Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 4

De verhouding van Reinaert I tot den Reinardus Vulpes, naar aanleiding van R.I. vs. 1836.¹⁾

R.I. vs. 1836 (ed. Martin) leest men:

Wildi mi sieden ofte braden
Ofte hanghen ofte blenden
Ic ne mach u niet ontwenden.

Ofte in vs. 1837 is disjunctief. Hoewel sieden en braden in vs. 1836 niet volkomen hetzelfde begrip uitdrukken, is het hoofdidée toch hetzelfde.

1) Eenige dagen nadat ik dit stukje in handen der redactie afgeleverd had zond Dr. Muller mij zijne dissertatie: ‘De oude en de jongere bewerking van den Reinaert.’ Veel uitvoeriger en met verschillende resultaten stelt Dr. Muller daar een onderzoek in naar de verhouding van R. I (a), R. II (b) en R.V. (l). Over het algemeen hecht hij meer aan 't gezag van 1 dan de schrijver van dit stukje. Men zie vooral hierover Inleiding pg. 5-10 en verder pg. 19-95 passim.

[p. 165]

Sieden en braden namelijk hebben beide de beteekenis van verbranden, zij het dan ook op verschillende wijze.

Rijmbijbel vs. 23392 v. leest men:

Soudemen twiet ute lesen dare
Ende in 'tfier werpen ende braden
Ende 'tcoren in die scure laden.

en ib. vs. 17270 vv. leest men hoe Astyages, na zijn kleinzoon Spartacus te hebben herkend, vertoornd dat de ‘prince’ (vs. 17218) zijn bevel niet heeft opgevolgd, dien prins zijn verraad betaald zet:

Nochtan gout hi hem harde sware
Dat hi achter liet dat hi hiet
Want hi doe soot ende briet
Des mans kint ende gaeft hem eten.¹⁾ enz.

In vs. 1836 is dus ofte niet zoo sterk scheidend als in vs. 1837. Vergelijken we nu de hier genoemde straffen met die in den Reinardus Vulpes, dan vinden wij sieden, braden, hangen, blenden, in 't Dietsch tegen rotis frangere membra, cruce punire, igne cremare, caecare in 't Latijn, I. vs. 855 vv.

De verandering die deze twee teksten in overeenstemming brengt ligt voor de hand: men schrappe de b van braden en leze:

Wildi mi sieden ofte raden enz.

De Fransche tekst (bij Willems pg. 334 vs. 11014 v.) heeft:

Or sui devant lui, si me tiegne
Et si me face ardoir ou pendre
Qar ne me puis vers lui deffendre.

1) Men zie verder over de overeenkomst van hoofdbegrip en het verschil van nuance Nat. Bloeme IIde deel 5. 73. v. - Graff. 3. 284 en ib. 6. 165. - Grimm Rechtsaltertümer² pg. 700.
Benecke II 233 invoce braten, waar men ook uit het Mhd. vele plaatsen vinden zal, waar sieden en braten door en verbonden zijn.
Hildegaersberg pg. 154 vs. 79 (verschil) enz.

[p. 166]

't geen voor onzen tekst geen uitsluitsel geeft. 1. heeft rotis frangere dat onze lezing bevestigt. Rein II vs. 1860 heeft echter braden. Evenzoo Reinke vs. 1754¹⁾.

De poëziedruk van 1487 heeft braden²⁾.

Het volksboek van 1564 (ed. Martin 1877 pg. 42) heeft:

Ghy muecht my dleven benemen duncket u goet.

De vraag waar het nu slechts op aankomt is deze: Geeft 1. ons vrijheid eene lezing in a te veranderen?

In zijne keurige voorrede op zijne uitgave van den Reinardus Vulpes heeft de heer W. Knorr den tekst van R. I aan eene vergelijking met den R. Vulpes onderworpen³⁾. Niet alleen zegt hij dat de Latijnsche vertaler veel verkort heeft, maar: ‘huc accedit quod Balduinus alia ex suo ingenio addidit, alia mutato singularum rerum ordine narrare maluit’. Als dit waar is - en eene vergelijking van de twee teksten leert het terstond - dan is het van belang te weten waarin die alia bestaan.

Die veranderingen kan men met Knorr aldus opsommen:

1^o.	den prologus (1. 1-23).
2^o.	den exitus carminis (1. 179 u. ad finem).
3^o.	eenige moralisatiën (ex. gr. 1. 422 et. s.).
4^o.	eenige plaatsen waar 1. met de klassieken te koop loopt.
5^o.	eenige veranderingen van volgorde voornamelijk in de biechtscène.
6^o.	‘singula quaedam’ (Knorr VII-X).

Op eene enkele uitzondering na zijn alle de door Knorr aan-

1) ed. Schröder pg. 73. Ook de andere edities voor zoover ik ze heb kunnen nagaan b.v. die van 1711 (pg. 87.) e.a.

2) cf. Horae Belg. XII pg. 14 vs. 192 of (betere afdruk) Beiträge van Paul en Braune VIII pg. 1 vv.

3) Reinardus Vulpes emendavit et adnotavit G. Knorr. Utini 1860. Praef. V. et q.s.

[p. 167]

gegeven verschilpunten van dien aard dat ze ons niet het recht ontnemen op grond van l. emendatiën op eenige van l. afwijkende plaats van a voor te slaan. Aangezien echter zeer vele kleinigheden hem òf ontsnapt òf der opteekening niet waardig zijn voorgekomen, veroorloof ik mij hieronder de resultaten op te geven waartoe eene nauwkeurige vergelijking van de beide teksten mij gebracht heeft.

Reinardus vs. Vulpes 23	lux. R. I 41. daghe.
23	Florida Tempe niet R. I 42.
24	v. uitgebreider dan R. I 43. v.
27	rector dominusque K.I. 44. Coninc.
28	ad sua festa vocans niet R.I. 45.
32	culpa vetat; niet dorste R.I. 52.
35	ipsius omnes hostes, en incusant facta parantque queri, waarvoor alleen in R.I. vs. 59.
40	Damna, dedecus, atque nefas, waarvoor R.I. vs. 68 alleen schade.
41	niet in R.I.
43	Et quamvis taceam de multis anders R.I. vs. 94.
51 en 52.	Herhaling van 't geen reeds R.I. vs. 68 en R.V. vs. 40 is uitgedrukt.
54	De woorden van Curtois staan in R.I. in de oratio indirecta.
57	Audit-catus niet R.I. vs. 107.
78	invenioque duos. R.I. vs. 154 doe vandie daer meester Reinaerde.
89	audit niet in R.I. 177.
91	v. os inimicum (quod bene jam scitur) rarius aequa refert. cf. R.I. vs. 182.
93	v. geheel afwijkend van R.I. 183. v.
95	Si duce dilectus foret. R.I. 166 sconinx.
97	anders dan R.I. 199.
100	anders dan R.I. 202.
102	nimium saturatus eras, sterker dan R.I. 212,

[p. 168]

	doch men zie A. Beets, Tijdschrift II pg. 206. v.
R.V. vs. 103	rodendum niet in R.I. vs. 214 of 215.
107	per summa pericula. R.I. 228 in sulker sorghe.
109	ille per ingenium licet evasit niet R.I.
114	verschilt van R.I. 241.
117	v. verschilt van R.I. 247. v. (injustam querellam - claghe van ere blase).
126	nihil quo reus esse potest R.I. 268 geheel afwijkend: dan of hi ware hermite ofte clusenare.
131	de valle. R.I. 284 van berghe te dale.
136	eratque dolens. R.I. 294 wide mare.
138	feretri stipat uterque latus. niet (na R.I. 305).
140	flent nimis atque gemunt. cf. R.I. 310.
141	Germanae Coppae fuerant. cf. R.I. 311.
142	incipiuntque queri. niet R.I. 314.
149	fortis eram juvenisque potens. cf. R.I. 326.
150	tenore suo. niet R.I. vs. 335.
152	anders R.I. 338.
158	vestes relligionis habens. R.I. 356 alse een hermijt.
161	rex leo enz. In R.I. 363 vv. oratio indirecta.
171	latebras fruticum transiverat. R.I. 396 vv.: was ghecropen dor de haghe ende hadde ons die porte onderghaen.
176	Illius potuit morsibus eripere. R.I. 405 bewachten no bescaermen.
182	sacra (facta luet.). niet in R.I. 424: het sal hem scinen.
183	sine. niet R.I. 425.
193	par vitro. R.I. 454 slecht.
197	cf. Muller pg. 30.
200	en vs. 201. tandem decernunt. R.I. 470 daarentegen slechts eenmaal.
206	arte sua. niet R.I. 488.
211	indignando superbus. vs. 213 weer indignum.

[p. 169]

	Daarentegen in R. I slechts eenmaal ende hevet in siere herten onwaert. vs. 498.
R.V. vs. 215	per opaca. R.I. 502 (h.s.) dor den ker. Martin leest met b. en in overeenstemming met l. dor dat donker.
219	Mons vicinus. R.I. 509 beneden. Jonckbloet en Muller (pg. 30) lezen beneven.
223	Jamque enz. R.I. 518 slechts es ghegaen.
229	Te cruce suspendet vel membra rotis tua franget. R.I. 531 hi doet u breken ende raden. Misschien hoort dit vers niet onder de afwijkende regels opgenomen te worden. Uit Grimm Rechtsaltertümer^2 pg. 688 blijkt toch dat de straffen van breken en raden gemakkelijk verwisseld kunnen worden. ‘Der leib wurde mit einem rad zerstoszen, hernach zwischen die radspeichen geflochten und damit in die höhe auf einen pfahl (oder den Galgen) gestellt’. Dit laatste schijnt Balduinus ook met zijn cruce suspendere bedoeld te hebben. Of komt in cruce suspensum steeds met verhanghen (bi der kelen) overeen, zooals in l. vs. 1561 en R.I. 3103? zie Reinke vs. 496. cf. ook l. 595 met R.I. 1377^1).
238	namque. R. I 556 maar (hs. jamque).
240	ultra mensuram en nimis. R. I 561 utermaten.
245	reputas tu vilia mella? R. I 576 hebdi honich dus onwaert.
254	quae procul aut prope sunt. cf. R. I 598 vv.
257	senos. R. I 604 zeven.

1) Men zie eene zeer belangrijke houtsnede in Thomas Wright, History of Domestie Manners and Sentiments in England. pg. 346.
Seghelijn vs. 11600 is zeer belangwekkend en kan m.i. slechts door de plaats van Grimm en deze houtsnede verklaard worden.

[p. 170]

R.V. vs. 265	si vim tenet ars mea. R. I 624. Brune, es mi daventure goet.
269	vadamus. R. I 632 volghet mi.
271	v. veel uitgebreider dan R. I 638.
280	melle fluit vas hoc: i properans et ede. R. I 660, 661. anders.
284	cf. R. I vs. 672.
286	mella vorare parans. niet in R. I (na 679).
291	numquam in altum. R. I 697. Doch Martin, Reinaert, Vorwort pg. VI, heeft voorgesteld te lezen: numquam in aevum.
293	Securi et dolabra. Dit komt met het hs. overeen. Prof. Jonckbloet (pg. 27) en Prof. Verdam^1) lezen echter ene scaerpe aex, ene baerde.
295	Gaude, manduca. R. I 704 vaste gaet mineren. Zie de emendatie van Prof. de Vries, in de Reinaerdiana van Prof. Verdam, Tijdschr. I pg. 11 vv. Men zie echter ook Glossarium op den Ferguut (door Verdam) in voce mineren.
301	omnis populus. R. I 718 mekel here.
303	v. fustes, temones, fossoria, flagra, ligones, uncos, stiuas. R. I 722 v. bessem, vleghel, rake, stake.
334	Contum cornutum. R. I 796 enen verboorden cloet. Doch men zie de keurige emendatie van Prof. de Vries, Tijdschr. I 13 vv. ib. male tutum niet in R.I.
343	Subtus. R. I 823 daer.
348	anders R. I 834.
358	v. niet R. I 850.
370	nullius hoc iter est. R. I 882 verre uut allen weghen.

1) Tijdschr. I pg. 11.

[p. 171]

R.V. vs. 372	anders uitgedrukt dan R. I 888.
373	niet in R. I vóór 893.
377	decoriasse. R I 901 ghesleghen. Dr. Muller leest ghevleghen (pg. 39) ib. putat. R. I 900 hopede.
382	ad vallem tendit. R. I 910 sach hi nederwaert te dale. Of is bij tendere te verstaan lumina?
391	anders R. I 931.
393	niet in R. I na vs. 933.
396	quis barbam rasit. niet in R.I.
401	Sacra colis. cf. R. I 950, 951.
420	ultio digna enz. R. I 998 of ic dit niet ne wreke.
430	niet in R. I na 1011.
451	et ad alta vola. niet R. I 1051.
459	portum qui stetit ante domus. R. I 1066 alleene in sijn huus.
462	Salve Reinarde. niet R. I 1068.
468	cf. de noot van W. Knorr op pg. 16 en R. I 1075.
477	niet in R. I na 1086.
485	satis illud erit. R. I 1119 Daermede liet ic u ghewaert.
491 en 493	2 maal horrea enz. R. I 1123 slechts éénmaal.
496	tecta cupita. R. I 1161 spapen scure.
505	alludens mus ruit. R. I 1178 hoe die muse pipen.
521	vulpes. R. I 1329 hoenre dief.
525	accendit lumen Julocca. In R. I 1232 doet Martinet dit.
529	niet in R. I na 1255.
532	extrahit hic unum de testibus. duidelijker dan R.I. 1265. v.
538	hic est de testibus unus. R. I 1277 (hs.) dit was van uwes vader ghewande. Jonckbloet (cf. Gloss. Rein. in voce ghewande) leest ghewade,

[p. 172]

	doch ook dit komt niet met testes overeen. Hoe Julocca hier van ingewanden kan spreken is mij niet duidelijk. Misschien moet men lezen: dit was van uwes vader ghegaden Siet hier mijn scande ende mijn scade^1).
541	non promptus et aptus. R. I 1281 mat.
543	sibilat ille culo. R. I 1285 ende hem crakede die taverne.
546	v. anders R. I 1290 v.
548	allisus. niet R. I 1294.
550	v. niet in R. I na 1295.
R.V. vs. 580	Audax. R. I 1349 niemen en es so sot. Eene merkwaardige plaats, die ten duidelijkste bewijst dat het Balduinus niet om eene woordelijke vertaling te doen was. Niets toch had hem anders belet Stultus nullus erit te schrijven.
582	providus et cautus. Tunc rex ait. niet in R. I na 1353.
587	dulciter. niet R. I 1364.
591	quod venias Consulo nempe tibi en vs. 598 Consulo quod mecum vadas. In R. I slechts eenmaal. - vs. 1383 v.
611	dape mente bona. niet R. I 1407.
612	(Cujus lanugo) nitescit. anders R. I 1410 v. hem staen wel (die gaerneline).
616	anders R. I 1415.
635-38	geheel anders R. I 1455 v.
657	fratres desinite. niet in R. I 1495.
662-674.	Deze geheele passage wordt in R. I vs. 1502 v. weergegeven met de woorden:

1) Dr. Muller (pg. 47 v.) leest in vs. 1278: Dit es sijn scande ende mijn scade, en schijnt aan de beteekenis van ghewade geen aanstoot te nemen.

[p. 173]

	Sint dedic hem meerren scamp, upt ijs, daer icken leerde visschen daer hi niet conste ontwisschen, hi ontfincker meneghen slach.
R.V. vs. 681	niet in R. I na 1607 waar het te verwachten ware. Het zij hier opgemerkt dat de geheele biechtscène geheel en al wat volgorde betreft afwijkt van R.I.
689	moneo. R. I 1633 stietene. Doch Martin (Einleit. VI) leest moveo.
692	Capitur trahitur laceratur en l. 693 niet in R.I. na 1643.
717	namque luet. niet in R. I 1543.
728	v. Presbyteri cameram subiit lupus inque foramen Quod subiit captus ventre tenetur adhuc. R. I 1572: dat daer ware in spapen spiker een wulf ghevaen die hem selve hadde ghevaen enz. Jonckbloet en Martin ghedaen in vs. 1574. Doch men zie A. Beets, Tijdschr. III pg. 221.
734	humi. R. I 1594 gras.
736	Clamore ferentes en ib. 737 Cantibus atque jocis. R. I 1599 met groten ghehuke.
738	proiciunt. l. 1602 bleef hi ligghende.
740	niet in R. I na 1603.
758	mea probra. R. I 1668 al dat mi mach ghedinken nu.
765	cf. R. I 1686.
771	profatus ait. R. I 1700 ende sprac.
774	videt. R. I 1697 plach te wedene.
786	pessime quidnam en ib. 787. cf. R. I 1732.
790	aucarum. niet in R. I 1739.
795	tam cupit altilia. niet in R. I voor of na 1729.

[p. 174]

R.V. vs. 798	Reinardus graditur. R. I 1747 dan keerden si.
800 en 801.	Cum duce qui fuerant. niet in R. I 1748.
802	forefactor. cf. R. I 1765. Martin (Einl. VI) stelt voor te lezen: forefacti.
804	niet in R. I na 1754.
811-813	uitgebreider dan in R. I 1772-74.
815	fraude. R. I 1777 gherne.
817	anders R. I 1779.
829	verba dolosa simul. niet in R. I na 1796.
831-835	anders R. I 1800-1803.
839	niet in R. I na 1808.
840	fides etc. en 841 Bruno, Tiberto. niet in R. I na 1809.
843	abrasam. niet in R. I 1814.
844	mirum etc. en ib. 845. niet in R. I 1818.
850	honore. niet in R. I 1825.
852	presbyteri mures rapturus. R. I 1827 tes papen.
853	me sine. niet in R. I 1827.
855	membra rotis frangere. R. I 1836 braden. Doch men zie het begin van dit opstel.
859	niet in R. I na 1833.
861	sive. R. I 1835 ende.
867	loquuntur ita. R. I 1848 Belijn sprac.
868 en 869	geheel anders R. I 1848, 1849.
870	natis et amicis. R. I 1850 maghen.
878	v. queruntur in causamque trahunt. niet R. I 1862.
880	hinc enz. en vs. 881. niet geheel gelijk aan R. I 1865.
883	longus taedia sermo daret. R. I 1870 het ware mi pijnlic ende swaer.
886	damnat sententia. R. I 1878 si wijsten.
890	potest. R. I 1886 in plurali.
891	dedecus esset ei. niet R. I 1887.

[p. 175]

R.V. vs. 895	Sagax niet R. I 1896.
897	et hinc enz. niet R. I 1899.
905	bene. niet R. I 1908. saer meer.
907	attamen. niet R. I 1914 ende.
913	suspendendus etc. R. I 1924. cf. Beets, Tijdschr. III. 222.
915	o Tiberte loquax. niet R. I 1926.
925	e laqueo. anders R. I 1933 v.
926	cf. R. I 1941. Knorr, praefatio pg. IX. Tijdschr. I pg. 17.
930	daret. R. I 1950 in hoorde nie.
936	non ego feci. R. I 1962 (hs.) hine. Jonckbloet en Martin lezen echter ine.
937	protinus. niet R. I 1961.
938	quos non R. amavit. niet R. I in het hs. na 1963. Doch op grond van R. I vs. 464, 2849, 3039 is door Martin ingevoegd: die Reinaerde waren te wreet.
948	Sis licet ipse gravis. anders R. I 1986.
953	aestimet. niet R. I 1999.
956	Nonne pater moriens liber cura fuit omni? R. I 2007 van alle sinen sonden vri. Wat de zonden hierbij doen is mij niet duidelijk. Men zal wel met Knorr (praef. IX) sorghen te lezen hebben. Men vergelijke Reinke vs. 1931 waar ook van ‘sorghen’ sprake is.
961	gaudia magna tenent. niet R. I 2017.
963	intra se enz. cf. R. I 2026.
967	ut mihi proficiet ars mea. R. I 2084 levic; cf. vs. 2036 mine gebreke reinaerdie.
973	R. I 2047 slechts verdoren.
974	aduncum. niet R. I 2048.
975	ontbreekt R. I na 2048.
977	niet R. I na 2049.

[p. 176]

R.V. vs. 984	turba. R. I 2864 huus.
986	v. Simplex et purus. R. I 2072 een hovesch kint.
988	pratis. niet 2074.
993	latenter edo cf. R. I 2084.
994	R I 2086 (hs.), maar Martin leest met Grimm hanen. cf. Muller pg. 65.
1004	anders R. I 2106.
1005	particula minima. R. I 2107 mijn deel half.
1011	Contentus. cf. R. I 2127.
1015	stoque remotus ego. niet in R.I.
1021	Steeds wordt Dietsch 7 door senis vertaald. Zoo ook hier. Alleen 1. vs. 1014 septem.
1022	festinans. R. I 2138 gaf hi Reinaerde felle antwoorde. Martin, Anmerk. pg. 375, stelt voor te lezen: snelle antwoorde.
	ib. est tibi tantum, en
1023	nec celato precor. niet R. I 2139.
1030	per sacra. R. I 2152 bi der selven vaert.
1036	sed fel (en 1037) his potum fundit, quod sine laude bibent. duidelijker dan R. I 2174 v.
1040	v. cf. R. I 2181.
1044	electos atque propinquos. R. I 2191 een v.m. liefsten maghen.
1050	ne me mentiri rex, crede. R. I 2203 hoe mochtic sulke moort ghetemen? Van moort kan in dit vers echter geen sprake zijn. Het valt in 't oog dat vs. 2204 v. ‘waendi dat ie wille nemen ene loghene up mine langhe vaert’ hierop terugslaat. Prof. Moltzer leest in vs. 2203 dan ook ‘Hoe mochtic sulke woort ghetemen’. Beziet men echter het zinsverband goed, en let men daarbij op l. vs. 1052 peccasti quod tu loqueris mihi sic, dan zal men waarschijnlijk met den heer F. Buitenrust Hettema,

[p. 177]

	litt. belg. cand.^1), alhier willen lezen: hoe mochti(e) sulke woort ghetemen. Zoo deze regel niet aldus in 't handschrift staat uitgedrukt, verschilt hij er toch slechts uitermate weinig van. Het voorkomen van het woord moort in vss. 2158, 2195 enz. bewijst niets tegen bovenstaande gissing en kan zelfs de aanleiding geweest zijn dat de afschrijver in vs. 2203 weer moort schreef.
R.V. vs. 1054	nutu reginae. R. I 2207 bi der c. rade.
1059	incipit et ait. R. I 2218 sprac.
1064	Carnalem patrem. R. I 2226 sinen erdschen vader. Maar de afwijking is niet groot, want erdsch als staande tegenover ‘hemelsch’ zal wel de beteekenis van vleeschelijk hebben. cf. R. II vs. 2250 die hem wan.
1069 en 1070	Superbus et elatus. R. I 2243 overdadich ende fier. cf. Verdam, Reinaerdiana pg. 21 en 22.
1071	niet in R. I na 2245.
1072	quaerere. R. I 2248 al daer hi vant.
1083	Inter Gandavum nunc Vasiamque sita. cf. R. I 2261 en Knorr praef. VII.
1086-1089	niet in het hs. van R.I. Door Jonckbloet echter uit R. II er bijgevoegd. cf. R. I (ed. M.) vs. 2269 vv.
1090	Si rex seu. niet in R. I 2274.
1095	laetum mero en ib. 1097 temulentus. R. I slechts eenmaal vs. 2282.
1101	ordine. R. I 2292 tehant.
1102	inter signa refert verissima. R. I 2294 (hs.) oec seide zoet bi sulken lijctekine. J. leest (vs. 2302): Oec seide soe mi sulke lijctekine,

1) Beide heeren hebben mij welwillend toegestaan dit hier op te nemen.

[p. 178]

	maar vraagt of men ook te lezen heeft: Ooc proefde soet bi lijctekinen. Martin leest: Ooc seide soe mi lijctekine.
R.V. vs. 1105	niet in R. I na 2299.
1106	Ranarumque memor, quae enz. R. I hs. die pude wile waren vri enz. De verbinding is dus in 't Latijn hechter dan in 't Dietsch. Dit ware echter gemakkelijk te verhelpen door achter ijs in vs. 2299 een punt, en achter wijs een dubbele punt te plaatsen. Doch men zie voor andere bezwaren tegen de 30 regels 1^o Jonckbloet, van den Vos Reinaerde pg. 89 noot. 2^o Verdam, Reinaerdiana pg. 22. Muller pgg. 70. 166.
1119	Crudelemque feris. niet R. I 2332.
1120 en 1121	Tegen 4 in R. I 2336 worden aan den koning hier 5 adjectiva toegevoegd.
1134	infra filicem. R. I 2374 met groten vare. Doch wel te recht leest Martin met groten varen.
1136	collo tenus. niet 2383.
1144	v. signaque planat ille pedum. R. I (hs.) 2394 daer sine vore hadden ghestaen. Grimm, die den Reinardus niet kende, emendeerde echter daer sine voete hadden ghestaen.
1146	his factis. R. I 2399 aldus.
1147	qua quaerit. R. I 2400 v. daer ... waren.
1155	inventas gazas. R. I 2419 den overgrooten schat.
1158	transferimus. R. I 2413 ic. cf. echter vs. 2417.
1164	legatus Bruni. cf. R. I 2435. Verdam pg. 24.
1170 en 1171	niet in R. I (hs.) na 2438. Volgens Verdam naar R. II 2458 vv. aldus ex conjectura aan te vullen: Sodat hi in corten stonden Daer niet enen pennine hadde vonden.

[p. 179]

R.V. vs. 1171	Tota Flandria. R. I 2440 Die stad van Lonnen. Verdam ziet bezwaar in 't woord ontgonnen op deze plaats. Men zie Tijdschr. I pg. 24, 25 en vergelijke ook Glossarium op den Ferguut in voce ontginnen.
1188	It (pater). R. I 2476 soude gaen.
1206	dum rex mihi probra remittat. cf. R. I 2512 (hs.) Ende Bruun alle mine onschulde, waarvoor Grimm op grond van R. II 2534 leest ende alle mine broke ende schulde.
1211	deceptus fraude vel arte sua. R. I 2516 ontweghet.
1227	hoc laudo, sicque volo. cf. R. I 2543 v. alwaar gheloofde niet deze zelfde beteekenis heeft. cf. J.'s Glossarium in voce.
1228	Coram regina. niet R. I 2545.
1231	vides. jane was hi R. I 2550.
1233	regi talia (dicit) ovans. niet R. I 2553.
1234	rex et regina. R. I 2553 Coninc edel here.
1240	Ermericus dives olim. R. I 2566 wilen Ermeline.
1243	totius mundi. niet 2569.
1245	audi. R. I 2574 swighet stille.
1252 en 1253	cf. R. I 2594: dat daer waert gherne wilde sijn, 't geen in 't zinsverband niet past, en waarvoor men met Martin, Anmerkungen pg. 380, wel zal moeten lezen: dat daer niet gherne wilde zijn.
1266	septem. R. I 2605 jonghe.
1271	regia sceptra. cf. R. I 2614 v.
1272	dices; hoe dicke suldi peinsen (vs. 2620).
1274	sit honor enz. en vs. 1275. R. I 2624 alleen god gheve di goet, waer du bist.

[p. 180]

R.V. vs. 1287-1290	Eene aardige uitwerking van vs. 1286.
1294	properat. R. I 2650 ghinc.
1300 en 1301	niet in R. I (hs.) maar door Jonckbloet naar R. II er in gevoegd. Zie Martin vs. 2657-61.
1305	(Hulsterlo) quem fugit omnis homo. niet in R. I vs. 2666.
1308	aestum. R. I 2670 aermode.
1311	Tibundus Catulus. In R. I vs. 2674 is een zekere Reinout de Vries (Grimm, hs. ries) de valsche munter^1).
1317	Sum memor usque tui! niet in R. I na 2682.
1318	Scires dicere; ghi sout toghen. R. I 2684.
ib.	per rhythmica verba. R. I 2685 (hs.) met huwen sone Rine. Doch klaarblijkelijk is dit een vergissing van den afschrijver, die door het voorafgaande in de war werd gebracht. Willems las tone. Jonckbloet sone. Men zal wel met Martin te lezen hebben: met sconen rime, waers te doene. Men zie over deze plaats, waar het hs. nog erger bedorven schijnt, Dr. Verdam, Reinaerdiana pg. 25 v.
1319	perfidus. R. I 2689 belghen doen.
1326	alnumque. R. I 2702 borne. Dit schijnt echter alweder eene vergissing te zijn, zie Martin aanteekeningen pg. 381. Men leze berke.
1349	de judicibus. R. I 2739 voor den deken Hermanne.
1362	proque tribunali. cf. R. I 2761.
1377	facitote bene. ere doet R. I 2789.
1382	omni en 1383 sorde sua, en nequitiis suis. R. I alleen: van alle sonderliker daet (vs. 2802).

1) Men zie echter de aanteekening hierachter.

[p. 181]

R.V. vs. 1391	cf. R. I 2808.
1394	celer. niet R. I 2816.
1403	Coram rege. R. I 2833 voor de coninghinne.
1407	Carceris ima petunt. niet R. I 2843.
1416	in aure. niet R. I 2857.
1420	v. Soleas anteriores duas. R. I 2861 vier vaste scoen.
1422	posteriores. R. I 2869 twee van haren scoen.
1428	Cum pede utroque. R. I 2891 toten claeuwen.
1429	Nec tamen os aperit. niet R. I 2893.
1436	dulcis et o cara matertera. cf. R. I 2907.
1447	cf. R. I 2922 v.
1449	gravi laesi debilitate. R. I 2927 ghebonden en ghewont.
1456	soleis inunctis. R. I 2935 v. dede Reinaert sijn scoen snoeren die Isengrijns waren te voren. Dr. Franck (zie Reinaerdiana pg. 26) leest (met het oog op R. II 2921 v.): dede Reinaert sijn scoen snoeren die Isengrijns te voren waren, waardoor ook zeker vs. 2936 welluidender klinkt. Het is misschien niet zonder belang hierbij op te merken, dat vs. 2938 v. nog eens gezegd wordt: ende hadse vaste ghedaen binden om sine voete.
1457	quas dederant ... lupus atque lupa. R. I 2936 die Isengrijns waren te voren.
1462	accersiri. R. I 2948 haesten. Willems naesten.
1468	praelati dicunt. R. I 2959 meester Juffroet.
1470	terram ad almam. R. I 2965 over se ('t geen

[p. 182]

	als vele andere regels alleen in de wijze van uitdrukken verschilt).
R.V. vs. 1481	per mensem. R. I 2972 acht weken.
1494	memorari. R. I 3003 (over hem) bidden. cf. ook R. I 3005 met l. 1495.
1511	quattuor calciamenta. R. I 3032 die scoen.
1526	in pace morare. R. I 3047 blijf ghesont.
1538	Felix est vestra vita. niet R. I na 3069.
1571	jam sua facta luat. cf. R. I 3112-3117.
1573	cf. R. I 3120.
1578	Deficit ista tamen cito vox. cf. R. I 3131.
1580	ad edendum. R. I hs. 3136 ten base. Zie De Vries Mnl. Taalz. pg. 31 en het naschrift aldaar.
1589	Pro marcis mille. cf. R. I 3150 omme seven maerc van goude.
1602	cf. R. I 3161.
1605	cf. R. I 3163.
1608	per multos annos. R. I 3168 seven.
1619	cf. R. I 3189. In 't hs. van den R.V. staat gravior, waarvoor Knorr gratior leest.
1628	cf. R. I 3203.
1632	cf. R. I 3212.
1635	ne moveare rogo. cf. R. I 3217.
1642	voce miseranda. R. I 3233 harde.
1648	Beline. R. I 3243 helet vri.
1649	ut possis juvare. R. I 3244 helpt laven. Doch Jonckbloet werpt er laven uit.
1662	pyxis. R. I 3266 enighe dinc.
1667	tibi rex erit inde favens. cf. R. I 3276.
1675	Manibus tuis. R. I 3295 bi hem.
1682	gaudet. In het overeenkomstige vers (3298) staat hoorde. Doch cf. R. I vs. 3301.
1683	Unius dimidiique pedis. R. I 3300 meer dan eenen halven voet. cf. R. II 3314^1) en Reinke vs. 3078.

1) Franck en Muller lezen dan ook: meer dan anderhalven voet.

[p. 183]

R.V. vs. 1692	mi domne. R. I 3313 Reinaert.
1695	cf. R. I 3321.
1698	valefaciens. R. I vs. 3322.
1707	sum vir. niet R. I 3330.
	ib. vos properate citi. cf. R. I 3331.
1716	quo noster peregrinus abit. cf. R. I 3346.
1748	Care nepos. R. I 3406 here Firapeel.
	ib. peregrinus. niet R. I 3407.
1752	cf. R. I vs. 3413 met de varianten.
1786	silvisque jugisque. R. I 3451 velt.
1788	favorem. R. I 3463 vaste hulde.
1796	Coram rege. niet R. I 3475.
	Bij vs. 1798 begint de exitus Carminis.

In deze vrij uitgebreide lijst zijn niet alle afwijkingen opgenomen¹⁾. Balduinus heeft vooral in de laatste helft van zijne vertaling sterk toegegeven aan eene zucht tot wijdloopigheid en tot onnoodige herhaling. Had ik alle deze verschilpunten in de lijst geplaatst, dan zou die eene onnoodige uitbreiding hebben verkregen.

Onnoodig - en schadelijk, want het overzicht over de kleinere geschilpunten, waar het bij teksteritiek juist op aankomt, zou er moeilijker door geworden zijn.

Voorzeker zal uit deze opgave wel blijken, dat men niet al te zeer op den Latijnschen tekst af mag gaan, noch uit eene afwijking in 't Latijn mag besluiten tot de noodzakelijkheid eener verandering in a. Anders wordt de zaak zoo er iets aan a hapert²⁾. Dan kan zonder twijfel l den weg wijzen.

De vraag is: hapert hier werkelijk iets aan vs. 1836? Moet het verschil in 't gebruik van ofte ons naar eene tekstverbete-

1) Men zie voor andere afwijkingen Dr. Muller's doorwrocht proefschrift.

2) Ik vestig de aandacht op hetgeen in de vorige lijst onder de volgende verzen is aangevoerd: vss. 102, 215, 293, 295, 334, 538, 728, 926, 936, 956, 1022, 1069 1086, 1134, 1171, 1252, 1311 (met de aant. hierachter), 1318, 1326, 1456.

[p. 184]

ring doen omzien? Ik durf niet beslissen; is het echter 't geval, dan zijn er twee oplossingen mogelijk:

1^o. Men leze raden en dan zal men zich de zaak aldus voor te stellen hebben:

Die tekst van R. I, welke door Balduinus werd gebruikt en waarvan het Comb. Ms. een later min of meer getrouw afschrift is, had raden. Balduinus vertaalde dan ook membra rotis frangere.

De bewerker van R. II, 't zij hij het woord niet verstond¹⁾, 't zij dat hem, wat zeer licht gebeuren kon²⁾, de b van het daaronder staande blenden voorschemerde, schreef braden. De ‘ideën-associatie’ - hij had juist sieden opgeschreven - kan hem het woord licht aan de hand hebben gedaan.

Direct of indirect gronden zich alle verdere teksten op R. II³⁾, zoodat wij met hen geene rekening meer behoeven te maken.

2^o. Vindt men ofte aanstootelijk, doch de verandering van braden in raden op grond van l. te stout, dan zou men aan eene tweede verandering de voorkeur kunnen geven:

Ik vestig daarvoor de aandacht op l. vs. 861 in verband met R. I vs. 1835.

De vergelijking van die plaatsen zou er dan toe kunnen leiden de beide verzen aldus te lezen:

R. I 1835

Ghi moghet mi vromen ofte scaden
Wildi mi sieden ende braden⁴⁾ etc.

In dit geval zou men echter om de lezing van l. 855 te verklaren deze hypothese moeten opstellen: Aan Balduinus zou het verschillend gebruik van ofte opgevallen zijn en hij zou er zich daarom door 't gebruik van een ander woord uit gered

1) De Teuthonista kent het niet. Pl. ook niet, evenmin als Kil. Lksp. komt het nog voor. cf. R. I vs. 531. Derde Edewaert vs. 932.

2) Iets dergelijks neemt Prien Beitr. VIII 53 aan.

3) Zie Prien ib.

4) cf. Belg. Mus. IV 332, vs. 933 bij Oud. 5, 767.

[p. 185]

hebben. Deze hypothese veronderstelt echter een naar mijn inzien te hooge mate van critiek bij onzen geestelijke en is daarom niet zeer aannemelijk.

Het zij mij vergund de zaak aan het oordeel van Reinaertkundigen ter beslissing over te laten.

Utrecht, Juni 1884.

h. logeman.