blom, en te recht, eene andere beteekenis te moeten geven. In zijne recensie der Dissertatie van Mr. A. Telting (Gids, Dec. 1882, pag. 559) komt hij tot de slotsom, dat onder theer of thier eene bizondere stookplaats voor het verhitten en vloeibaar maken van teer te verstaan is, een teerhuis dus; hij verwijst tot staving van zijne meening naar het Leeu-

1) Daar germ. th, behalve dat zij th (t) blijft, in het O.fr. ook in d overgaat en er dikwijls nog vormen met th en met d naast elkaar staan, zie men ook in voce d.

2) Wiarda, Altfr. Wörterb. (Aurich 1786) p. 870 geeft ook, evenwel zonder nadere opgave van plaatsen: ‘Thera, der Teer’. - Namen Riehth. en de Haan Hettema het van dezen mogelijk over?

[p. 4]

warder Stadboek, art. 37 (Telting, Friesche Stadr. p. 228), aldus luidende:

‘Item, soe wie dat eenige schepen, ny off oldt, willen teeren off laeten teeren, die sullen dat teer in een goet ruym schorsteen, die mit een pijp hoegh genoech is, hieten ende warmen, dat sal staen in bedencken ende consent der Brantmeisteren, die sulcke schorstienen besien sullen. Ende soe wie alsulcke schorstienen nyet hebben, sullen dan dat teer buyten der stadt hieten, wye daer teghens gebrecklicken bevonden wort, verboert soe vaecken alsment bevindt, eenen halven olden schildt’.

De beteekenis van teeroven heeft veel voor bij de voorgaande. Toch, aangenomen dat ‘there’ een teerhuis is, dan verdient wel opmerking dat, terwijl in het Leeuwarder Stadboek de schepen met het daar beschreven toestel (beschreven, omdat het iets nieuws was?) binnen de stad geteerd mochten worden, en men zonder dit buiten de muren moest werken, in Sneek blijkens het in de noot¹⁾ aangehaalde altijd deze arbeid ‘buten den palen’ moest verricht worden. Men kende òf hier het bovengenoemde toestel niet - althans wordt er geen melding van gemaakt - òf mocht het in de stad niet gebruiken. Maar waarom dan in eene instructie voorgeschreven, dat viermaal 's jaars ‘Recht ende Raedt’ Sneek zouden rondgaan ‘ende besien die theren?’

Bovendien is het woord ‘thera’ blijkens de vele plaatsen, waar het zonder nadere omschrijving voorkomt, een zeer bekend

1) Sneeker Stadboek, Art. 221. ‘Item, niemant moet.... scuten theren nae nachtluyt, noch des smorgens voer vier uren des zomers ende des winters voer dat die clock VI geslaghen heeft....
Art. 223. Van die scepen to teren ende die teer to heten.
Item, alle die ghene, die huer scepen teren willen, zij zijn borgers ofte vreembde scippers, die zullen huer schepen buten der palen legghen, daer men vaert ter Ylze (Ylst) of nae Hoytawale, ende huer scepen daer toe teren, ende huer teer zullen zij aldaer heten, ende wie hier boven doet ende bynnen den palen beuonden wordt, die verboert acht pondt.’
(Telting, a.w. p. 128. 129).

[p. 5]

woord. Waarom is dit dan niet gebruikt in die artikels, welke over het teren van schepen handelen? Was dit niet eenvoudiger dan het toestel, zooals in het Leeuw. Stadb. gebeurt, te omschrijven? Wel is waar komt ‘thera’ in dat Stadboek niet voor, maar dat men dit zeer bekende woord wel in andere plaatsen - in Westergo, zoowel als in Brokmerland - en niet in Frieslands tegenwoordige hoofdstad gekend, en deswegen het toestel omschreven zou hebben, is te onwaarschijnlijk.

Ten slotte, wanneer men let op de volgorde, waarin ‘thera’ in 4, en 6, en ook in het Bolsw. Stadb., in noot 2 op p. 2 aangehaald, voorkomt, zou deze eer doen denken aan eene soort van oven of brouwerij, of aan eenig voorwerp tot een dezer behoorende.

In het verband van al de aangehaalde plaatsen past dan ook m.i. volkomen het woord eest, droogoven. Daarbij komt nog: van het voorwerp in kwestie wordt gezegd (5, 6.) ‘alle theren (thieren) zullen hebben een lidt’. Dezelfde bepaling treft men aan in Hoorn (Westfriesche Stadrechten, Oude Vaderl. Rechtsbr. VII, p. 20, art. 8:) aldus: elc eest sel hebben een lit.... Evenzoo in Enkhuizen (ibid. p. 194). Ook dit spreekt voor mijne stelling; terwijl etymologisch er geen bezwaar bestaat aan ‘thera’ deze beteekenis te geven.

Het moet dan in oorsprong hetzelfde zijn als het nog bestaande Hd. darre. In samenstellingen heeft dit thans Darr- (zie Grimm's Wörterb. i.v.), en luidt in het O.hd. darra, M.hd. darre, maar Saks. darne, dare; zw. Fem. Het werkwoord, hierbij hoorend, is O.hd. tharran, derran, o.m.hd. darren, m.hd. derren zw. verb., doen drogen, O.nd. therra. Dit vindt men in het O.fransch als tarir, trans. en intrans. drogen. Het got. Pairsan, st. abl., beteekent dor zijn of worden, is dus intrans. (Men vergelijke nog gr. ταρσόϛ, ταρσιά = eest, τέρσεσθαι, droog, dor worden, τερσαίνειν, droog maken). 't N.hd. kent alleen darren in technische beteekenis: drogen, terwijl dörren in het algemeen is droog, dor maken.

Alle vormen dus ĕ of ă.¹⁾

1) Over Saks. dāre, zie men later.

[p. 6]

Indien nu kan worden aangetoond dat eene O.fr. ê (ie) kan ontstaan uit vroegere ĕ(ă), dan zal ook het hier bedoelde ‘thêra (thieren)’ in oorsprong overeenstemmen met het Hd. darre.

Zoo niet, dan wijst de ê (ie) volgens den regel¹⁾ op Germ è, en deze is onmogelijk in de ablautsreihe van ‘pairsan’. Dan is ook niet thêra = darren = eesten.

Eene ĕ in den grondvorm is evenwel mogelijk. De analogie heeft veroorzaakt dat hier ê, door ē heen, uit ĕ ontstond.

In woorden, waarvan de n.s. oorspronkelijk korten klinker in gesloten lettergreep had, werd deze dikwijls in casibus obliquis volkomen, en kon langzamerhand door ‘formübertragung’ in n.s. rekking doen ontstaan²⁾.

Zoo ging het hier. Uit *therra - dat zich, wat klinker aangaat, verhoudt tot o.hd. darra, als o.fr. therm, erm, bern, gers, enz. tot tharm, arm, barn, gras - ontstonden, na in n.s. tot *therr verkort te zijn, in de verbuiging vormen met open klinker; deze kwam later in den eersten naamval.

Toen nu en in de verbuiging, en in den n.s. de klinker ē was geworden, lag, daar ē en ê in uitspraak niet verschilden, naar analogie met oorspronkelijke ê's, eene vorm met ie voor de hand.

Eene dergelijke klankwijziging heeft zich voorgedaan bij het Friesche adj. en adv. fier (het holl. ver).

In het O.fr. van de XIII^e eeuw vindt men bij de Rustringers fir, als adj. fem. sing.: ‘thiu fire menŏte’. In Westergo omtrent denzelfden tijd, en ook later, meermalen fyr, zóó in de Boeteregisters van de ‘Fijf Deelen en van Woldensradeel’ (Fr. Rq. 472, 23), waar een oudere tekst uit het M.S. ‘Jus Municipale

1) Zie Bijlage.

2) De rekking wordt in het Westerlauwersch meest door ee aangewezen, zoo meed, speer, deer (qui), heerferd, (Rq. 430, 24; 432, 2). Stek heeft dat. steke, en stecke; Mede, acc. medde (Rq. 481, 14) wijst, evenals stecke op nom. stĕk, op mĕd; ‘tonna meeds’ (Rq. 558, 83) op nom. meed (= mēd); acc. mede. Met. dat. mele, en meel. Sper met ĕ of ē, vgl. speer (Rq. 390, 4) gen. speres, dat. spiri: vormen, met korten en gerekten klinker naast elkaar. Het N.fr heeft stĕk, móal, spéar; geen vormen met í (ie).

[p. 7]

Fresonum’ (gedrukt bij de Haan Hettema, O.F.W. II, 243. i.f.) feer heeft; daarentegen in de Keuren van Wymbritseradeel (Westergo) ± 1404 fier¹⁾. Dit laatste heeft ook Gijsbert Japicx (XVII^e eeuw), en het N.fr. nog ten huidigen dage. In sommige, mogelijk alle, Friesche steden evenwel was, en is nog in gebruik: ‘feer, fan fēren’.

Dit woord had blijkens Got. faírra O.hd. vërre, Osk. fër, Ags. feor, feerr, eene O.germ. ĕ in gesloten lettergreep. Zoo had het dus ook in het O.fr. eene oorspronkelijke ĕ. Deze wisselt met ĭ²⁾. In de XV komen vormen met ee (= ē) en ie naast elkaar voor, welke laatste in het Landfriesch de overhand krijgt, en waarnaast in de steden feer bleef bestaan³⁾.

Uit de vaststaande vormen van dit woord mag men dus voor dat aan het hoofd hiervan gestelde: *therra, *therr, *thĕr, *thēr, thêr en thier aannemen.

Daar in geene der aangehaalde plaatsen van het O.fr. de nom. sing. voorkomt, kan als zoodanig thêre, thiere, of thêr, thier worden gesteld.

In den Brokmerbrief (1.) gaat de dat. s. op a uit, in welk dialect dit meestal op een zwak subst. wijst (zie Heyne, Kurze Flex.-lehre 291. i.f.) en nom. kan dan thêre geweest zijn.

In den Franeker Buurbrief (2), en verdere Westerlauwersche stukken eindigt de acc. plur. op a - voor zoover althans dit woord niet deelgenomen heeft aan het algemeene streven om de meervoudsuitgangen in en te veranderen - en deze a kan zoo-

1) v. Richthofen (Fr. Rq. 502) leest: ‘fiersitten’, voor ‘fier sitten’, cfr. Oude Fr. Wetten II, 294, ed. de Haan Hettema 1851.

2) Vgl. hirthe, herthe; berg, birg; spĭri van sper; quik (= vee) naast quek. De compar. by fir is fërra, fĭrra; adv. fern.

3) Men vergelijke nog het in den Rustringer ‘Domesdi’ voorkomende: ‘sa fallath alle tha stera fon tha himule’ (Fr. Rq. 131). Stera uit Stërra, als thera uit *tharra (darra). Overigens ontbreken alle overgangs vormen. Bij G. Japicx is stera in stierre overgegaan. Zoo heeft dus ook dit woord de werking der analogie ondervonden.
In aanmerking komt ook nog de in M.- en O.fr. niet voorkomende (mij althans onbekende) uitdrukking op het kier, waar kier uit -kerre ontstaan zal zijn, zie de Jager Archief IV, 187, 196. 't Woord is dan uit het holl. overgenomen.

[p. 8]

wel op nom. sing. van een zwak subst. there (thiere) als op thêr, thier wijzen.

En naardien nu de voor-laatstgenoemde vorm gemakkelijker het ontstaan van thēr uit een ouder *thĕr, *therr verklaart, verdient deze de voorkeur, terwijl die niet verhindert als geslacht - dat zoowel naar den Brokmerbrief als naar de andere citaten zw. fem. kan zijn - het laatste aan te nemen, hiermede in overeenstemming met de verwanten in andere talen, waar overal dit woord tot het vrouwelijk geslacht behoort.

Ik hoop hiermede aangetoond te hebben dat van de Germ. stam ‘thers’ het O.fr. een zw. fem. subst. (*therr, *theĕr, *thēr) thêr, thier had; in oorsprong en beteekenis hetzelfde als het Hd. darre.

In Schwartzenbergs Friesch Charterboek I, 540^a komen nog een derre, en dorre voor, die niet als vormen van een overgenomen darre mogen worden beschouwd. ‘Offte dyae eene derre fan dysse foersz. sylen.... guet byschouwet wert... of dyo oder dorre waerd leckelos schouwet’... enz. - Uit den zin blijkt duidelijk dat hier over (sluis)-deur gesproken wordt, en het met thêr noch darre iets gemeen heeft.

f. buitenrust hettema.

Bijlage.

O.fr. e, ie. M.fr. (G.J.), N.fr. î (ie). Osk. â. O.hd. â. Ags. ê, oe, got. ê¹⁾.

O.fr.den. M.-N.fr.dien. (part. praet., gedaan).

breda	briede	(braden).	ohd. brâtan.
bere	G.J. bier	(baar).	ohd. bâra osk. bâra. ags. baere.

1) ê uit ô met i- uml., en andere ê's in het O.fr. zijn hier buiten bespreking gebleven, als niet ter zake dienende.

[p. 9]

brekon	brieken	(praet. plur., braken).
dede	died,	(daad).	osk. dâd, ags. daed. got. dêds.
her	hier	(haar).	ohd. hâr ond. hâr, ags. haer.
hwer	G.J. wier	(waar, quo).	ohd. hwâr. osk. hwâr.
jer	jier	(jaar).	got. jêr.
mede	miede	(made).	ohd. mâd. (ags. maedh?), zie Schade
			[Altd. Wörtb. i.v. matâ].
et-mel	-miel	(-maal).	ohd. mâl. ond. mâl, ags. mael.
mech	G.J. mijg, miech	(maag).	ohd. mâg, ond. mâgr. ags. maeg. got. mêgs.
mete	miet	(maat).	ohd. mâza.
pundsmeta	ponsmiet.
red	ried	(raad).	ohd. rât. ond. râdh.
sed	sied	(zaad).
Iondseta	G.J. lansiet	(landzaat).	ohd. sâze. ags. landsêta.
slep.	sliep	(slaap).	ohd. slâf osk. slâp. ags. slaep, got. sleps
slepa	sliepe	(slapen).	got. slêpan.
skere	schierre	(schaar).	ohd. scâra, scâr, mhd. schaere.
strete	striete	(straat).	ohd. strâza, osk. strâta, ags. straet.
stel	stiel	(staal).	ohd. stahalîn. mhd. stêlîn.
swere	swier	(zwaar).	ohd. swâr, osk. swâr. got. svêrs.
biswera	beswierje	(bezwaren).	ohd. swâran.
schep	schiep	(schaap).	ohd. scâf. ags. scéap.
thred	tried	(draad).	ohd. drât. ags. thraed.
tzyse	tsjies	(kaas).	ohd. châsi. ags. cêse, cyse.
wer	wier	(waar).	ohd. wâr. osk. wâr, ags vaer.
weron	wie(r)en	(waren, praet. plur).
wet	wiet	(nat)	ond. vâtr. ags. vaet.
Enz. cf. ook Heyne, Kurze Flex.-lehre. p. 69. 70. 73.

Op pag. 3. is gezegd, dat in later O.fr. eerst de schrijfwijze ie, o.a. in de XV^e eeuw, voorkomt. Bij Gijsbert Japicx (XVII^e eeuw) groeit het aantal woorden, waar ie (î) voor O.fr. ê staat, aan, terwijl in het hedendaagsche Friesch de meeste met ie (î) worden uitgesproken, enkele echter geheel anderen klank kregen. Zoo is thans O.fr. meta (Holl. maat) ‘miet’, bereda (beraden) ‘beriede’ maar O.fr. dĕra (deren) N.fr. déare, derre. O.fr. nêdla, nîdle (naald), N.fr. nö̆lle (phonetisch weergegeven); O.fr. pêl; pâl (paal, Ohd. phâl), N.fr. péal. M.- of N.fr. ie kan dus bijna altijd als bewijs der lange O.fr. e dienen, tenzij klaarblijkelijk analogie in 't spel is: bewijze dit bovenstaande lijst.

f.b.h.