Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 5 (1885)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 5

(1885)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bijdragen tot de dietsche grammatica.

VIII. Nog iets over de absolute naamvallen.

In welke naamvallen en in welke betrekking bezigde het Mul, absolute constructies, en in hoeverre is aan deze een al of niet oorspronkelijk Germaansch karakter toe te kennen? Ziedaar een paar vragen, wier beantwoording ik in de volgende regelen zal trachten te geven, ten deele in aansluiting aan de aanzienlijke lijst citaten, door Verdam in D. 2 (bl. 188 vlgg.) van dit tijdschrift bijeengebracht.

A. De Ogerm. dialecten kenden het gebruik van een absoluten datief, die in karakter volkomen overeenstemde met den absoluten ablatief in 't Latijn, den absol. genit. in 't Grieksch en den absol. locatief in 't Sanskr. Vgl. b.v. in 't Got. ‘marei vinda mikilamma vaiandin urraisida vas’, in 't Ohd. ‘sie habêtun nan in hanton, herzôn zwîvolôntôn’, in 't Os. ‘that wi.... bekuman te themo êwigon lîva, helpandemo ûsemo drohtine’, in 't Ags. ‘hie thâ râdhe stôpon beora andwlitan in bewerigenum under lodhum’, en zie verder de massa bewijsplaatsen, bij Grimm in diens Gr. 4, 896 vlgg., te vinden. In verband hiermede zou men kunnen verwachten ook in het Mnl. een dergelijke woordvoeging te ontmoeten, zouden Dietsche constructies, als ‘die see was eenen groten winde waeienden verheven’, ‘si haddene bi hem, den herten twivelenden’, enz., tot de mogelijkheden kunnen behooren. Dat ze desniettemin ontbreken, behoeft evenwel nauwelijks vermelding. Ze waren, evenals in 't Mhd., als levend element uit de taal verdwenen, en hadden slechts in een paar vaste en staande zegswijzen een spoor achtergelaten, nam. in belokenre dore, dure, beslotenen duren (Ohd. pilochaneru turi, bislozanên turin, Ags. dura belocenre, z. Gr. Gr. 4, 902, 903 en 905) en beslotenen grave, van wier oorspronkelijk karakter echter aireede zoo weinig werd gevoeld, dat men, onder den invloed der beneden te bespreken accusatieven, ook belokene dore, belokene duren en beslotene porte durfde zeggen, ja

zelfs, met vermenging der beide constructies, niet opzag tegen het bezigen van een uitdrukking beslotene grave (zie voor bewijsplaatsen dit Tijdschr. 2, bl. 190)1).

B.a. Voor dit verlies eener oorspronkelijke Germaansche woordvoeging had zich het Dietsch intusschen, gedeeltelijk althans, weten schadeloos te stellen door uit den vreemde een soortgelijk absoluut gebruik van den accusatief te ontleenen. Getuige:

‘Arnout reet... Den scilt voor de borst getoghen’, Grimb. 2, 2747; ‘Sach hi.. Den pape... Swart, getant alse een hont, Oren dorebort’, Sp. 14, 48, 6; ‘Ende hietene jegen hem utegaen, Bisscop cledere aneghedaen’, Sp. 14, 23, 15; ‘(hi) wart... Sijn rieme gesloten geworpen neder’, Sp. 17, 34, 37; ‘Si lach op derde ende een lettel stroes magere ende verhongerde lede’, Sp. 17, 67, 80; ‘Een kint lach ende sliep... onttaen den mont’, Sp. 26, 48, 44; ‘Haestelike clemt hi daer naer Ter roken op, tswert al baer’, Ferg. 1598 (evenzoo Ibid. 2384); ‘(si) lagen vore sijns parts voete, Ghescort lijf, cleeder ende haer’, Sp. 25, 22, 35; ‘Die here.,. Bleef te live... Te brokene sine scinkele beede’, Sp. 36, 9, 124; ‘Si voeren sciere Elc ontwonden hare baniere’, Flov. 295, ‘Ende heeft hem sinen lof gegeven, Oghen in den hemel geheven’, Franc. 5862; ‘Die maghet bleef zitten, ombevaen In haren armen den alden man’, D. War. 8, 80; ‘So seldi riden op entale, Die orse al springende’, Rose 2146; (vgl. in 't Ofra. ‘il monte sor son ceval s'espee çainte’, Auc. et Nic. 28, 16; ‘Et Percevals lance levée Le sint adies amont aval’, Ferg. 6, 14; ’Et laist aler que part qu'il vent Son cheval, le regne laschie’, Ferg. 84, 26; ‘La Dame... Entrée en est en son vergié Nus piez’, Barbaz. Fabl. 3, 328, 51; ‘Atant s'en vait à la meson D'esterlins trossez quinze livres’, Ib. 4, 435, 247; ‘Puis se remetoit el sentier l'écu au col, la lance frete’, Ib. 4, 288, 31; ‘Et issent

de la porte les frains abandonez’, Gui de Bourg. 498; ‘li rois Marsillon iontes ses meins devendra vostre hon’, Ch. de Rol. 15, 9; en voorts een reeks dergelijke constructies, door Nehry op bl. 49 - 54 zijner dissertat. ‘Ueber den Gebrauch des absolut. cas. obliquus des Altfranz. subst.’ aangehaald, als ‘Paien, tuit traites lur espees E les chapes des cols getees,... cururent’; ‘li uns vialt envoir l'autre Lance levee sor le fautre’; ‘Li roys sailli de son lit touz deschaus...une cote, sanz plus, vestue’, enz.).

Evenzoo, met een praepositioneele of adverbiale bepaling in pl. van 't participium: ‘dicken hi slapens plach Sittende, thooft an enen steen Of an een hout, els bedde ne geen, Een armen roc ende el niet an’, Franc. 2255 en 2257; ‘Doe maectemen onder hem vier weder Ende hinkene dat hovet neder’, Ib. 9390; ‘vijf dusent man, Platen of halsberch an’, Grimb. 2, 2913; en de herhaaldelijk in riddergedichten te lezen term scilt om hals, spere in die hant; (vgl. in 't Ofra, ‘des souduians, ki par çi te vont querant, sous les capes les nus brans’, Auc. et Nic. 15, 15; ‘Aucassins... est issus del gaut parfont, entre ses bras ses amors’, Ibid. 27, 4; ‘Il monte sor son ceval... s'amie devant lui’, Ibid. 28, 16; ‘ Kes vole par derier la siele El ruissel de la fonteniele, La teste avant com tumeor’, Ferg. 174, 40; ‘Puis se remetoit el sentier l'écu au col’, Barbaz. Fabl. 4, 288, 31; ‘Floovans s'en isi de France la garnie, Son escu à son col’, Floov. 234; ‘Richiers remaint defors, li chartreniers entre anz, En sa main un batum’, Ibid. 1284; ‘Estes vos XII pers de la terre de France, Les escharpes es cous’, lb. 1404; ‘Et troverent le roi devant son pavillon Sa main à sa maissele’, Guy de Bourg. 943; en verder een tal van dergelijke uitdrukkingen, op bl. 52, 53 en 54 der gemelde dissertatie bijeengebracht, als ‘Assis estoit sur une coche, Une grant macue en sa main’; ‘La sist li emperere... As piez un escamel neielet d'argent blanc, Sun capel en sun chief’; ‘ensi pendit (li erres) ius lo chief’; enz.);

aensien den bequamen dienst Br. Y.I., bl. 782 en 805; ansien ende gemerct dlast Belg. M. 1, 93; aenghesien die ghelegentheide

Br. Y. 7, 6778; aenzien de groite trouwe Ib. II, bl. 575; ‘Dit aldus ghezien van den prinche, de goede grave vraghde’, Kron. v. VI. 1, 41; ‘trappoert... gehoert ende ghesien die voerseide extracten, soe heeft een declaratie gemaeckt geweest’, Keure v. Zeel. 15 r.; ghemeerct den cranken staet Belg. M. 1, 92 ; ghemeerct ende ghehoort taenbringen Vad. M. 1, 241; ghemerckt ende oversien Die nutscap Br. Y. 6, 356; ‘De voornoemde Willem ghehort heurlieder antworde... versochte’, Gentsce Coll. 42; ‘Hoe hy Haerblock... wilt punyeren... partien ghehoort’, Ib. 63; ‘Alle dijngen te rechte ghemeerct, Hi es sot die sinen vrient verwerct’, Ovl. Lied. en Ged. 362, 1403; ‘dese partien aldus gehoert, zoe es geordineert’, Keure v. Zeel. 15 r.: gewoghen ende aenghesien Hercomen Br. Y. 7, 6393; ‘alle dinghen overleyt ende geweghen so wert daer gesloten enz.,’ Exe. Cron,. v. Brab. 172 r.; ‘dat beide partien... schuldich sijn te proevene... ende die ghehord si sullen u goed vonnesse wisen’, Belg. M. 1, 59; (z.o. Bj. 6, 8963; 7, 8009, 8010, en vgl. in 't Ofra. leur supplication oie, lour requeste oye, oyes et entendues leurs resons, veue leur supplicacion, veue la deposicion, enz., te vinden bij Nehry, bl. 60; ‘Si que tout consideré les Anglais se traïrent à Mauros’, geciteerd bij Littré);

duerende sinen, eenen tijt Br. Y. 6, 2786, Rijmkr. 5162, 10446; den vorseiden tijt durende Belg. M. 5, 97; durende mijn leven D. War. 5, 169; al dat jaer durende Belg. M. 10, 116; sijn leven lang gheduerende Belg. M. 10, 46; die dachvaert hangende Br. Y. 6, 8801; hangende die hooghe vierschare Keure v. Zeel. 19; ‘Desen tijt hanghende zo was vele onleden binnen Ghendt’, Gentsce Coll. 40; (z.o. Belg. M., 2, 390, Br. Y. II, bl. 542, en vgl. in 't Ofra. ‘le mariage durant li chevaliers aceta un fief’, ‘ce temps durant ot le roi de France et son conseil plusieurs consaulx’, aangeh. bij Littré; le bail durant, le feste et le paiement durans, tout ce pendant, le plet pentdant, te vinden bij Nehry, pag. 58 en 59);

uutghenomen onse vrouwe Lksp. 2, 60, 72; hem wtghenomen, enen boem ghenomen ute Mask. 690 en 612; uutgenomen den tem-

pel, ons tween Exe. Cr. v. Br. 122 r., Epist. en Evang. (Haerl. 1486) 85 r.; niemant uutghenomen, Geest. Ged. 23, 4; wtgeset onse poirters, O. Rott. Keure 31; wtgheset brieve, mijns heren hofghesinde, die borchgravinne, den pape, Leidsch Keurb. 28, 32, 44 en 96; al erghenlist uut gheseit, Br. Y . 6, 10737; uutghesceden Ingelschen Hael, Belg. M. 7, 306; alle(n) arghelist ute ghesceeden, Belg. M. 8, 94, Br. Y. 7, 13562; niemende uutghesteken, Br. Y. 6, 7320; uteghesteken alle erghelist, Br. Y. I, bl. 820; alle archeit, excusacie actergelaeten, Br. Y. I, bl. 800, Ovl. Lied. en Ged. 365, 1473; dit overgeslagen, Cl. v.d.l.l. 65; alle fraude ghewerdt, Kron. v. VI. 1, 118; onghescaet den seghel, Sp. 36, 8, 76; onbesmet der magheden staet, Am. 1, 2894; behouden goet ende leven, behouden der kindere recht, beh. de vrienscap van den heere, behouden vare, gecit in dit Tijdschr. 2, 198; (z.o. Br. Y. I, bl. 696, 765, 775, II, bl. 459, 483, Belg. M. 1, 256 en 257; en vgl. in 't Ofra. reservé leur armures, chevaulx, exceptez les noirs chapiaus, fors mise la justice, horsmis les amendes, enz., aangehaald bij Nehry, bl. 60 en 61; sauve vostre grace, sauf le droit d'autrui, ‘quittement aler s'en poreient, Salvs lur membres et salvs lur cors’, ‘Si distrent que il rendroient à li la cità et toutes les choses', sauves lor vies’, ‘hormis et essieut é tout le fief que je tieng de monseigneur’, ‘Li rois a doné à son mestre panetier la mestrise des talemeliers et la petite justice.... des bateures sans sanc et de clameur, hors mise la clameur de propriété’, te vinden bij Littré);

niet ieghenstaende haer clachte, Rijmkr. 7744; niet wederstaende loyen, Br. Y. II, bl. 471; niet wederstaend de letteren, Ib. bl. 538; (vgl. in 't Ofra. ‘Celui que est vertueux et beneuré est touz jours droit et bien, non obstant les fortunes’, gecit. bij Littré);

‘Regnerende.... Constantius, sterf... Die abt’, Sp. 26, 12, 1; ‘Karel dede Gauweloen An vier paerde binden doen, Up elken sittende enen knecht’, Sp. 41, 27, 96; ‘Al dit gedaen sprac si ter scare’, Sp. 25, 2, 135; ‘Dit ghedaen hot zweech daer al’, Mask. 893; ‘dit ghedaen zoo vercochten de hooftmannen enz.,’ ‘Dit ghedaen elc vertrack in tzyne’, ‘ghync hij in

s Gravensteen... maer dat ghedaen, quam weder in 't Chauselet’, ‘dat ghedaen zynde daer zal duecht af commen’, Gentsce Coll. 121, 126, 169 en 203; ‘de justicie ghedaen zynde zo track den gheheelen buuck van der stede tot den Scepenhuus’, Ib. 487; ‘Dit gedaen heeft hi siin riddere.... ontboden’, Cl. v.d.l.l. 94; ‘dat gedaen de prinche trac selve de scraghen van onder de taeffele’, Kron. v. VI. 1, 42; ‘aese pilgrimagen ghedaen sijnde hy quam tot den grave’, Ibid. 177; ‘dit ghebodt ghedaen men las daer twe brieven’, Ib. 2, 61, ‘Den eet ghedaen ende verclaers ghehoort werdens de manne vort ghemaent’, Belg. M. 1, 60; ‘dese brieven ghelesen soe seiden die van Brugghe’, Kr. v. Vl. 2, 57; ‘desen brief ghelesen soe wart Mer Bouwen gebracht uter vanghenesse’, Ib. 2, 124; ‘Dit voorghebot aldus ghelesen elc sciet van der marct’, Gentsce Coll. 168; ‘dit aldus volbracht... soe bleef die macht in den hertoge Aelbrecht vort’, Br. Y. 6, 8965; (z.n. Gentsce Coll. 25, 101, 118, 148, 190, 262, 291 en 494, Kron. v. VI. 1, 59, 120, 204, Cl. v.d.l.l. 96, D. War. 5, 170, Belg. M. 7, 302; 7, 94, en Brab. Y. 6 en 7 passim, en vgl. in 't Ofra. ‘que me dis honte oiant mes chevaliers’; ‘Le seignor del chastel meisme Apele oiant toz’; ‘La nos besames voiant cent chevaliers’, ‘Floire à le main prist, voiant tous’; ‘tout li oisel de France, mes iex voiant, Venoient contre lui’; ‘quant je arrivai en Cypre, il ne me fu demourei de remenant que douze vins livres de tournois, ma nef paie’; ‘le cors, le decevance conneue, rapela le sentence’; ‘La dite sédule leue... il affermèrent’; ‘s'il li eussent dit vilonnie... présent le mestre’, ‘les parties présentes... nous provocasmes que...’, enz., te vinden bij Nehry, bl. 56-66; ‘je conu racontant Antoine lo noble baron’, ‘a cui Specious mes comprestes... moi racontant donat tesmoin’, geciteerd bij Diez, Gr. § 267, en Nehry, bl. 63); en voorts nog andere diergelijke minder vaak voorkomende zinswendingen1), die, evenals de bovenstaande, ontegenzeggelijk voor

navolgingen van het Ofransch zijn te houden, daar het volstrekte ontbreken van een absoluten 4den nv. in de westelijke Ogerm. dialecten en het zeer twijfelachtige der aanwezigheid van dien casus in het Gotisch1) niet voor het oorspronkelijk Germaansch karakter van de besproken constructie pleiten2)

b. Enkele deelwoorden, in dergelijke woordvoeging gebezigd, hadden alreede het karakter van een praepositie aangenomen. Dat bewijst ons de datief of genitief, welke als de door een voorzetsel geregeerde naamval nu en dan in plaats van den oorspronkelijken accusatief wordt aangetroffen, in: uutghenomen onser vrouwen, Lksp. 2, 60; 72 v.; uutghenomen andren lieden, desen landen, Rijmb. 11216, Sp. 11, 29, 54; uutgenomen den goden, den wijven, Dietsche Bijb. (ms. 232 d.M.v. Lett.) 253 v., 259 v.;

uutgenomen, uutgesceiden (allen) den cleedren, Belg. M. 2, 170; uutgesceden den genen, den rudders clederen’, Ibid. 1, 259, en 5, 96; uutgenomen dien (neutr.) Ibid. 5, 83; ute genomen onsen vriheiden, desen ponte, Br. Y. I, bl. 697 en 792; uutghesceiden den heeren, Ib. II, bl. 722; onghescaet sire virtuut, Nat. Bl. 12, 244; behouden minen live, miere eren, siere macht, sire eren, sijnre heerlichede, sijns lijfs, uus ghebots, uwer bede, enz., z. dit Tijdschr. 2, 198; behouden der eren, den rechte, Lanc. 2, 12997; behouden uwen prevylegien, Gentsce Coll. 313; behouden dien (neutr.) Belg. M. 5, 831); niet wederstaende den eeden, Br. Y. 6, 3683; 7, 8772; niet wederstaende desen (neutr.) Ib. 7, 17823; desen niet jegenstaende, Gentsce Coll. 55; en nopende den ambochte, nopende den vleeschouwers2) ZVI. Bijdr. 3, 275 en 271 (vgl. in 't Ofra. ‘Et y estoit et usoit de toutes choses touchant faits d'armes comme roi’, gecit. bij Littré).

Toesiende schijnt zelfs alleen met den 3den nv. te zijn gebezigd. Men vindt, zoover mij bekend is, steeds toesiende mire vrouwen, Lanc. 2, 24346, toesiende allen dien, Lanc. 4, 948, toesiende der coninginne, Lanc. 4, 3314, toesiende allen (denghenen), Lev. v. Jes. cap. 68, Lanc. 4, 948, en nooit toesiende mine vrouwe, enz., zooals naar het Ofr. voiant cent chevaliers, enz. (z. bov.) te verwachten ware; en dat begrijpelijk genoeg, wanneer men let op het oorspronk. Germ. adverb. oechsiene ‘klaar, duidelijk’ (vgl. in 't Ohd. aucsiuno, evidenter, in 't Mnl. ‘So dat men oechsiene sach, Dat enz.’, Sp. 41, 42, 23, en, met een eenigszins gewijzigde opvatting des woords, als ‘openlijk’, ‘Gaf Ernout daer oechsiene Den coninc sijn sweert’, Parth. 6942), dat zich zoo uitstekend leende tot een verwarring met de navolging van het Ofra. voiant, en daarbij de genesis had kunnen te voorschijn roepen van

een nieuwen vorm oechsiende, die in de beteekenis ‘openlijk, zichtbaar’ (vgl. ‘Oechsiende al openbare quam an hem Jhesus Christus dare’, Sp. 35, 4, 21, ‘Liet hem die duvel in Ingelant Oechsiende sprekende sijn bekant’, Sp. 43, 23, 8), en in zijn verbinding met den datief des persoons, voor wien iets zichtbaar wordt of is (vgl. ‘Die den brief.... Oechsiende leeken ende clerken Ondede’, Sp. 35, 21, 82), het voorbeeld moest worden voor het bovengemeld gebruik van toesiende. Een bloote navolging hiervan was dan alle der scaren toehorende, z. dit Tijdschr. 2, 189, onderaan.

Voor den 3den nv. des nomens in uutgangende ouste, Rijmb. 23529, ingaende oechste, Rek. van Zeel. 1, 67, is het gewone gebruik van deze tijdsbepaling in den vorm des datiefs van gewicht geweest; naar het Ofr. entrant August, aoust entrant (z. Nehry, bl. 56) hadden de uitdrukkingen uutgangende oust, ingaende oechst moeten luiden.

c. Als conjunctie vinden we reeds aen(ghe)sien, gemerct dat Br. Y. I, bl. 800; 7, 6451, 6519, 8619; Belg. M. 1, 91 en 94, en niet jeghen-, niet wederstaende dat, Rijmkr. 5186, Belg. M. 1, 94, Br. Y. 7435, 7890, 11565.

d. Dat voorts aan constructies, gelijk ‘Saul ghinc dare waerd hem derden’ (met 2 gezellen), Rb. 9666, ‘Hen voeghet niet gaestu di derden’, B.v. Sed. 695, eveneens een Ofra. voorbeeld heeft ten grondslag gelegen, is reeds elders opgemerkt (z. Huydec. op Sto. I, bl. 502). Ik volsta daarom met de vermelding van ‘Se vos estiez ore vos tiers, S'auriez-vos ostel à talent’, Barbaz. Fabl. 4, 5, 140, en met verdere verwijzing naar de citaten, door Nehry (bl. 68) verzameld, als ‘passames de là atout vint chevaliers, dont il estoit li disiesme et je moi disiesme’, ‘je vous delivrerai vous vintime de chevaliers’, enz.

Somtijds werd hier li disiesme enz. ten onrechte als een nominatief opgevat, zooals blijkt uit: ‘Keye, die hem twintichste quam ghereden’, Lanc. 3, 22188; ‘Pieter was hem VIIIte ghevangen’, Kr. v. VI. 2, 27; ‘datten coninc gheliefde hem XXVte te comene’ Ib. 1, 167; ‘daer was hy hem XXste van sinen ghesel-

len ghestreken met gloyende yseren’, Ib. 200; ‘sendde eenen ruddere hem XIIe’, Ib. 2, 74; ‘sy vingen den bastardt.... hem XIIe’, Ib. 2, 83.

Zeer dikwijls ook vertoont zich ons ordinale met een aanhangsel -ere, -er, d.i. de genit. partit. van 't pron. pers. (= ‘van hen’), oorspronkelijk gebezigd ter aanwijzing van de gezellen, onder wie het subject de zoo- en zooveelste was; vgl.: ‘(hi) heeft hem te weghe geset Hem XIIster tors’, Sp. 24, 13, 31; ‘(Hi) es hem derder ten torre gereden’, Lanc. 3, 18290; ‘Dat hi hem vijftiender daer ran’, Br. Y. 3, 1339; ‘Dat Christus hem dertienster sat ende at’, Am. 2, 1127; ‘Datti voer dage hem tiender leet die porte’, Flandr. 1, 490; ‘Hi voer enweghe... Hem derder’, Al. 5, 202; ‘Keye quam jegen.... Hem vierder’, Lanc. 3, 20059; ‘Ic en ware maer mi twintichster comen’, Ib. 2, 19890; ‘hy reedt op de veste hem vierdere’, Kron. v. VI. 1, 154; ‘behoudende den casteleyn hem darddere sijn lijf’, Ib. 2, 41; enz.1). Blijkbaar was hier echter het gevoel voor die oude kracht van het vnw. reeds geheel of althans ten deele verloren gegaan en er(e) tot de waardeloosheid van een suffix, zonder beteekenis, afgedaald. Vanwaar anders ‘(Dar) was haer vader... van ridders hem vifter’, Lanc. 2, 18918, ‘Soe dat Walewein hem vierder van ridders daer quam’, Ib. 27002; ‘ic soude morghen soecken gherne Mi derder van stercken wiven’, Belg. M. 10, 54, met den tevens door een subst. aangewezen deelingsgenitief?

Ter uitdrukking van ditzelfde begrip ‘terwijl zooveel man bijeen waren of zijn’, bediende men zich intusschen in het Mnl. evenzeer van constructies, als ‘wi viere selen u... met wige bestaen’, Lanc. 3, 20049, ‘Si voren enwech allene si twe’, Alex. 5, 1281, ‘Dat gi ons vieren hebt ghesien’, Wal. 8438, enz., met een subject of object in het mv. en het cardinale als appositie daarvan. Vandaar verwarring, en gebruik van eerst-

genoemde zegswijzen (wier oorspronkelijk karakter alleen een onder- of voorwerp in 't enkelv. toeliet) ook bij een subject of object in den pluralis, gelijk in: ‘sy waren hem XIIe in 't casteel’, Kr. v. VI. 2, 83; ‘Die in die lande hem vierder hadden de heerscapie’, Sp. 31, 16, 59; ‘Die sal men ontsculdegen hem derder ten heilegen’, Belg. M. 6, 301; ‘Ontfinghen der martelaren scat Quintiliaen ende Cassiaen Hen achtienster’, Sp. 24, 44, 32 (z. het Lat, ‘passi sunt XVIII martyres, sc. Quintilianus et Cassianus et ceteri’); ‘Raveel was inden vort Hem XVIIIster Ridders van prise Die bleven alle tesen pongise’, Velth. 4, 34, 11.

Nog een andere soort van verwarring was de oorzaak der ontwikkeling van: ‘Olout bleef met hem sesten doot’, Sto. 6, 1051 (waarschijnlijk met een lezing van de hand eens afschrijvers, voor het oorspr. hem sesten); ‘cost, die Jorijs... mit hem anderen dede’, O.A.v. Be. 139; ‘sochtens verteert wi achte ende die burgermeyster mit hem anderden’, Ib. 83; ‘des moet die rechter met hem sevenden getuuch gheven’, Shs. 10 r.; ‘Weder hi woude striden Met hem twintichster in elker siden, so met min’, Br. Y. 2, 2586; ‘doe bleef Josephus mit sijn anderde’, St. 79 v.; ‘Du en selste oec niet gheerne wanderen mit dijn derden’, St. 105 r. (met sijn, dijn = hem, di). Hier toch had zich de invloed doen gevoelen van uitdrukkingen, als ‘Dus ghincsi sitten met hem drien’, Segh. 11840, en ‘doe ghinc die propheet... mit hem sessen tot den ses conincgen’, Dbvt. 196 r., waar volgens den samenhang respectief in 't geheel van 3 en 6 personen sprake is, en alzoo ‘ten getale van drie, zes’ bedoeld wordt1).

In ‘Daer ghi uwer sestiender waert van lantsheren’, Br. Y. 5, 2457, en ‘Waerdi uwer derde van ridderen’, Lanc. 2, 7038, is de vermenging waar te nemen van u sestiender, u derde en uwer sestiene, uwer drie; vgl. ‘si gingen visschen... haere seven’, Loh. 54 v.; ‘ginghen sy tsconincx hove bina harer VII dusent’, Sal. e. Marc. 47; ‘si gingen haerre seven op die see’, Oef. 166 v.1).

Aanraking met de constructies met hem dien, met hem sessen, enz. = ‘met drie, zes enz. (andere) pesonen’ (z. de aanmerk. onder aan de voorgaande bladz.), had eindelijk aanleiding gegeven tot wijziging van de beteekenis der besproken zegswijzen, met het ordinale. Niet meer ‘ten getale van zooveel’, maar ‘vergezeld van zooveel personen’ was hetgeen men wilde uitdrukken met: ‘dat Florens reet Hem tienden tUtrecht’, Sto. 2, 309 (var. Met hem tienden, evenals ‘soe reet florijs met hem tienden uter star’, Cr. 25 v.; vgl. bij Meerhout ’cum decem militibus’); ‘dat de grave Gwy wilde comen te Parijs hem vijftichstere’, VI. 1, 147 (vgl. bl. 148 ‘de grave Gwy met sinen vijftich edelen’); ‘Was daer een die Obrecht hiet Hem achtienden van gesellen’, Sp. 42, 36, 10 (vgl. 't Lat. ‘cum XVIII sodalibus’); ‘Regulus wart mettem vijftichsten ghevaen’, Sp. 15, 21, 15 (z. 't Lat. ‘cum L viris captus est’); ‘Dat hi hem XVI (var. hem vijftiender) daer ran’, Br.Y. 3, 1339, waarvoor de correspondeerende plaats uit den Sp., nam. 43, 16, 29, met hem XVster heeft.

C. Naast den hier besproken datief en accusatief pleegt men ook een Mnl. 2den nv., met absoluut karakter, aan te nemen. Daarvoor moeten dan uitdrukkingen doorgaan, als vechtender hant, wakender ogen, gebogener knien, gesonts lijfs, getrockens swerts, gerechtes speren, en andere dergelijke, welke op bl. 188

en vlgg. van dit Tijdschr. (Deel II) in grooten getale te vinden zijn; (vgl. ook in 't Mhd. trûriges muotes, eines mundes, gesundes lîbes, geneigetes houbetes, gebunden helms, enz., vermeld op bl. 892 en 906 van Dl. IV der Gr. v. Grimm). Maar zijn deze constructies in aard en wezen wel iets anders dan de even of wellicht nog meer gebruikelijke omschrijvingen met de praepositie met, met vechtender hant, met wakenden ogen, met gebogenen cnien, met gesonden live, enz. enz.? Moeten wij zulk een vechtender hant enz., in plaats van het voor een absoluten casus te laten gelden, niet liever als een genitiefbepaling van wijze of omstandigheid beschouwen? Had het Germaansch werkelijk een absoluten 2den naamval bezeten, waarom zou het gebruik daarvan dan uitsluitend tot dit geval beperkt zijn, waar de genitivus denzelfden dienst doet als de Lat. ablat. modi, met of zonder cum?1) Doch, zal men misschien in 't midden brengen, hoe dan een constructie te verklaren, die we aantreffen in ‘terstont aensiender ogen is hi verdorret’, Tboek v.d. lev. o. Heren (Antw. 1487) 186 r., ‘dat gi.... siender ogen ten hemel gevaren sijt’, Penitenciepsalm. (Gouda, 1496) 118 r.? Ik stel daar een andere vraag tegenover: waar vindt men in het Ogerm. een woordvoeging, die ons het recht geeft aan dit (aen)siender ogen oorspronkelijkheid toe te kennen? Is het niet veeleer hoogst waarschijnlijk, dat we de aanleiding van de ontwikkeling dezer blijkbaar jonge uitdrukking te zoeken hebben in een vorm oechsiens (zie Sp. 11, 53, 10, en Ovl. G. 3, 143, 34), welke met achtervoeging der adverbiale s uit bovengenoemd oechsiene was voortgekomen en, als een verbinding van oechs en siens (siendes) aangemerkt, den stoot tot de vorming van een plur. (aen)siender ogen had gegeven?

Opmerking. Wetens sijns en sijns willen, op bl. 192 van dit Tschr. (D. II) vermeld, zijn eveneens genitieven van wijze, die in karakter overeenstemmen met het bekende mijns, dijns enz. dankes, danks, met mijn, dijn enz. wil (vgl. Ondfr. thankis, met

vrijen wil), mijns enz. ondankes, ondancs, niet met mijn enz. wil (vgl. Ags. unpances, invite). In ongedaen sire boetscap, z.t.a. pl. bl. 190, steekt een participium, met de opvatting ‘zonder verricht te hebben’ en een daarvan afhangende genit. van relatie; (vgl. ook ‘Dat si sullen discorderen. Ende onghedaen weder keren’, Lksp. 4, 1, 68; ‘Doe die coninc wart gheware, Dat alle die heren... Onghedaen ghekeert waren’, Br. Y.I, bl. 504).


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde