Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 5

[p. 290]

Uit Mss. Germ. fol. 751 van de Berlijnsche Boekerij.

Numero 751 (fol.) der Germaansche Hss. van de Kon. Bibliotheek te Berlijn heb ik het voorrecht gehad eenigen tijd te mijner beschikking gesteld te zien.

Het bevat, benevens het fragment van de Mnl. Disticha Catonis, waarover de hr. Dr. A. Beets in zijn acad. proefschrift¹⁾, bl. 14, sub b handelt:

1^o.	de Renout-fragmenten;
2^o.	de Gheraert-fragmenten;
3^o.	de Valentijn-fragmenten ;
4^o.	een blad van Maerlant's Rijmbijbel;
5^o.	vijf bladen van Maerlant's Naturen Bloeme;
6^o.	twee bladen van de Dietsche Doctrinael

en eindelijk eenige fragmenten van de XV ‘blisceipen’ van Maria, waarover aan 't slot van dit stuk een en ander, en ettelijke strookjes, een regel of wat schrifts bevattend. Een paar bladzijden recepten laat ik daar.

De 6 eerstgenoemde fragmenten heb ik nauwkeurig vergeleken met de gedrukte teksten, en geef hier alle varianten van eenige beteekenis.

De Renout-fragmenten zijn in het Hs. volledig, alzoo 2007 verzen, dus al wat door Bilderdijk²⁾, Hoffmann v.F., Bisschop achtereenvolgens, en door Matthes, in mijne Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde, altezamen voortreffelijk is uitgegeven. Ja zelfs geven zij één regel meer dan de meest volledige uitgave bevat: immers na vers 198 (uitgave H. en M.) lees ik in het Berl. Hs.:

‘Mi gedinkes wel, hets waer’.

De winst is niet groot, ik ben de eerste om het toe te stemmen; ook betreffende de ‘variae lectiones’ geldt dezelfde

1) Gron. 1886, Mnl. Bibliotheek, Afl. 37.

2) N. Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden I, bl. III vlgg., bij Hoffmann, Hor. Belg. 1, bl. 10 niet genoemd.

[p. 291]

opmerking. Slechts wil ik er op wijzen, dat vs. 133 ook het Hs. heeft: ‘dat rode bloet’. Verder deze kleinigheden: ik vond (uitgave M.):

Vs.	139 in plaats van moests: moets;
Vs.	148 in plaats van selve: selven;
Vs.	151 in plaats van helsten: helsden en in plaats van houden: bliden;
Vs.	160 in plaats van of: ofte;
Vs.	187 in plaats van antworde: andworde;
Vs.	244 in plaats van Vaucoloene: Vaucloene;
Vs.	254 in plaats van m. g. diepen groten gr.: m.g. groten gr.;
Vs.	258 in plaats van wonde: wonden;
Vs.	273 in plaats van Renout: Ende Renout;
Vs.	294 in plaats van genoet(zie de var.): goet;
Vs.	362 in plaats van de mure: die mure;
Vs.	399 in plaats van dat hi: dat hise;
Vs.	408 in plaats van knie: knien;
Vs.	409 in plaats van di: die;
Vs.	465 in plaats van ridtaren: riddaren (onduidelijk)
Vs.	476 in plaats van drossate: drussate;
Vs.	505 in plaats van en wildi: ende wildi;
Vs.	523 in plaats van balch: sprac;
Vs.	555 in plaats van helpe: halpt (verg. 629);
Vs.	559 in plaats van so moeti: so mogedi (de opmerking ‘Vs. 559 ontbr. Hs.’ in onjuist; 't vers ‘ontbreekt’ niet;
Vs.	586 in plaats van antworde: andworde (verg. 608, alwaar ook d);
Vs.	646 in plaats van bit: bidt;
Vs.	677 (var.) in pl. v. angen: hangen;
Vs.	703 in plaats van mine: mire;
Vs.	720 in plaats van doen maken: maken;
Vs.	723 (var.) in pl. v. deren.... pere: deren. I. pere;
Vs.	735 in plaats van heme: hem;
Vs.	769 in plaats van ambachte: ambochte;
Vs.	774/5 in plaats van stede / deede: stade / dade;
Vs.	803 in plaats van moeti: meeti, en voor de: die;
Vs.	815 in plaats van quatste: quatse;
Vs.	847 in plaats van antworde: anwerde (anw'de);
Vs.	874 in plaats van helt: heelt;
Vs.	876 in plaats van starken: sterken;
Vs.	899 in plaats van stichten: sticten;
Vs.	905 in plaats van in tlant: int lant;

[p. 292]

Vs.	932 in plaats van sire: siere;
Vs.	948 in plaats van hi verranesse: hi de v.;
Vs.	959 in plaats van Clarisse: Clarissie (alzoo ook vs. 1439);
Vs.	1081 in plaats van nemmee: nemmerme (nemm'me);
Vs.	1092 in plaats van Florberge: Floberge;
Vs.	1106 in plaats van te scande: te scanden;
Vs.	1115 in plaats van wilde: winde;
Vs.	1146 in plaats van met den: metten;
Vs.	1168 in plaats van God ende ongeval: G. ende geval (vs. 1278: G. en ongeval);
Vs.	1179 in plaats van fransoies: fransoeis;
Vs.	1211 in plaats van here: heren;
Vs.	1244 in plaats van seggu: geggu (insgelijks vs 1268: gorgen voor sorgen);
Vs.	1254 in plaats van wederkeren: wederkere;
Vs.	1271 in plaats van sprac: sparc;
Vs.	1284 in plaats van echt: eecht;
Vs.	1326 in plaats van dien quaden man: die quam;
Vs.	1334 in plaats van in wel menegen dingen: i.w. menege dinge;
Vs.	1340 in plaats van luider: luder;
Vs.	1368 in plaats van beste: bester(?);
Vs.	1419 in plaats van fier: fiin;
Vs.	1435 in plaats van dat liet: dit liet;
Vs.	1456 in plaats van Daer hi: Hi;
Vs.	1484 in plaats van vander: bander (zoo ook vs. 1578 : bander);
Vs.	1522 in plaats van wapenen: wapinen;
Vs.	1535 in plaats van Toen: Saen;
Vs.	1545 in plaats van Ferugute: Ferugure;
Vs.	1597 in plaats van sake: saken;
Vs.	1628 in plaats van gnouch: gnoch;
Vs.	1631 in plaats van Den: D'o;
Vs.	1648 in plaats van onthier: ont hier;
Vs.	1651 in plaats van Kerstine: Keerstine;
Vs.	1670 (var.) in pl. v. voer v. h.: raet v. h.;
Vs.	1672 (var.) in pl. v. Malegise here: M. den here;
Vs.	1682 in plaats van heileg: heigeleg;
Vs.	1683 in plaats van Torken: Torke;
Vs.	1686 (var.) in pl. v. Te hant: Twi;
Vs.	1696 in plaats van winnen: winne;
Vs.	1708 in plaats van beleghen: geven (waarboven zeer flauw geschreven: ‘beleghen’);

[p. 293]

Vs.	1723 in plaats van heidene: heidine;
Vs.	1735 in plaats van of: op;
	1736 in plaats van soude: mere;
Vs.	1740 in plaats van Antiochie: Anthisosite;
Vs.	1774 in plaats van Daniele: Daneele;
Vs.	1779 in plaats van door: dor;
Vs.	1819 in plaats van Galeramme: Geleranne;
Vs.	1842 in plaats van geret: gereet;
Vs.	1873 in plaats van vremt: vremde;
Vs.	1889 in plaats van alse: also(?);
Vs.	1895 in plaats van ontbode: entbode;
Vs.	1913 in plaats van groet: goet(?);
Vs.	1930 in plaats van inne: ine;
Vs.	1949 in plaats van elx: elcx;
Vs.	1952 in plaats van mere allene: me (??), 't overige onleesbaar, wellicht ‘altene’;
Vs.	1962 in plaats van ginc hi vaste: ginc vaste;
Vs.	1975 in plaats van wrachte: vrachte;
Vs.	1977 in plaats van des was die: des die;
Vs.	1979 in plaats van openbare: openbar;
Vs.	1981 in plaats van wilde: wild;
Vs.	1986 (var.) in pl. v. senters: sonters;
Vs.	1991 in plaats van groten toren: grote noet (‘toren’ er naast, met latere hand).

Wat de fragmenten zelve betreft, vereenig ik mij geheel met het door Hoffmann, H.B., V, bl. 105 geboekte: ‘nur bemerke ich noch, dasz die vorhandenen Bruchsstücke von drei verschiedenen Hánden geschrieben sind, Vers 805-1406 (waartoe ik ook zou brengen vs. 1406-1606, door Hoffmann evenmin als door Bilderdijk uitgegeven) von einer ziemlich guten Hand, Vers 1-804 von einer schlechten, und der Schluss, Vers 1407-1807 (bij Matthes 1607-2007) von einer noch schlechteren.’ Behoef ik er bij te voegen, dat de Renout-fragmenten afkomstig zijn ‘ex bibliotheca Hoffmanni Fallerslebensis’ (Matthes, Inleiding, bl. V)? Hetzelfde geldt van al de overige stukken van n^o, 751 Mss. Germ. -

De Gheraert-fragmenten¹⁾, die in het Hs. volgen, heb ik

1) Uitgegeven Taal- en D. V., IV, bl. 126 vlgg.

[p. 294]

almede zeer nauwkeurig vergeleken met den gedrukten tekst (Bilderdijk, Taal- en Dichtk. Verscheidenheden, IV, blz. 126 vlgg.), die bekend is onder den verkeerden naam van Guerijn van Montglavie. Dat Bilderdijk de ‘vier bladen’ (verg. bl. 125 en 121) van Hoffmann had gekregen, zegt hij zelf: ook in dit Hs. zijn het vier bladen, blijkbaar het oorspronkelijke van Hoffmann's afschrift. De varianten volgen hier: fragment I, vs. 12 seer l. seere; vs, 26 bliven l. bliver; vs. 60 sire l. sinen; vs. 64 sonnen l. sonne; vs. 69 marghiin l. maghiin; vs. 75 volghe l. volgher; vs. 86 moet' l. moeter (evenals vs. 88 achter); vs. 93 ghenouch l. genouch; vs. 95 beede l. beeden; fragment II vs. 98 die l. de; vs. 99 dien l. die; vs. 104 dander l. dandre; vs. 106 met selre siere l. met felre siere; vs. 161 u nememe l. u nememen; vs. 172 eene l. een; vs. 175 coninginne l. conincinne (vs. 188 g); vs. 177 tien l. sien; vs. 185 vergeten l. vergheten.

De Valentijn-fragmenten, in 1884 uitgegeven door Seelmann in het vierde stuk der Denkmäler herausgegeben vom Verein für Niederdeutsche Sprachforschung, bl. 109 vlgg., zijn leelijk beschadigd, en hier en daar geheel onleesbaar (bl. XI en 133): enkele varianten teeken ik hier aan.

Fragment I, vs. 2, lees voor camerlik: camerlinc, zooals Seelmann, bl. 133 ook zelf verbetert. Of vs. 1 voor bes: best behoort te worden geschreven, durf ik niet met zekerheid beslissen: ik zie duidelijk best conste, maar ook Hoffmann, wiens afschrift (van enkele gedeelten der fragmenten) bij het Hs. is gevoegd, leest bes evenals de jongste uitgever.

Vs. 9 ghelen leest H., ik meen ten onrechte, er staat gheleu, waarover Seelmann bl. 134; vs. 25 staat in het Hs. tote, evenals vs. 88; vs. 26 mint; vs. 35 uten (zie ook bl. 134); vs. 41 daet (t.a. pl.); vs. 49 verranessen; vs. 52 haerbeid; vs. 58 hoe (bl. 134); vs. 59 edelre (bl. 134); vs. 61 sander ; vs. 70 segchen; vs. 73 gheweten (wellicht ook hadt); vs. 77 tote (bl. 135), en niet her maar het; vs. 83 dat soe niet des weet; vs. 90 hie; vs. 96 liave of liane; vs. 101 ens (bl. 135, Hoffmann ene); vs. 103 hie; vs. 110 siene; vs. 118 de onsochter; vs. 126 siet; vs.

[p. 295]

142 medaen (voor mesdaen natuurlijk); vs. 156 was; vs. 159 ontfaen; vs. 163 minen.

Fragment II, vs. 3, staat duidelijk Tote (bl. 136); evenals vs. 15 te (niet de); vs. 92 portere; vs. 97 andworde; vs. 98 thelich; vs. 112 verwoeden (bl. 136); vs. 133 bedrom; vs. 159 hant (bl. 137); vs. 168 kan staan zooals Seelmann heeft, maar ook worden gelezen Men mochte u node.

Het blad van Maerlant's Rijmbijbel bevat vs. 19778-19981, en geeft almede ettelijke afwijkende lezingen, die hier volgen.

Vs.	19780^1) Vijf dusent p, in plaats van XV^m pont;
Vs.	19781 hi in plaats van men en solde (alzoo ook vs. 19911), evenals vs. 19782 wolde;
Vs.	19783 sinen lieden in plaats van sine liede;
Vs.	19784 sier mieden in plaats van siere miede;
Vs.	19786 so ocoers in plaats van soccoers;
Vs.	19791 Alexander quam daer na Te sinen wive Cleopatra in plaats van A. nam d. n.T.w.C.;
Vs.	19799 gecroende in plaats van ghetrouwer (verg. C. en F.); en ook coninginne; voorts boden in plaats van bede;
Vs.	19800 leden in plaats van leede;
Vs.	19801 die van hem in plaats van die hem;
Vs.	19802 Alexander in plaats van maer A.;
Vs.	19805 geint in plaats van gheënt;
Vs.	19808 verslaghen in plaats van versleghen; en wart (alzoo ook vs. 19879 en vs. 19887), en aldus;
Vs.	19809 street in plaats van staet;
Vs.	19810 Circes in plaats van Certen (verg. var. D.);
Vs.	19812 hiet hi oec in plaats van hiet ooc;
Vs.	19813 siin vader in plaats van die v.;
Vs.	19814 heeft hi siin liif ontdraghen in plaats van h. die sone tliif ondraghen;
Vs.	19815 der in plaats van ter;
Vs.	19816 hare in plaats van here; en brochte (niet brachte hi);
Vs.	19817 int lant in plaats van in tlant (alzoo ook vs. 19844 en 19845);
Vs.	19818 sier in plaats van sire;

1) Uitgave David (Bruss. 1859), Dl. II.

[p. 296]

Vs.	19820 beryt in plaats van beriet en strijt;
Vs.	19821 hire in plaats van hiere;
Vs.	19822 toech in plaats van trac;
Vs.	19823 ende wan Jaef (?) dat Jeppe hiet in plaats van e.w.J. die Joppe h.;
Vs.	19826 vore di in plaats van voor de;
Vs.	19828 scoffierde in plaats van sconfierde hi;
Vs.	19833 Ende den in plaats van Enten;
Vs.	19834 So blever doet sier viande in plaats van S. blevere doot voor sine hande;
Vs.	19835 Wel IX dusent in plaats van w. VIII^m;
Vs.	19840 dat prosent in plaats van groot pr. (verg. var. A.B.D.);
Vs.	19842 boerde in plaats van toe hoorde. 't Opschrift ‘Hoe Alexander ontlivet wart’, en het cijfer 375 ontbreken in het Hs., desgelijks na vs. 19880 en na vs. 19934.
Vs.	19846 crachteger in plaats van crachtigher;
Vs.	19847 valschelike in plaats van valsschelike;
Vs.	19850 ontdede in plaats van ondede;
Vs.	19851 quamen tegen in plaats van quam jeghen;
Vs.	19853 Want alt lant in plaats van Al tlant; en na aldus;
Vs.	19854 sandi aen in plaats van sendde hi aen;
Vs.	19856 berout eenre saken in plaats van berouwet ere zaken;
Vs.	19858 mier in plaats van miere (evenals 19870 sier);
Vs.	19859 Ende du in plaats van entu;
Vs.	19861 Thalomeus die voer voert in plaats van Th.v. voort ende voort;
Vs.	19862 Te Antiochen in plaats van An Ant.; en in die poert.

De verzen 19862/3 Twe cronen hi hem spannen dede, Van Egypten ende van Asien mede worden in 't fragment aldus gelezen: Te wetene hi hem staphans dede V.E.c.v. Surien mede.

Vs.	19868 Ende vloe in in plaats van Doe vlo hi in;
Vs.	19870 di in plaats van die (alzoo ook vs. 19886);
Vs.	19873 Di dede Alexander ontliven in plaats van Ende d. Alexandre o.;
Vs.	19875 heeft in plaats van heeft hi;
Vs.	19877 derdden in plaats van derden;
Vs.	19878 Dimetrius die was in plaats van D. was;
Vs.	19879 becant in plaats van bekant;
Vs.	19880 Ende in plaats van In en vordders;
Vs.	19881 torne in plaats van torre (vs. 19890 torre daarentegen evenals vs. 19912);
Vs.	19884 ontboden in plaats van omboden;
Vs.	19886 hertten in plaats van herten;

[p. 297]

Vs.	19887 D. wart des gram in plaats van D. die ward dies gram;
Vs.	19889 Jonathas in plaats van -ase (alzoo ook vs. 19932, 19942);
Vs.	19890 en in plaats van ne;
Vs.	19891 danen in plaats van henen;
Vs.	19892 twaren in plaats van te waren;
Vs.	19893 prosentierde duere dinc in plaats van prosenteerdem diere dinc;
Vs.	19894 datten in plaats van dattene;
Vs.	19895 al claegder manich over sere in plaats van al claegde menich over hem sere;
Vs.	19896 dede hem in plaats van dedem (alzoo ook vs. 19934);
Vs.	19897 vore in plaats van voor; en haddi (alzoo ook vs. 19903);
Vs.	19898 satte in plaats van sette;
Vs.	19902 leet in plaats van leed;
Vs.	19906 met groter gewell in plaats van m.g.;
Vs.	19908 wart in plaats van was;
Vs.	19909 sande (alzoo ook vs. 19946 en vs. 19971) in plaats van sendde;
Vs.	19915 Dimetrius die screef doch in plaats van D. screef weder doch;
Vs.	19917 lude in plaats van liede en hulpen;
Vs.	19918 mi gheheel in plaats van mi al geheel;
Vs.	19919 zende dan in plaats van sendde hem dan;
Vs.	19920 om dusent man in plaats III^m man (verg. var. B.D.);
Vs.	19923 ende X dusent in plaats van XX dusent;
Vs.	19924 wilden in plaats van wildene; en binder (niet binnen der);
Vs.	19925 hen in plaats van hem;
Vs.	19926 hebbenre hondert in plaats van hebber h.;
Vs.	19927 die andre in plaats van dandre (en tegen, niet jeg hen);
Vs.	19928 Dus hebben die Joede al die ere in plaats van D. hadden d. Jueden al die ere;
Vs.	19931 en in plaats van ne;
Vs.	19933 sier vrientscap dat hi sciet in plaats van siere vrientscep scied hi mede;
Vs.	19935 Trifoen quam in plaats van T. die q.;
Vs.	19936 te in plaats van van;
Vs.	19938 rike in plaats van wighe;
Vs.	19940 gaderde hi there in plaats van gaderde there;
Vs.	19942 aldus in plaats van dus;
Vs.	19943 bisdom in plaats van bisscopdoem;
Vs.	19945 porte in plaats van poorte; voorts viere en holde, golde (vs. 19946), wolde (vs. 19947) en solde (vs. 19948);

[p. 298]

Vs.	19947 gaf in plaats van gaves;
Vs.	19948 hier in plaats van hire;
Vs.	19949 mochte in plaats van moeste;
Vs.	19952 jaets in plaats van surs;
Vs.	19955 In stride om bederven in plaats van In tsriken bederve;
Vs.	19957 derne in plaats van deerne;
Vs.	19958 Darwart voer hi hem te verwerne in plaats van Daer waert vaert hi hem te weerne;
Vs.	19960 Ende in plaats van Maer (en ontfloe); ook gaat in het Hs. vs. 19960 voor vs. 19959;
Vs.	19961 Tote hem CC in plaats van T.h. CC.sten;
Vs.	19962 cledre scoerde in plaats van cleeder scuerde;
Vs.	19965 genoemen in plaats van ghenomen (zoo ook vs. 19966 coemen, en om hem niet an hem;
Vs.	19968 vier dusent in plaats van drie d.;
Vs.	19972 om te brekene den vrede in plaats van om te vernieuwene d v.;
Vs.	19974 In siins broeders tiden Judas in plaats van I.s. broeder t.J.;
Vs.	19975 Eecht in plaats van echt;
Vs.	19976 Met groten volke met groten gere in plaats van Ende m.g.v. ter were;
Vs.	19977 vore in plaats van voer;
Vs.	19980 Soe dat hier nieman vant in plaats van s.d. hiere n. ne v.;
Vs.	19981 Alse hi seide in plaats van als hi keerde:

kleinigheden van spelling, als oe voor oo, i voor e (mit, met), ck voor k, laat ik achterwege.

De bladen, die stukken inhouden van Maerlant's Naturen Bloeme, bevatten 1^o van Boek I vs. 1-66; 2^o van Boek VIII vs. 692-743, vs. 765-788 en vs. 790-827; 3^o van Boek X vs. 558-706 (vs. 693-706 zelfs tweemaal) en 706-709, en vs. 55-459. De bij Bormans en Verwijs niet opgegeven varianten geef ik hier, Verwijs' uitgave haal ik aan.

Boek II vs. 1 die ontbreekt; vs. 5 boven alle diere; vs. 7 segt dat; vs. 10 mest; vs. 11 dat (niet datter), en es (voor si); vs. 12 en (niet ne); vs. 13 altoes geen quaet; vs. 14 Tote dat spreken bestaet; vs 24 sien l.; vs. 25 dees tkiins; vs. 28 maer nu heden; vs. 31 te derre comen; vs. 32 hier insgelijks (zie uitgave Verwijs bl. 8, noot 3,) afgenomen; mincheit voor menscheit; vs. 33.... veget heel enz.; vs. 36 wind die man; vs. 37 minsheide; vs. 39 hem verteert; vs. 43 huweleech woude; vs. 46 becomen wel over een; vs. 53 groene; vs. 55 dan gaen (en niet

[p. 299]

tegaen); vs. 56 wille hi; vs. 57 Enne dese; vs. 61 loep op; vs. 62 Nu bi tiden tote; vs. 65 willen si lange.
Boek VIII vs. 697 geliict en; vs. 698.... are een albeel; vs. 699 popelliere; vs. 700/1 geveist / beist; vs. 703 dit (voor die); vs. 704 dat te gaderne plegt; vs. 707 sieden so in; vs. 710.... che moet si siin d. t.; vs. 711 dan overlanc; vs. 713 dan (niet dat); vs. 714 in erden vat; vs. 718 als een de h.; vs. 721 met (niet mede); vs. 722 ghenesen; vs. 724 gheneist in; vs. 727 engene boetre; vs. 728 asyn; vs. 729 int vat; vs. 733 datmen; vs. 738 hebbet wille ende dander; vs. 739 hine doet engene boeter; vs. 741 Dits te gadere; vs. 765/6 seght/plegt; vs. 769 v. rechten name; vs. 773 blader ende tie gheele; vs. 774 inden s.; vs. 778 meneghe; vs. 779 af oec olie rosaet; vs. 780 also als; vs. 782 Ende sied dor en cleet daer nar; vs. 783 nemptmen roseblader daer dar; vs. 785 der rose; vs. 787 honich; vs. 792 suverse van menigen plagen; vs. 793 purgerse; vs. 794 die van (ontbreekt siin); vs. 798 sukerre; vs. 799 gholasiin (voor glasiin); vs. 800 ghehanget; vs. 802 elcx en sonder letten; vs. 805 dat nine dert; vs. 807 heite; vs. 816 wert; vs. 817 men (niet min); vs. 820 int water; vs. 821 cyroep (zoo ook vs. 816); vs. 823 Ende ontstoep; vs. 824 Hets oec g.; vs. 825 Ende j..
Boek X vs. 57 ende doet ut dan; vs. 58 Dat men daer ute g.c.; vs. 59 die siden; vs. 61 Upperste; vs. 65 oec wee; vs. 67 es oec goet; vs. 69 versweren (evenals bij Verwijs, verg. bl. 162, noot 2); vs. 70 serpenten; vs. 71 jegen fleumen goet ter curen; vs. 72 van naturen; vs. 73 verdrief melancolien (en vs. 74 -cien); vs. 75 wee; vs. 76 ghenuttet; vs. 77 hersene gaen; vs. 79 medicine ende goet mede; vs. 80 scameleichede; vs. 81 siecheiden; vs. 84 maer der m. soete e.g.: vs. 86 Latine; vs. 89 doet goet; vs. 90 Salmense dan et wine nutten (voor drinken); vs. 91 Of sopt u ghewronken allene; vs. 93 alsene es dit e.h. gereden; vs. 94 ende der milte mede; vs. 96 scripture; vs. 97 verdryfter, en des geloef; vs. 98 purgeirt en thoef; vs. 99 apoplexien en onsien; vs. 100 rade hem; vs. 106 nutte groet; vs. 108 worme (voor boeken); vs. 112 die; vs. 113 dat (voor dat et); vs. 114 duret; vs. 117 spuwen couder; vs. 119 so eist gode; vs. 122 cuent ende laten soe sinken; vs. 124 verdrief; vs. 125 Ende soe eist g.m.; vs. 129 es gode medicine; vs. 130 torsione; vs. 133 drogen w.; vs. 135 Crocus dats s.; vs. 139 droghet (aldus duidelijk, en niet gedoget of doghet); vs. 144 nompt; vs. 145 Dien; vs. 146 begaet; vs. 149 nem dat pulver en suffrane; vs. 150 van eyeren in te slane; vs. 165 niet dar toe; vs. 168 ommaken; vs. 169 suker dar toe; vs. 170: hiervoor vs. 166 te dezer plaatse herhaald; vs. 171 Entie v.h.; vs. 172 Entie h. vander heter sucht; vs. 173 gevoegt; vs. 176 nutteleect genoegth; vs. 178 Ende mach; vs. 179 met andren spisen; vs. 186 als

[p. 300]

die lentiin oec ent; vs. 187 sampent (sic) ende doet ut siin sop; vs. 188 droesenen naer een crop (?); v. 190 motet ter s.s. dar nae; vs. 191 droghe; vs. 192 luchte bleken; vs. 193 E. moet met h. te p. wriven; vs. 194, zie var. B.: alleen voor van wiven: met wiven; vs. 195 Want soe fiin; vs. 196 Dat si droge ende moet suver sin; vs. 198 Bedie soe socchment; vs. 199 Dat har roke (zooals ook Verwijs met var. B leest); vs. 200 Als dat si den manne vort; vs. 201 marbriin; vs. 205 dat droeghe es; v. 207 Entie versiekel ter noden (?); vs. 210 het mert vrouwen s.; vs. 212 Of (?) te; 213 alsenen saelt werken d.; vs. 214 naturleke: vs. 222 oec mede; vs. 227 nempt; vs. 231 duwet; vs. 233 dsancevel (lees dl.); vs. 236 alsmen slapen gaet; vs. 241 ghenuttet, en dan voor als die winter es cout: aleis die winter cout; vs. 247 de wonde; vs. 249 eist (voor: dat es); vs. 251 tsapt; vs. 252 ghewarech (voor waerheit); vs. 253 wart men ierst; vs. 254 siin ghewont; vs. 255 enen; vs. 256 Die jageren kinnen wale; vs. 259 Dat elen si m.d.c.; vs. 262 dat sere droghet; vs. 265 blader; vs. 269 Entie salmen sieden in wine; vs. 271 melten; vs. 272 Als men ons verstaen doet (Zie var. B): vs. 276 geeten; en voor es: eist; vs. 277 siecheide; vs. 278 verdrift; vs. 279 het helpt diet verduwen hef q.; vs. 280 gepulviseirt siin; vs. 281 D. selve dat dand (sic) doet; vs. 282 Die die zee neist niet g.; vs. 283 stampt d. wortele; vs. 286 buten huse dat (voor buten dat); vs. 287 hiet in doge; vs. 288 Hi; vs. 289 J. dat seer cout; vs. 291 ofsteden alsic; vs. 294 hier (voor: in Dietsche); vs. 295 die g.; vs. 296 neme blade; vs. 298 slaep wiif ochte man; vs. 299.... al rusten nacht ende dach (sic); vs 300 hier toch op 't einde cracht; vs. 302 tarwen corne; vs. 303 belsaet; vs. 304 dat al te gader oec m.a.; vs. 305 geent; vs. 307 Datmentse; vs. 308 hi ware viant; vs. 309 blevet; vs. 316 menegen (en vroet): vs. 317 om r. dat hire jegen sochte; vs. 318 E.h. niemen h.m.; vs. 320 s.m. bedecte lede (zie Kil. op ‘heymelick lidt’); vs. 322 spade ende vro; vs. 324 A. niet en quam engene; vs. 325 dar af; vs. 326 goet, en j. den thansvere, en vs. 327 als een di(e) van hitten comt; vs. 332 af; vs. 333 ghebloet; vs. 335 die soe als l.; vs. 336 A. draghen die gh.; vs. 339 Uut blader wortele s.; vs. 340 nuttelike; vs. 342 slapene niene plegt; vs. 345 dwitte v. eiere d. gelovet; vs. 346 E. maect e.p. an tforhovet; vs. 347 bedecket; vs. 348 ontbreekt; vs. 350/1 Thoef svert lecge de blader gheweeven; vs. 352 sine slaept; vs. 354 (vs. 359) mandragaraet; vs. 356 Men mixe m. olien; vs. 358 E. dan siement dor een cleet; vs. 359 olie van m.; vs. 360 hofswere; vs. 361 Ende oec slapen wel doet mede; vs. 362 j. alle rede; vs. 363 met (niet mede); vs. 364 tforhoet e. den sl.; vs. 366 wille inden w.; vs. 367 diet; vs. 372 Hofmente (zoo ook hier); vs. 374 oec si; En dan volgt:

[p. 301]

Hem die tansvleesch
Hem diet tantfleech inden mont;

vs. 381 tfeniin; vs. 382 geheel als var. B.; vs. 383 darment in siit wilment w.; vs. 384 dar af gheheten; vs. 388 hitte; vs. 389 borst hebt g.; vs. 390 D. d.m.d. dits miin r.; vs. 391 si; vs. 392 dan dar; vs. 394 lo{problemxxx}uissien v.d.; vs. 395 dese dinc; vs. 396 Tote dat wert soe dicke; vs. 397 Dats; vs. 398 spenen; vs. 399 water ontbreekt; vs. 400 E. siede dit in en cruketiin; vs. 401 suppōitoris; vs. 402 Dits heme ene nuttelike s.; vs. 403 moet s. nemp wel ware; vs. 404 tebroken; vs. 411 ende daertoe vet (ook broec); vs. 412 riket; vs. 414 blader; vs. 415 scarpt ende hevet hare; vs. 416 Als erande; vs. 417 harde (voor utermaten); vs. 418 bat; vs. 420 syncopin; vs. 421 jegen den h.; vs. 423 die bede; vs. 424 Rose water dit doe ghe....; vs. 425 het wert hē(?) een cyroep g.; vs. 426/7 Die de coude reume wee Of hi te c. hersenen; vs. 428 Het g. dat ment hem g.; vs. 429 och; vs. 430 couden humere al d.; vs. 431 wiin; vs. 432 alsulken; vs. 433 Van den dauwe v.; vs. 434 ungwēnī; vs. 437 es; vs. 438 Vanden bome hier b.; vs. 439 heet men cr.; vs. 440 Dis ventmen vele bi ende na; vs. 441 Selc hetet ragle selc ur ....; vs. 442 Goet so eist in allen stond...; vs. 443 Tebrokene n.d.s.; vs. 446 Wiltment p.e. oec l.; vs. 448 Diemen; vs. 449 binnen den; vs. 450 Dat dan de l.; vs. 451 Dats bina; vs. 452 saet (niet sciet); vs. 453 hier bi; vs. 458 niene (voor niet en); vs. 559 Ochte; vs. 560 Het salse; vs. 561 die de lede ontfaen; vs. 562 tornoie; vs. 563 Ocht; vs. 566 mede (voor van leden); vs. 567 voor ist-, ist-, ist: eist-, ofte-, och; vs. 568 nemp; vs. 570 E. bentse op tgheswel d.; vs. 573 hier ook: spel; vs. 574 ochte, en van derre h.; vs. 575 diire; vs. 577: hierop volgt: Dus can helpen rute ter noet; vs. 578 Jeghen lope(n)de quade oghen; vs. 579 Sal ruten water sine mach togen: waarop in 't Hs. dan volgt vs. 579 (bij Verwijs); vs. 580 wrivet; vs. 582 Ende nemp en lettel zide wollen nat; vs. 584 werden; vs. 586 Ende die van geveniinden beten gewont sin; vs. 587 ochte v.e. geveniinden hont; vs. 588 stont; vs. 590 ook hier di evenals in B.; vs. 592 Soe dat men over waer vent; vs. 594 groender; vs. 595 saen in 't Hs. onleesbaar; vs. 596 Ten b. ende d........; vs. 597 Ja hevet hi r. oec b.; vs. 600 En comter n.n.d.; vs. 604 masticke e.m. wieroke; vs. 605 Het maech dhoet dar af claer; v. 606 asine; vs. 607 so maect den thansvere oec v.; vs. 608 als in B; alleen voor mede nog oec; vs. 609 Ghepulveriseirt in en c.; vs. 610 Doet soetse; vs. 611 als in B met soe voor bliven; vs. 612 Vloe luse cl. e.g.; vs. 613 es (voor dats), en goutb.; vs. 614 dat ic hur n.; vs. 615 Geheten; vs. 617 beveninden; vs. 618 salment; vs. 619 lecgen; vs. 620 Tsaep; vs. 623 heet ende droghe;

[p. 302]

vs. 624 ontbreekt terecht; vs. 625 Want het st. o. brecht; vs. 626 lendine; vs. 627 zien; vs. 630 moru; vs. 633-639 gaan hier achter vs. 622-633; vs. 636 suchtecheide; vs. 637 Ende oec j. opilentie; vs. 638 Dats en swaer maledie; vs. 640 irsten; vs. 642 als var. B: Opdat mense doe in een suver va; vs. 644 maecter en dusdanen; vs. 645 syrope; vs. 647 in een cleet; vs. 648 sulker en goet gereet; vs. 649 violenten; vs. 650 dan ontbreekt; vs. 651 heef; vs. 652 luchame, vs. 653 olie oec violaet; vs. 654 wel verstaet; vs. 656 olie diermen dar up siet comen; vs. 657 Diemen duwet dor; vs. 658 violaet; vs. 659 hem dien; vs. 661 s. salmen daermede salven; vs. 662 gode behendechede; vs. 665 ontbreekt ist; vs. 666 segt ons dat; vs. 667 E. c. compt v. E. h.; vs. 668 gingebere: vs. 669 twitte; vs. 670 die b.; vs. 683 dlancevel; vs. 687 so stekende beseeft; vs. 690 trect; vs. 693 goet ende nat; vs. 694 P. segt ons dat (aldus in de beide redacties van deze verzen, zie boven bl. 298); vs. 695 eist, en wiit, en som eist brune; vs. 696 Dat dwitte, en commune; vs. 697 hevement; vs. 698 zoowel Ende het goet j.d.b. als Ende ets goet jegen d.b.; vs. 700 Ende jegen visiken (versiken) ende dorst; vs. 701 hoef; vs. 702 Ende de; vs. 703 suker; vs. 704 Ende siedse (of ook sied) te gader; vs. 705 sin v. (voorts beide ende het togt s.v.)
Vs. 706 ontbreekt dat, en staat hur; vs. 707 haddix; vs. 708 dichtes.

Ten slotte de Doctrinael-fragmenten. Zij bevatten van het derde bock vs. 40-237 en vs. 1030-1227: van de lezingen afwijkende van den tekst, door Jonckbloet gegeven, deel ik alleen die mede, waarvan de handschriften, die hij voor zich had, geen kennis dragen.

Vs. 45 bevroet (en niet dt); vs. 46 gerechticheit (niet -tec-, en zoo overal); vs. 47 alre duecht ende coninghinne; vs. 49 hi (voor die); vs. 51 redene; vs, 53 es ersam no vulmaect; vs. 54 waect (voor laect, slaect); vs. 57 niene (voor niet en); vs. 62 contrarie (voor contrare); vs. 63 fondement; vs. 64 eist en so (voor si), elders bv. vs. 66 soe; vs. 67 Als gherne als soe d. v. d.; vs. 69 niene (voor niet en); vs. 75 lieden; vs. 79 wie (voor die); vs. 80 wille; vs. 83 alst en dinct; vs. 84 wreect; vs. 85 bliven; vs. 90 orberlycheit (voor orberleecheit); vs. 91 anteren; vs. 93 alle orloghen; vs. 94 Die ye vor d.t.w.; vs. 95 sullen (voor selen); vs. 98 twist; vs. 99 Hen daet; vs. 101 niemen (voor nienne); vs. 104 gode (voor trecht) en mede (voor met); vs. 105 taelmannen (voor -ne); vs. 106 bursen bate; vs. 107 vonden (voor vonde); vs. 109 no (voor en); vs. 110 Die rechte waerheit (voor: gherechte w.); vs. 111/12 Soe moet emmer bliven sijts gewes Wie lief wie leet dat soe es; vs. 113 wijs

[p. 303]

(voor vroet); vs. 114 Arde, en evenals in de overige Hss. ook hier: goet es sonder; vs. 115 doecht (voor doch); vs. 119 of (voor oft); vs. 120 aremoede; vs. 121 ontsiet (voor mede) gelijk alle andere Hss.; vs. 122 ofte; vs. 123 Dat der; vs. 126 elke (voor sulc); vs. 129 hoefman (voor hoetman) en vs. 133 hoeftman en tleven; vs. 134 geselsceep (voor -scap); vs. 137 Noot ne dwinctene nu of echt; vs. 139 hoechter (voor hoegster); vs. 140 -heden (voor -heit); vs. 142 erde (voor herde); vs. 147 weet (voor wet>) dat inder waerheden; vs. 151 menich (voor menech); vs. 152 siin here (voor sine ere); vs. 153 Ten doet ongerechtichede; vs. 154 vro (voor vroech) e.s. gaet mede; vs. 155 Sydrac; vs. 156 arde (voor herde); vs. 158 vreemder (voor vremder); vs. 159 om omwettige; vs. 161 Decrete (zonder n); vs. 164 sede (voor seide); vs. 165 sonderl; vs. 166 dinghen (voor dinghe); vs. 167 eersamelycheit dat leven (sic); vs. 170 poncten (voor poenten); vs. 173 in een ghebrec; vs. 175 bedieden; vs. 178 onderkennen (voor -kinnen); vs. 179 comt; vs. 182 ondersceel; vs. 188 hen (voor en) m.g. siin (voor wesen); vs. 190 weet (voor wet; en ook in 't vlg. vs. spreect (voor sprect); vs. 192 oec volget daer aldus na; vs. 193 niene (voor niet en); vs. 195 in folcs; vs. 206 Redene so a.h.; vs. 208 in vele; vs. 211 elnaer, ebmer of iets dergelijks (voor nochtan), wellicht ember te lezen; vs. 212 der ellen; vs. 213 waerlike en 214 -rike; vs. 215 overde en ellen (voor hoverde en hellen); vs. 215 met alle sinen gesellen (voor m. al s.g.); vs. 223 dicken (voor dicke); vs. 227 enen (voor henen); vs. 228 Dat en cost hem gheen goet; vs. 235 Ghene salicheit bringen in (zooals ook de andere Hss.).
Vs. 1031 Ende ooc mede inde hande: vs. 1032 in 't Berl. Hs. vs. 1031 bij Jonckbloet, terwijl vs. 1032 bij J. ontbreekt in 't B. Hs.; vs. 1034 qualijc (niet -lec); vs. 1038 spreect; vs. 1039 O.m. in der spisen; vs. 1040 W. v. inder wisen; vs. 1042 dicken; vs. 1044 spisen; vs. 1046 gereit (voor geleit); vs. 1050 alsict; vs. 1053 allen (voor alle); vs. 1059 genougelijcheit; vs. 1060 wel smakenlijcheit; vs. 1062. E. om d.; vs. 1063 siin; vs. 1065 arde (voor herden), en clenen (voor cleinen), evenzoo vs. 1083; vs. 1067 M. overvloyech aet e.d.; vs. 1071 mere (voor meerre); vs. 1074/5 Van Verdraghelijcheden, en Verdraghelijchede seit enz.; vs. 1076 die (voor de); vs. 1077 bedrageliken (voor verdrachliken; vs. 1082 als in Hs. S (zie de var.); vs. 1086 M. pleechte s.; vs. 1088 Datmen, en niene (voor niet en); vs. 1089 sorge (voor sorghen); vs. 1092 ave (voor havene); vs. 1093 W. een m.; vs. 1094 Syn vernoy bet verget (voor Syns vernoys best verghet); vs. 1097 weet (voor wet); vs. 1098 boven (en niet vor, voir, vore, zooals alle andere Hss.); vs. 1102 Also; vs. 1103 Hi seit smenscen binnen (voor tsmenschen wijsheit b.); vs. 1105 verdragen tsire vromen (voor tsinen vromen); vs. 1106 hi mach vele oger dinc

[p. 304]

overcomen (voor vele groter dinghen o.); vs. 1109 ne doecht (voor en docch); vs. 1110 Diel verdrach; vs. 1112 wijsheden (voor wijsheit), fondemint; vs. 1114 Behouft een dicken scilt (voor B. wel dicke enen scilt); vs. 1115 dicken (voor dicke); vs. 1116 onminne (voor onvriende of onvrede); vs. 1117 ook hier solheit (zie var.) evenals alle andere Hss.; vs. 1118 yemen (voor i. man), en nien dan ook hier niet; vs. 1119 Paerlements dat hem niet anegaet; vs. 1120 E. dat hem twinc en bestaet; vs. 1121 lieden de (voor liede te); vs. 1124 ook hier vreemden en de mage; vs. 1125 weet (voor wet), en gaet (voor wert, al volgt vs. 1125 A. s.w.s. wert); vs. 1129 Want hi niet (voor W. hijs cume); vs. 1130 Hine moet (voor h. saels), en ene (voor enen) bete; vs. 1136 ook hier moel en selves; vs. 1137 Dat vele s.; vs. 1138 ene borch (voor een b.); vs. 1139 eft leren; vs. 1140 P. o deser ere der eren; vs. 1141 lieflijc; vs. 1143 Dat hi verdient hadde twint (voor Des h.v. en h.t.); vs. 1146 selven no met (voor silvere oft met); vs. 1149 Staercmoedichede e.e. duecht; vs. 1150 mocht (voor moeght); vs. 1152 duegeden (voor doeghden) principale; vs. 1154 Int boue geheten exemplaer (niet g. der templaer); vs. 1162 goede name (niet goeden n.); vs. 1163 seit en in 't volg. leit (voor seeght, leeght); vs. 1165 milde (voor melde); vs. 1166 leecht; vs. 1168 pointe; vs. 1170 Elkes dinges socte (voor alles dings goet); vs. 1171 Ghene dinc es (voor gheen dinc nes); vs. 1172 al al (voor al), en dan Van miltheden; vs. 1178 Bedi (voor want) hi heefter (evenals var. L. H. R.); vs. 1181 begert; vs. 1189 ander lieder wine voor a. liede w.); vs. 1194 wie soes pliet (voor waer mens pliet); vs. 1195 milth. (voor melth.); vs. 1196 ende (voor oft); vs. 1197 ook hier; maer ooc; vs. 1203/9 insgelijks; eenvoudicheit; vs. 1207 loye; vs. 1208 ghesellen; vs. 1210 fore (voor gore); vs. 1211 clene (voor clein); vs. 1212 toecht (voor toent); vs. 1214 E. geeft de siele boete; vs. 1215 sijts (voor sijds); vs. 1217 eendrachticheden; vs. 1218 beleden; vs. 1220 so es (voor wert) u leven; vs. 1221 hebben ontbreekt; vs. 1224 gestorv(n?)en. -

De boven (bl. 290) bedoelde fragmenten van de vijftien ‘blisceipen’ van Maria bevatten:

1^o	de door Mone (Uebersicht, bl. 180, sub 237) medegedeelde verzen: ‘Ende ic ghewinnen moete der meide’ en vlgg. tot ‘Van hu vrauwe sonder toren’;
2^o	de strophe; ‘Coneghinne vanden trone’, die evenals de door Mone bl. 181 bedoelde 12 regels telt;
3^o	drie regels van de 3^de strophe: ‘Vrouwe gansighe van alre d'ere‘;

[p. 305]

4^o	drie regels van eene 9^de strophe;
5^o	eene 10^de strophe van 12 regels, overeenkomstig die bij Mone, bl. 182 ‘Moeder goeds maget rene’ enz. enz., waarvan alhier ‘das Uebrige fehlt’;
6^o	eene 11^de strophe van 10 regels, aanvangende (verg. Mone, bl. 181): ‘Moeder gods soete vrouwe‘;
7^o	de 9 laatste regels van eene (12^de) strophe, waarschijnlijk aanvangende (verg. Mone, t. a. pl.) met ‘Maria vrouwe sonder ghelike’;
8^o	eene 13^de strophe aanvangende (Mone, t. a. pl.) met: ‘Maria ghebenedide vrouwe’ en
9^o	eene 14^de strophe aanvangende met: ‘Maria speghel ende rose’: waarop een slot volgt.

Utrecht, '86. 1. 10.

H.E. Moltzer.