Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 2

[p. 199]

Tentoonstelling van het boek te Gent

Het ‘Syndicaat der Boeknijverheid van Oost-Vlaanderen’ heeft van 2 tot 31 Juli 1904 een Tentoonstelling van het Boek gehouden, die hoofdzakelijk dienen moest om de kunde van zijne leden te toonen, en vooral hunne onkunde bewees. Onkunde minder van technischen dan van aesthetischen aard, wel is waar. Maar, meenen wij nu ook dat de schoonheid van het moderne boek - even goed, overigens, als die van het oude - tot grondslag de volmaaktheid der techniek moet hebben: waar typographische vaardigheid alleen dient om zeer heteroclitische bestanddeelen alleronsmakelijkst samen te brengen, en aan ornamenten, die op zich zelf lief zijn, of eigenaardig, het gevaar van slecht gezelschap te leeren, wordt ze haast hatelijk, en zou doen wenschen naar minder handigheid ten bate van beteren smaak. - O, ik weet wel dat ‘commerce-werk’ (en wat wordt er in Oost-Vlaanderen al anders gedrukt) niet uitbundig den artistieken zin overspannen zal! Wáar, echter, vindt men hier, - tenzij bij een paar firma's: in 't land der blinden is éenoog koning, - dien eenvoudigen oogenlust die uit bloot de logiek van den stiel, van het werk zelf voortspruit? Wáar éen enkel boek dat éenheid vertoont (en ik vraag niet eens aesthetisch genot) in papier, druksel, versiering en band? Zeker, de huizen Huyshauwer en de Scheerder, Siffer, de Seyn,van Doosselaere e.a., hebben goed materiaal en handige werklui. Maar zelfs bij hunne voortbrengst kan men zich van een streng ‘Hier vloekt men niet’ kwalijk onthouden. En hoe is het dan met de andere, wier talrijk tentoongestelde spijskaarten - Oost-Vlaamsche specialiteit - meer smaak vertoonen in den keus der gerechten dan in de uitvoering hunner typographie!...

Gelukkig vindt men solaas en vreugde na al dat ameldonk-papier, al die zeep-kleurtjes, al die dansende en waggelende letterzetterij, bij het degelijk en vaak schoon bindwerk van Aug. de Decker-Lemaire, van Gent. Natuurlijk kan alles niet in gelijke mate bevallen: arbeid op bestelling te leveren dwong den meester-boekbinder wel eens tot vervelende praktijken: aanbrengen van zwart en goud en zilver op rein-lederen banden, gebruiken van hoeken en sloten die onsmakelijk en ja vernielend werken. Toch vindt men steeds bij hem de hoedanigheden die een volledig-goed werkman maken: onberispelijke techniek, liefde voor de uitvoering en uitstekenden zin voor het passende in ornamenteering en stijl. Zijn drijfwerk in leder is, overigens, van buitengemeene vaardigheid, en meenen wij nu ook dat het, overdadig toegebracht, den boekband eerder schade doet, waar het vol stijl en nobelen smaak wordt aangewend, zooals dikwijls bij den heer de Decker, moeten wij echter in hem, en wij doen het gaarne, een accuraat en goed-beslagen nijverheids-kunstenaar erkennen.

Maar 't beste wat ons deze tentoonstelling biedt, en de reden dat wij het

[p. 200]

noodig achtten er over te spreken, is het terugblikkend gedeelte. Want deze jongere drukkers hebben niet geaarzeld hunne oudere meesters uit te noodigen, den bezoekers te toonen hoe een schoon boek er uitziet, en tevens, o ironie, hun eigen schamelheid des te beter bewezen. Heel deze tentoonstelling van het Boek, van zijn aanvangswezen als handschrift af tot zijne volmaakte typographische uiting in het incunabel, vervolledigd door de uitstalling van eene prachtige reeks oude banden, zal hoofdzakelijk een leering zijn, hopen wij, voor de meeste leden van het syndicaat-zelf. Den bezoeker is ze, bij die leering, een diep genot.

De handschriften en wiegedrukken, eigendom van de Gentsche Staats- en Stadsbibliotheek - evenals de oude banden het zijn - werden uitgekozen en gerangschikt door den geleerden conservator den heer van den Berghe. Gaande van de 6^e tot de 16^e eeuw, van de zware liggeren en ‘slapers’ tot de geringere boekjes van gemakkelijken handel, toonen zij het manuscript van vóor de uitvinding der drukkunst, compact en haast onverplaatsbaar, ten behoeve van den alleene clericus, in enkele prachtige voorbeelden aan in de Vita Sancti Amandi der 9^e, in den Beda in Apocalipsim der 10^e eeuw, in den scheongeschrevenen Hieronymus in Matheum Evangelistam (10^e eeuw); in den statigen, belangrijken Liber Floridus der aanvangende 12^e eeuw, waar beginletters en miniaturen - even met kleur aangewasschen - talrijk zijn; in den buitengemeen-zuiveren Cicero, De senectute (13^e eeuw); in de twee rijke, fraaie Bibliae Sacrae (13^e eeuw): wonderen van delikate schrijf- en ornamenteerkunst, en die zéker uit dezelfde werkplaats komen, zoo ze niet zijn van éene hand.

Daarna: 15^e eeuw, en het handschrift in zijn strijd met de opkomende boekdrukkunst. De versiering wordt meer en meer belangrijk; de zorg van den vervaardiger is evenzeer voor de uitwendige schoonheid als voor de feilloosheid van den tekst. Zij prijkt in de Opera van Thomas à Kempis; in de Monotesseron van Joannes Gerson, geschreven, waarschijnlijk, in Gent zelf, tusschen 1480 en 1503, vol belang vanwege de zeer talrijke miniaturen die veel stijl en fijne vaste kleur vertoonen en om het landschap te bestudeeren zouden zijn; in de Constitutiones Sancte Brigittae waarvan de (twee) groote miniaturen in hunne byzantijnsch-lijnige teekening en de schematische behandeling der paysages opmerkelijk en streng schijnen; in het grootendeels-nederlandsche Lijden Christi, dat, in zijne schilderijen, onmiddellijk doet denken aan een navolger van den eersten Bening en, vanwege de achtergronden, aan een paar schilderijen in helle kleur, ter Brugsche tentoonstelling van 1902 verkeerdelijk toegeschreven aan David; in het Getijboek, eindelijk, genoemd van René van Anjou, het schoonste, meest aristocratische manuscript dat Gent bezit, bepaald tot de school van Berry behoort, en, in vergelijking met het werk der Limbourc's, eene afzonderlijke studie zeer waard ware.

Eene reeks kleinere schriftboeken nu bereiden het druksel vóor. Zij bewijzen, met de verspreiding van het onderwijs onder het vrije volk, de vermenigvuldiging van het boek en, daardoor, de noodzakelijkheid van de uitvinding der drukkunst.

Deze wordt hier uitgestald in eene lange rij incunabelen uit onderscheiden landen en steden. Duitschland biedt Schoeffer en zijn weifelen, dat tracht, in

[p. 201]

talrijke koppelletters niet al te zeer van 't schrijven af te wijken; Joannes Mentellin toont meer zuiver typographisch begrip en durft (in het Speculum historiale van Vincentius Bellovacencis nl.) reeds ruimer plaats te geven aan een vrijer type, en ja aan opschriften in romeinsch karakter; maar het is Zell die, veel meer dan zijne Keulsche stadgenooten Arnold Ther Hoernen, Götz von Schlettstadt en Barth. de Uncker, een volledig-goed drukker blijkt, waar hij overbodige koppelletters scheidt, en ruim spatiëeren en interliniëeren zal. Zijn Vergilii Bucolica (1467) zijn typographisch uitnemend schoon.

Reeds van den aanvang wordt het gedrukte boek in Italië cierlijker, en - met den zin dien wij aan 't woord hechten - klassieker. Zelfs waar Duitschers en Nederlanders hier hunne kunst invoeren, ondergaan zij onmiddellijk den invloed van het land waar ze werken, en, aarzelen ze nog bijwijlen tusschen hun eigen nationaal karakter, het germaansch-gotische, en dat, waarvan ze de zuivere, heldere schoonheid ondergaan, het latijnsche: het schoonste werk van een Lauer en een Jenson (ik denk aan Solini de situ orbis terrarum), van een Wendelin van Spier als van een Jan van Keulen, van een Renaldus van Nimwegen, als van een Geeraard van Vlaanderen (zie dezes de Amoribus generibus door Haedus) is dat waar ze trachten naar den aard Italiaansch te zijn.

Het hier getoonde uit Frankrijk, is het ook gracievol, treft minder door eigen karakter. Het uit Duitschland gekomene zal alléen veranderen, door 't lichter worden van het lettertype, door algemeen meer goeden smaak. Hoofdzakelijk Verard is sober en schoon.

Engeland toont slechts éen boek: een Caxton echter, zwaar, maar hoe vol stijl. Jammer maar dat het papier van dit prachtig-bewaard exemplaar oogenschijnlijk gebleekt is geworden, wie weet door welke schadelijke middelen!

En eindelijk de Nederlanden, met zeer zeer belangrijk werk... dat ons echter te ver zou leiden, moesten wij het nauwer analyseeren. Al te gevaarlijk was overigens reeds ons wagen, uit zeer enkele voorbeelden algemeene kenschetsen op te maken; iets waar heel wat meer volledigheid in het tentoongestelde toe wierde gevergd.

- Wij komen aan de oude boekbanden. D^r Paul Bergmans, hulpbibliothecaris, bezorgde er keus en schikking van. Het is wellicht het belangrijkste deel van de geheele tentoonstelling, niet zoozeer om de schoonheid der banden als om het feit dat bijna alle, 'tzij onderteekend of genaammerkt zijn, 'tzij het bewijs van hunne herkomst of het merk van hunnen besteller dragen. Enkele deelen uit deze verzameling zijn van de uiterste merkwaardigheid, zoo b.v. deze in abdijen en kloosters uitgevoerd (die der Gentsche Hieronymieten en die der Zusters van O.L. Vrouw van Sion, uit Oudenaarde, beiden uit de 16^e eeuw), en andere voor kloosterheeren of abten vervaardigd (zoo de banden voor Raphaël van Marcatellis, abt van S^t Bavo, voor de Baudeloo-abdij en haren 30^sten abt, Boudewijn van der Schuere, voor Gentsche bisschoppen als Jaak Boonen (1617-1620) en G.-G. van Eersel (1772), voor de abdij van Ninove, e.a.). - Vele banden zijn overigens kostbaar om de toewijzingen die ze mogelijk maken aan dezen of geenen vervaardiger, wijl ze 't erkennen toelaten op andere banden van stempels die op deze onderteekende voorkomen. Velen zijn werkelijk

[p. 202]

schoon, aldus die, karaktervol, van Pauwel van Verdebeke (Brugge, 1500-1555), op wiens stempel een prachtigen Joannes-Baptista aan 't preeken is; die, zeer eigenaardige, waar de Gentenaar Pieter de Keysere - evengoed pienter en papiermaker als inbinder - de Vlaamsche Maagd op vertoont; die, oneindig van eigen merkwaardigheid, waar Keizer Karel in gestempeld staat, door Nikolaas van Dormael; die, van een Hollandschen bijbel, in zwarte zijde, met paarlen- en stikwerk; de Hollandsche 18^de eeuwsche, met hun schoon petit-feren mozaïek-werk; die, stijlvol, uit het Hollandsch tijdvak, welke wordt toegeschreven aan F. en E. Gyselinck, van Gent, maar, naar een deskundige ons verzekert, eerder van Sauvage zijn zou. - Maar ik moet mij bij deze voorbeelden bepalen. Alleen nog kan ik een woordje zeggen over de aardige en barokke reeks bandjes van het Calendrier belgique, te Gent van 1757 tot 1787 gedrukt; van een Singaleesch Gebeede-boek, waarvan de petit-fer-band waarschijnlijk op Ceylan zelf is uitgevoerd; en van eenige zeer verzorgde imitatiebanden door Fr. Duchesne.

Hier zou ik, na nog gewezen te hebben op eene kwasi-volledige uitstalling der oude ‘Gazette van Gent’ door haren uitgever de firma van der Haeghen, en op de oude Gentsche drukken en handschriften die de heer E. van Goethem ten toon stelt, dit verslag over de Gentsche boekententoonstelling sluiten, zoo ik niet gelukkig ware den opstellers van den catalogus als slot te mogen lof toezwaaien. Want dezen catalogus zal men niet alleen bewaren om de vermelding van het tentoongestelde: de zeer stipte, zeer belangrijke, zeer degelijke studie over ‘Schrijven en drukken. Beknopt Geschiedkundig Overzicht, door A. Siffer’, die als inleiding dient, vermeerderd door eene lijst der Gentsche drukkers van 1483 tot 1850, en 't fac-simile van een aantal oude en nieuwe Gentsche drukkersmerken, maken er een nuttig en blijvend boek van.

En dat bewijst dat de moderne drukkers van Oost-Vlaanderen wel ernstige menschen zijn. Nu moeten ze maar naar de Tentoonstelling te Antwerpen gaan leeren schoone moderne boeken te maken.

Kakel van de Woestijne