Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 5
(1885)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 274]
| |
Parijsche fragmenten eener Psalmvertaling.De titel hierboven luidt eenigszins anders dan die, welken de Heer Gédéon Huet boven zijne mededeelingen omtrent de onlangs te Parijs gevonden fragmenten in de Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, XLVI, p. 496, geplaatst heeft. Hij spreekt van Fragments inédits de la traduction des Cantiques du Psautier en vieux-Neerlandais. Terwijl ik hem gaarne toegeef, dat hetgeen hij gevonden heeft voor de kennis van de oud-germaansche psalmvertaling en taal belangrijk is, en den jongen palaeograaf dankbaar ben, dat hij zoo spoedig den gevonden schat wereldkundig gemaakt heeft, meen ik de juistheid te moeten betwisten van zijn titel voor zoover deze te kennen geeft dat de fragmenten eenmaal deel hebben uitgemaakt van de oudgermaansche psalmvertaling, waaruit de bekende glossenverzameling van Lipsius geput is. Daar de verzameling van de Ecole des Chartes hier te lande niet onder ieders bereik is, zal ik den inhoud der fragmenten, wat het Duitsch betreft, hier nog eens mededeelen. Het Latijn bevat de woorden der Vulgata, zooals ook o.a. de Antwerpsche druk van 1630 ze mededeelt. Op twee perkamenten schutbladen van een ouden band staan Jesaia 38, 18-20, I Samuel (I Reges, volgens de Vulgata) 1-2 en 5-10, Habacuc 3, 17-19, Deuteron. 32, 1-4 en 9-13. Boven elk woord van den Latijnschen tekst is het overeenkomstige Duitsche woord geplaatst. De vertaling is woordelijk, en op een enkele plaats verkeerd. Huet meende aanvankelijk fragmenten van de interlineaire vertaling der zoogenaamde Wachtendoncksche Psalmen voor zich te hebben. In den loop van zijne beschrijving komt hij gedeeltelijk hiervan terug; hij zegt nl. aan het slot: Nous croyons done que nos fragments ne dérivent pas du ms. ou des mss. copiés au XVIIe siècle; ils appartienneent à un texte qui inclinait | |
[pagina 275]
| |
plus vers le haut-allemand qu'aucun de ceux dont les copies ont été conservées. Desniettegenstaande komt het hem niet geheel onmogelijk voor dat de woorden uit de glossen van Lipsius op deze fragmenten slaan: quelques mots cités par Juste Lipse et dont il dit expressément qu'ils sont tirés des cantiques, se retrouvent chez nous; nous citons seulement sueiga, indiqué comme tiré du Canticum Abacuc et rendu par armentum; il se retrouve dans nos fragments au même passage (Abacuc III, 17) avec le même sens, sous la forme suueiga. Hierop laat hij echter volgen: il est difficile de dire si les fragments que nous publions sont les débris d'un manuscrit étudié par les savants du XVIIe siècle, ou bien d'un exemplaire qui leur avait échappé. Hij houdt het derhalve voor een ander handschrift derzelfde oude vertaling van de psalmen, welke wij in de oudnederlandsche psalmen bezitten, maar door een overschrijver gewijzigd. Indien hieraan hetzelfde origineel ten grondslag heeft gelegen als aan de vertaling, waarop de glossen van Lipsius gemaakt zijn en die, welke door Heyne in zijne Altniederd. Denkmäler is uitgegeven, dan zullen wij die woorden, welke door Lipsius vermeld worden met plaats, aanwijzing en vertaling, in dit hoogduitsch gekleurd afschrift op dezelfde wijze, alleen naar het dialect veranderd, moeten terugvinden. In hoeverre dit het geval is zullen wij thans nagaan.
De inhoud der fragmenten is de volgende: | |
I. r.Jesaia 38, 18. ni helle bêgten wirdit dir, noh dôt lobot dih, noh verbeidunt die, der nidervarent in gruobun, wârheit dîna. 19 Lebendiger, lebendiger selbu bêgten wirdit dir, also un | |
[pagina 276]
| |
20. Drohtin gehaldan mich duo un I Sam. II, vs. 1. Ervrôwit herza minaz in drohtin und uferhaban ist horn mîn in gode mînemo. Zêspret ist mund mîn uber vîende mîne, wanda gevrôwet bin in heili dînemo. 2. Nist heiliger also ist drohtin noh gewisse nist ander vone dir un | |
I. v.5. hata kint guncreftigot wart. 6. Drohtin gedôthaftigot un 7. Drohtin aremen duot un 8. ercwikende vone stuppe elelendun un 9. Vuoze heiligeno sînro bewareda un 10. Drohtin ervortent wedarwerdigi sîn; uber sie selbon in himilin erskillit. Drohtin erdeilit endi erdon un | |
II. r.Habac. 3, 17: Vihu und ne wisit sweiga in crippon. 18. Ih abur in drohtino ih sal mendon und ih sol vrowen in gode, heldendemo mînemo. 19. Got drohtin sterchi mîna, un Deuteron. 21, 1. Gehôret, himile, ih der sprechon; gehôra erda wort mundes mînes. 2. Wascha in regene lêra mîna; vlioza also dau gesprechi | |
[pagina 277]
| |
minaz also (regen) uber gras und also drôphon uber corn. 3. Wanda namo drohtinis anaruophon ih: gebet michillichi gode unseremo. 4. Godes duruchtân sint were, und alle wege sîne urdeila. Got getruwir un | |
II. v.Deuter. 32, 8. Danne zedeileda hôster diede, danne gesundereda kind Adam, gesazta gemerchi liudo nah zala kindo Israel. 9. Deil abur drohtinis liud sîner, Jacob seildin (?) heribis sîner. 10. Invand inan in erda wôsta in stede egison un 11. Also aro voragoumenda ze vlione iungen sine un 12. Drohtin einer herizogo sîner was, un 13. Gesazta inan uber hô........
De gecursiveerde letters zijn door mij aangevuld. Zij ontbreken in het origineel; voor aphlon in D. 32, 10, heeft Huet aphuon (?). Het schrift is, naar Huet mededeelt, duidelijk leesbaar en uit de IXe of Xe eeuw. Had een woord als bêgten en een enkele andere vorm mij aanvankelijk eenigen twijfel doen koesteren aan de juistheid der tijdsbepaling, de vriendelijke toezending van een facsimile van de hand van den Heer G. Huet maakte het mij mogelijk met eigen oogen mij te overtuigen dat het schrift inderdaad uit de 9e of uit het begin der 10e eeuw is, en dat deze fragmenten dus voor de kennis van het Frankisch van veel belang zijn. De letters toch zijn ongeveer geïijk aan die, welke in de Merseburger spreuk MS. D2 IV, 1, staan, en aan die van het Hildebrandslied, voorzoover uit facsimile's in Königs Littera- | |
[pagina 278]
| |
turgeschichte er over te oordeelen is. De taal dezer fragmenten is dus die van een der Frankische dialecten uit de 9e of 10e eeuwl, derhalve uit denzelfden tijd, als waarin door Cosijn de zoogenaamd Oud-Nederlandsche psalmen gesteld zijn. In alphabetische volgorde gesteld, vindt men de volgende woorden, dienende ter vertaling van het bijgevoegde Latijnsche woord: abur autem, - ahselon humeris, - allen cunctis, - als en also sicut, - also quasi H. 3, 19, - âne absque, - ander alius, - aphlon puppilam, - armen, aremen pauperem, - aro aquila, - augun oculi (g.s.), - bêgten wirdit confitebitur, - verbeidunt expectabunt, - danne quando, - deil pars urdeila iudicia, - erdeilit indicabit, zedeilda dividebat, - die demo, die der qui ih der (onjuiste vertaling), ego qui, - daz ut, - dicheina ulla, - diede gentes, - dih, dir, dîn (g.s.) dîn dîna, dînemo, - dôt mors, gedôthaftigot mortificat, - duot facit, duo fac duruchtân perfecta, - dregit portabit, - drohtin dominus drohtino, drohtinis, - drophon stillae, - egison horroris, - einer solas, - einôdis vaste solitudinis, - elelendum egenum, - endi fines, - erda terra erdon (g.s.), - gibit dabit gebet date, - got deus gode, - guoliche gloria, - voragoumenda provocans, - gras herba, - gruobun lacum, - haba teneat hata habehat, - gehaldan (Jes. 38, 20) haldendemo (Hab. 3, 19), - ufhebit sublimat uferhaban ist, - heili salutari, - heileger sanctus heiligono, - helle infernus helon, - her, imo, inan eum, sîn eius, sie eos, - heribis hereditatis, - herizogo dux, - herza cor, - himile coeli himilin (d. pl.), - hirezo cervorum, - hiude hodie, - horn cornu, - hô excelsa hôster, - erhôct sublimabit, - gehôra, gehôret audite, - behuota custodivit, - hôtmudigot humiliat, - hûse domo, - ih ego mìn, mih, mich, - ioh atque, - iungen pullos, - kind kint filios, kindo, kindon, - corn gramina, - geuncreftigot wart infirmata est, - crippon praesepibus, - cuninge regi, - | |
[pagina 279]
| |
cunt duot notam faciet, - ercwikende suscitans, - lebendiger vivens, - geleidit deducit uzleidit deducet widarleidit reducit umbileita circumduxit, - Iêra doctrina, lêrida docuit, - liudo populorum, - lîbes vita gelîfhaftigot vivificat, - lobon psalmis, - lobot laudabit, - man vir, - mendon sal gaudebo, - gemerchi terminos, - michillichi magnificentiam, - mîn mînaz meum mînemo, - miste stercore, - mit cum, - mund os mundes, - nâh iuxta, - namo nomen, - nenon, - zuonimit assumpsit, - nidervarent descendunt, - in regene in pluvia, - ufrihtende erigens, - unrihti iniquitas, - gerichelot ditat, - rinc orbem, - anarnophon ih invocabo, - seildin? funiculus, - selbu ipse sia selbon ipsos, - selmi psalmos, - singemis cantabimus sengenden canentem, - sizze sedeat, gesezet ponet gesazta (I S. II, 8) posuit gesazta (D. 32, 8) constituit, - erskillit tonabit, -
spreidit expandit zesprêt ist dilatatum est, - sprechon loquor, - gesprechi eloquium, - in stede loco, - stirker fortis, sterchi fortitudo gesterkit wirdit roborabitur, - stuol solium, - erstummunt conticescent, - stuppe pulvere, - sal, sol Hab. 3, 18, - gesundereda separabat, - sweiga armentum, - getruwir fidelis,- uber super,- ubercobereri victor (Graff. IV, 358 uparchoparari exstinctor antichristi), - ubili impii, - umbi, - un | |
[pagina 280]
| |
- bewareda servabit (b als v gelezen en daardoor verkeerd vertaald), - wârheit veritatem, - wedarwerdigi adversarii, - wege vie nom. plur., - werbon cardines, - wirdit (Jes. 38, 18, 19) wart (I S. II, 5), - werc opera, - wisit erit bin sum ist nist sint was, - widar (IS. II, 6), - gewisse enim, - wort verba, - uuôsta deserta, - zala numerum, - ze ad, - ze-(zesprêt), zuo-(zuonimit). Van deze Duitsche en Latijnsche woorden komen eenige in de glossen van Lipsius voor, sommige met opgave van de plaats, waar zij in de Vulgata gevonden worden. Deze zijn: Deut. 32, 10, aphlon augun pupila oculi, Gl.L. 826 sion ôgun pupila oculi 16, 8; Jes. 38, 18 bêgten confiteri - Gl.L. en Ps. steeds begian, en als subst. begihte, Gl. 82; Deut. 32, 8 diede gentes - Gl.L. thiede gentes 2, 1; Deut. 32, 4 duruchtân perfecta - Gl.L. thurofremig perfecta 88, 38; egison D. 32, 10 horroris - Gl.L. egesin horroris; einôdis D. 32, 10 vaste solitudinis - Gl.L. einodis solitudinis; I Sam. 2, 8 guoliche gloriae - Gl.L. guolike gloria 18, 2; gras Deut. 32, 2 herba - Gl.L. wurti herba; I Sam. II, 5 hata habebat - Gl.L. 553 hatta tenuit; I Sam. II, 2 ercwikende suscitans - Gl.L. irquickon vivificare; Hab. 3, 18 mendon sal gaudere - Gl.L. exultare mendian sal, gemendan scal Gl. 668 en 411; I S. II, 8 miste stercore - Gl.L. stercore horouue 39, 3; D. 32, 3 michillichi magnificentiam - Gl.L. mikile magnificentia 8, 2; D. 32, 3 anaruophon invocabo - (Gl.L. anariepon l. analiepon); erskillit I Sam. 2, 10 tonabit - Gl.L. 627 irscal increpuit, terwijl tonabit Gl.L. 655 door ludon sal vertaald wordt; | |
[pagina 281]
| |
stuol I S. 2, 8 solium - Gl.L. solium solre; suueiga Hab. 3, 17 armentum - Gl.L. sweiga armentum; ubercobereri Hab. 3, 19 victor - Gl.L. 829 victor sigimari; uone I Sam. II, 2 extra - Gl.L. 62 extra âne; gelîfhaftigon I Sam. II, 6 vivificare - Gl.L. 618 vivificare irquickan. Eenige woorden komen er dus slechts overeen, voor sommige hebben de glossen andere vormen, voor vijf zelfs andere woorden. Uit de verschillende vertaling der woorden perfecta, herba, stercore, tonabit, solium en victor mag men opmaken, dat wij in de door Huet ontdekte fragmenten eener andere bijbelvertaling voor ons hebben dan die, waarop de glossen van Lipsius gemaakt zijn.
Ten einde na te kunnen gaan of het dialect, waarin zij geschreven zijn, uit dezelfde streek is als psalm 1-3, en slechts een weinig meer Hoogduitsch gekleurd, is het noodig een kort overzicht over, het klankstelsel te geven voor zooverre dit op te maken is uit het weinige, dat ons in deze fragmenten geboden wordt. Ten opzichte van de vocalen kan ik kort zijn, daar deze voor de bepaling van het dialect, nl. een Frankisch dialect, zooals de 3 pl. prs. ind. op ent, enz. aanwijst, niet zoo op den voorgrond treden als de consonanten. De voorvoegsels ga, ar, far, te, bi luiden ge (gemerchi, gerichelot, geset), er (erdeilit, ercwikende, erurouuen), ver (verbeidunt), ze (zesprêt, zedeilda), be (behuota). Ndd. tô is zuo (zuonimit). A blijft onverauderd, tenzij bij umlaut als in vremider, elelendi, endi, egison, selmi, gesezet; wordt tot o alleen in vona en sol naast sal. In de flectieuitgangen is a in sommige vormen bewaard gebleven (lêra, erda), doch grootendeels in e overgegaan: vuoza en vuoze, wanda, haldan, vliozan, mînaz, doch ervortent, nider. | |
[pagina 282]
| |
Lange â bleef, ook voor n: âne, verder in nâh, wârheit, duruchtân; âri werd tot ere: ubercoberere. Omtrent i en î valt niet veel op te merken; Ohd. st.f. bîht uit bijiht moet bêht geluid hebben blijkens het afgeleide ww. bêgten confiteri. In auslaut komt i voor in: endi, heili, gemerchi, gesprechi, sterchi, ubercobereri, ubili, umbi, vinsternissi, wedarwerdigi; ni komt niet voor, eenmaal ne. In flectieuitgangen voor consonanten: in de 3 ps.s. erdeilit, gibit, verder in heribis (haereditatis), vurstin enz.; de 2 pl. imp. heeft e, gebet, gehôret; in elelendi is de i van ali tot e geworden. E blijft onveranderd behalve voor i in de volgende lettergreep: wirdit, stirker, erskillit, gibit, nimit, michillichi, unrihti enz., doch sterchi, gesterkit. In den uitgang der 1e ps. pl. prs.: is mês na verkorting van den klinker in mis overgegaan: singemis.
U bleef onveranderd in: cuninge, cunt, erstummunt, mund, stuppe (pulvis), gesunderoda, uber, ubili, umbi, waartegen in de ps. ovir, uvila, enz. Voor indi, in, in de psalmen en Neder- en Noord.-middelfr. werken, hier steeds un Lange û verschijnt in hûse, ûf, ûz. O hebben drohtin, got, herizogo, horn, corn, wort, lobon, cobereri (mnl. coeveren), vorten (hd. furhten) en vora (Ps. furi, fur en eens fore). In flectieuitgangen wordt o of ô in auslaut aangetroffen in: aro, namo, herizogo (n.s. zw.) liudo, hirezo, kindo (g. pl.), drohtino (d.s.); voor n in ahselon, aphlon, kindon, egison, selbon, werbon, erdon, drophon (Ps. 64, 11 drôpon d. pl. en Legendar des XII jahrh. 742:
That her imo lieze watzeres einen droufen
Van sînen vingere uffo sîne zungon loufon
en Koch, Die Laute der Werdener Mundart, blz. 8 | |
[pagina 283]
| |
en 14 ‘drópe, gedehnt aus älterem o’). Deze o voor n wisselt met u, e en a, gruobun, augun g.s. enz., terwijl van himil de dat. pl. himilin luidt. De zw. ww. op on hebben alle de o bewaard, gerichelot, geuncreftigot, gelifhaftigot, lobot. AI komt als ei voor in: verbeidunt, heili, heiliger, geleidit, urdeila, als ê in zesprêt en lêra; AU alleen in augun, terwijl in voragoumenda au in ou, in dôt, hô hôron enz. in ô is overgegaan. Voor Ô wordt geregeld uo aangetroffen: ruophon, duot, stuol enz., alleen in hôtmudigot staat u voor uo, terwijl de verbinding w + uo als uuo wordt geschreven uuôsta. IU hebben hiude en liudo, ie de acc. pl. diede gentes, io de inf. vlione en conj. pr. 3e s. vlioza. Inlassching van i (uit e) komt voor in heribis. De Consonanten zijn gedeeltelijk verschoven, gedeeltelijk niet verschoven. Gutturalen. g blijft als aanvangs- en tussehenletter onveranderd; met g als sluitletter komt er geen woord voor: got, guoliche, gras; augun, dagan, egison. In bêgten uit bejihten is de g voor h in plaats getreden; dit pleit voor spirantische uitspraak der g. In de psalmen vertoont zich ook deze schrijfwijze van g voor h in sig, thog en gesig (vide), waarnaast omgekeerd h voor g in weh, manoh falt; zoo heeft ook het Legendar uit de XIIe eeuw (Zf. D.Ph. 10, 317) meermalen g voor ch. De k blijft aan het begin onveranderd: kind, corn, crippon; in het woord gaat k in ch over: vetechon, sterchi, gesprechi, gerîchelot, michillichi, gemerchi, guoliche, waarnaast gesterkit en stirker. Als sluitletter heeft alleen werc de k onverschoven, andere woorden met k op het einde komen er niet voor; tot h werd k in ih, mih, mich en dih. sk is in erskillit bewaard gebleven, in sal en sol is k verloren gegaan; deze vorm wordt meer gevonden, o.a. hier en daar in den Tatian naast scal; zekerheid over de sk is hierdoor niet te verkrijgen. | |
[pagina 284]
| |
H is in de verbindingen hl, hr, hn, huu afgevallen, zooals wanda bewijst. In de verbinding ht is h na r uitgevallen in ervortent, tusschen vocalen en op het einde van het woord in hô, superl. hôster, en vlione. In noh en nah, en als ch in duruchtân is h gebleven. Voor s bleef h in ahselon, tusschen vocalen in vihu. De c voor h in erhôct (sublimabit) wordt ook in rect in de Frankfurter Glossen en in fluctira in de Glossen op Aldhelm's Ad Virgines sacras (Eckhart, Comment. de reb. Franc. orient. II, 981) aangetroffen. Voorvoeging van h, welke vooral in Rhein- en Opperfrankisch veel voorkomt, blijkt uit heribis en hôtmudigot. Aanvangs-h hebben: hirezo, hiude, horn, hô, hôren, hûse; in het woord komt h voor in: unreht, ufrihtende, drohtines; sch voor hs in wascha voor wahsa. Labialen. Als aanvangsconsonant blijft b onverschoven: bêgten, beidon; in het woord wordt bb tot pp: crippon, stuppe, beide gaan op bj terug (os. cribbiun, got. stubjus); ook in de nederd. ps. 1, 4 komt stuppe voor. Deze pp, waarnaast ook pb, komen vooral in Rhein- en Zuid-Frankisch voor; over de waarde van pb en pp zie Paul, Beitr. VII, 129 e.v. De toonlooze spirant is als aanvangsconsonant v geworden: ver-, vora-, vader, viende, vetechon, vihu, vlione, vliozan enz. Tot in Opper-Franken wordt zoo v voor ƒ gevonden. Voor t bleef ƒ: gelîfhaftigot, gedôthaftigot, geuncreftigot. Waar v de toonlooze spirant aanduidt, daar zal men uit den aard der zaak voor de zachte labiodentale of labio-labiale spirant een ander teeken dan v moeten vinden. In auslaut wordt (Braune Beitr. 1, 25) de labio-labiale spirant tot p, als b.v. in het Zuid-Frankisch; de labiodentale spirant werd tot ƒ. Voor de ndd. v vindt men in onze fragmenten steeds b: haba, ubili, ubercobereri, lobon, lîbes, gruobun, abur, selbu, werbon. Komt deze consonant in auslaut dan gaat b in ƒ over, zooals in gelîfhaftigot naast lîbes, vgl. hd. lîphaftic. Daar dit het eenige voorbeeld is, kan men wel niet met zekerheid zeggen dat b dus de zachte labiodentale spirant voorstelt, maar toch wel | |
[pagina 285]
| |
met eenige waarschijnlijkheid. Hiervoor pleiten ook de vergissingen met de Latijnsche woorden servabit en exultavit. Voor p komt in het woord ph voor: aphluon, anaruophon, drôphon; op het einde ƒ: ûferhaban, ûfhebit, ûfrihtende. Deze wisseling van ƒ en ph wordt vooral in het zuiden van Middel-Franken, en ook zuidelijk van en aan de Moezel aangetroffen. Dentalen. Th is overal tot d geworden en op het einde tot t: danne, die, diede; erda, wirdit, vremider, nider; wart, dôt. In Neder- en noordelijk Middel-Franken is de th algemeen bewaard. Dat aan, en zuidelijk van de Moezel th door d werd wedergegeven, blijkt uit de Mainzer Biecht, uit de Xe eeuw (M.S.D. LXXIVa) e.a.
D is slechts in enkele gevallen verschoven. Aanvangsconsonant is zij in: deil, dôt, dregit, drohtin en duon, maar hiernaast duruchtân. In het woord komt d voor in: kindo, kindon, wanda, viende, haldan, endi, ander, sunder, vader, spreidit, stede, ûzleidit, widarleidit, hiude, gode, einôdis, diede, verbeidunt, sundereda, bewareda, zedeileda, lêrida, tot t verschoven in: umbileita, behuota en hata. Op het einde komt d voor in: kind en un In guoliche is d voor l uitgevallen. T is alleen in getruwir onveranderd gebleven en na ƒ en h, ook als de laatste is uitgevallen: drohtin, gedôthaftigot, bêgten en ervortent. In het woord is t tot z geworden in herza, hirezo, (ps. hirot), vlioza, vuoza; op het einde in ûz, daz en mînaz. Als aanvangsconsonant is t tot z geworden in ze, zuo, zala, herizogo. Uit tj, nederfr. tt, ontstond zz in sizze; als 3e s. prs. ind. v. satjan, wordt hier de vorm gesezet gevonden. Het praeteritum gesatida is tot gesazta geworden; de t van den stam is dus geregeld verschoven; waar de themavocaal bewaard gebleven is werd d niet tot t geassimileerd en kon dus tt niet in zz overgaan, zooals in sizzen, (zz uit tt, uit tj); na synco- | |
[pagina 286]
| |
peering der vocaal werd d tot t, terwijl daar, waar de themavocaal bleef, d niet verschoven werd; zoo vindt men naast gesazta de woorden umbileita, behuota en hata. De syncope moet hier plaats gehad hebben voor de umlaut a in e deed overgaan. Flectie. ast. Masculina. n.s. drohtin, got; g.s. drohtinis; d.s. drohtino, gode, cuninge, regene; n. pl. himile, wege, d. pl. himilin. Neutra. n.s. deil, a.s. gras, horn, d.s. hûse, zala; n. en a. pl. urdeila, corn, werc, kind; g. pl. hirezo, kindo; d. pl. kindon; âst. feminina: n.s. lêra, sweiga. ist. fem. a.s. gewalt d.s. stede; a. pl. diede; g. pl. liudo. Van de u st. is vihu n.s.n. alleen overig; de andere: dôt n.s. miste d.s. stuppe d.s. en vuoze, vuoza a. pl. gaan als de i st. Van ia-stammen zijn aanwezig: n.s.m. ubercoberere, g.s.n. heribis, a. pl. n. endi en gemerchi; feminina zijn sterchi n.s. guoliche g.s. vinsternissi en heili d.s. N-stammen zijn n.s.m. aro, namo, g.s. egison, a.s. aphlon, n. pl. drôphon, werbon, d. pl. vurstin, acc. pl. vetechon; fem. n.s. erda, helle, g.s. erdon, d.s. hellon, d. pl. crippon; neutrum g.s. augun. Vader en man zijn alleen in n.s. aanwezig, viende m.a. pl. Van Adiectiva komen alleen voor n.s.m. sterk. einer, heiliger, lebendiger, enz., n. pl. m. ubili, d. pl. m. allen; d.s.f. wôsta, a.s.m. zwak armen, aremen, elelendun, a. pl. m. iungen, g. pl. m. heiligono. De Pronomina luiden: ih n.s. mîn g.s. mih, mich, a.s. possessiv. mîn n.s.m. mînaz n.s.n. mînemo d.s.m. unseres g.s.n. unsere a. pl. m. 2. dih a.s. dir d.s. dîn g.s. possessiv. dîna a.s.f. dînemo d.s. 3. her n.s. inan a.s. imo d.s. sîn g.s. sia a. pl. poss. n.s. sîner, d.s. sînemo, g. pl. sînro, d. pl. sînen, n. pl. n. sîne, d.s.f. sînro. Als pron. dem. komt voor n.s.m. die, d.s.n. demo; als relatief ih der, die der. In de buiging der ww. verdient vermelding de 1e ps. s. praes, i. sprechon, anaruophon; de 3 ps. der zw. ww. op on: lobot, | |
[pagina 287]
| |
gerîchelot, particip. geuncreftigot, enz., benevens de 1e pl. pr. i. singemis en 3e pl. pr. i. ervortent, verbeidunt, erstummunt, nidervarent. Van den verleden tijd der st. ww. komen de vormen vand en wart voor; zwak sundereda, bewareda, lêrida, zedeileda en umbileita, behuota, gesazta en hata (v. hebban). Het part. praes. gaat op ende uit: voragoumenda, haldendemo, ercwikende, ûfrihtende; part. praet. st. uferhaban, duruchtân (naast duot 3e s. prs. i.), zwak zesprêt naast spreidit 3e s., gesterkit en gevrouuit. Vergelijkt men deze flectievormen en klanken met die der psalmen, dan valt terstond een vrij groot verschil in het oog. Bij de vocalen is het onderscheid niet zoo groot, de au ontbreekt echter in de psalmen; ook in de flectie is veel dat overeenkomt, b.v. de 1e s. pr. in de ps. wirthon, biddon, wacon enz., de 3 pl. prs. macunt, werthunt, e.a. Ten opzichte van de consonanten zijn de verschillen echter veel grooter. Wel komt in de psalmen ook eenmaal sh voor hs voor (washemo) en evenzoo één voorbeeld van voorvoeging van h in hôe, en staat er hier en daar eene v als aanvangsconsonant, waar ƒ regel is, maar daartegenover staat, dat -p-, die in de psalmen en zelfs in 1-3 en in de Glossen onverschoven is gebleven, hier ph en ƒ luidt; b- en -b- (v) komen overeen, doch bb, die in de ps. gebleven is, behalve in ps. 1, 4 stuppi, is hier tot pp geworden; ƒ, waarnaast in de ps. enkele malen v, is hier doorgaans v; ht werd in de ps. tot ft naast ht, hier niet. Bij h en g is geen verschil, doch k, die als aanvangsconsonant onveranderd bleef, werd in de verbinding sk in de ps. tot sch, hier niet; in het woord bleef k in de psalmen, in onze fragmenten wordt rk naast rch gevonden en tusschen vocalen overal ch; op het einde is k in de psalmen overal gebleven, behalve in mih en joh, hier h, naast k; voor ik in de ps. steeds ih enz. Verder is de th, die in de psalmen, behalve op het einde, waar zij tot d werd, overal bewaard is gebleven, in deze fragmenten tot d en op het einde tot t geworden; d is in de ps. alleen als sluitletter t geworden, hier komen d en | |
[pagina 288]
| |
t voor zoowel als aanvangsconsonent, als tusschenletter en als sluitletter. De grootste afwijking komt voor bij t. In de meeste psalmen blijft t onveranderd, in 1-3 werd t- tot z-, -tt- tot -zz- en zt-, -t tot -z, behalve in that; in de Parijsche fragmenten werd t tot z, tt tot zz en td tot zt, -t tot -z, behalve als t voor of na r stond. Terwijl in het dialect der meest Hoogduitsch gekleurde psalmen inde, in, van, fan, mîn, that en up golden, had het dialect dezer fragmenten und, van, mînaz, daz, ûf; de vorm bit van ps. 1-3, welke door geheel Middel-Franken, met uitzondering van eene kleine streek in het westen, van Prüm tot Aken, gehoord en in de oorkonden aangetroffen wordt, vindt men hier niet, alleen mit. Nu wordt mit niet anders aangetroffen dan in Neder-Franken, het vermelde gedeelte van Middel-Franken, hier en daar in een streek aan en ten zuiden van de Moezel en geregeld aan den Rijn ongeveer van Bingen stroomopwaarts, terwijl tusschen Coblenz en Bingen naast mit ook bit wordt gevonden; wij hebben derhalve bij de vraag naar de herkomst dezer fragmenten op laatstgenoemde streken het oog te vestigen. Neder-Franken valt hier geheel buiten, dewijl, zooals wij gezien hebben, het consonantisme een aanmerkelijk verschil oplevert. Tegen de westelijke streek van Middel-Franken pleiten daz, minâz, un Van deze woorden komt und eerst in veel later tijd ook in Noord-Middelfrankisch voor, daarentegen geregeld in Rijnfrankisch, zoo o.a. in de Mainzer Beichte (M.S.D. 188) uit de 9e of 10e eeuw. Opper-Franken heeft inti, zoo ook de Pfalzer Beichte, de Würzburger echter unti. F als sluitletter, waar Neder-Fr. p en ƒ (inl. v) heeft, komt evenzoo tusschen Nahe en Moezel voor. In het zuiden van Middel-Franken, van Trier af, wordt hier en daar daz voor dat gevonden, mînaz en frequente voorvoeging van h is mij echter alleen uit Lorsch (Lauresham) bekend. Uit de Lorscher Beichte blijkt echter dat tusschenletter d daar t is, gote, fater | |
[pagina 289]
| |
enz. Van Mainz komt in de Biecht ht als hd voor, unrehdes, benevens chirichun, verder gab, chindesgi e.a. De streek van herkomst moet dus noordelijker in de buurt van de Moezel gezocht worden. De meeste overeenkomst bieden oorkonden van de Heeren zu Isenburg, uit 1300, en von Belle (Codex Diplomaticus Rheno-Mosellanus II en III, 337)Ga naar voetnoot1) als ook de oorkonden uit Coblentz. Van Sinzig den Rijn opwaarts wordt ûf gehoord, in genoemde oorkonden komt unde en ûf geregeld voor, evenzoo vone en von. In deze zelfde buurt worden, volgens Nörrenberg, Beitr. IX, 378, k en ch naast elkaar gehoord, en is b in de oorkonden het teeken voor v, terwijl zuidelijk van Coblentz de b op het einde b, in het woord de labiolabiale spirans is. De verschuiving der t is in deze oorkonden dezelfde als in de Parijsche fragmenten. Of de voorvoeging van h voor vocalen ergens in die buurt gevonden wordt, was mij niet mogelijk uit te maken, dewijl mij een voldoend aantal oude oorkonden uit die streken ontbrak. Wellicht kunnen stukken b.v. uit kloosters, die ouder zijn dan de Benediktijner Abdij Laach (1093), het een en ander bijbrengen om het dialect nader te bepalen. Het zal echter moeilijk zijn uit de taal de plaats van herkomst met volkomen zekerheid aan te wijzen, daar klankverbindingen als rp, lp e.a. ontbreken.
Utrecht, Dec. 1885. j.h. gallée. |
|
