Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 2

[p. 101]

Een merkwaardig schoolboekje

Op Meesters, op! met vlyt aan 't Schoolhervormen!
Een wyzer eeuw eischt klaarder onderwys.

Zoo lezen we in een oud schoolboekje, van 32 klein-octavo bladzijden, voor meer dan tweehonderd jaren geschreven, en ruim een eeuw geleden voor de zesde maal gedrukt. Eene korte beschrijving van het werkje zal voldoende zijn om den naam en den leeftijd van den schoolhervormer, en den aard van zijn werk te doen kennen; de titel is:

Bybel-woorden, Of Een ordentlijke verzameling van vele uitgelezene woorden der Heilige Schriftuur,.... inzonderheid die zeer bezwaarlijk zijn om te spellen en te lezen; in Vragen en Antwoorden, zo tot dienst en oefeninge der jonge jeugd, als andere Personen, t' samen gesteld, en in Druk gebragt, Door Siwert Klugkist, in Leven Organist en Schoolmeester in de Eexta der Oldambten. En nu, om de voortreflykheid, ten Zesdenmaal in druk gebragt, met enige verandering in de Spelling, door twe van des Auteurs Klein-Zonen Siwert Klugkist en Siwert Haykens, Organisten en Schoolmeesters te Zuiden Noordbroek. Te Groningen, By Jan Oomkens, Boekverkoper in de Bruggestraat, 1793.

Op dezen titel volgt eene eenigszins langdradige voorrede (bladz. 2) gedateerd ‘Eexte den 1699’, waarvan de twee eerste volzinnen aldus luiden:

Bescheidene en Onpartydige lezer.
‘Dat het een Christen mensche ten hoogsten nodig, en door Gods Geest ernstelyk gerekommandeerd is de H. Schrifture gedurig en by alle gelegentheid, neerstelyk te lezen en te onderzoeken; en dat tot dien einde dezelve van jongs op in de Scholen dient geleerd en ingescherpt te worden, aan de kinderen van hare Leermeesters, is zulk een bekende zaak voor iemand die Gods eer, en de eeuwige behoudenisse en welstand van zyn dierbare Ziel bemint en behartigt, dat het niet nodig is hier ter plaats... daarvan te spreken. En dewyle wy door Gods oneindige goedheid al in 't 33ste jaar der bedieninge der Nederlandse Schole na ons vermogen, (dog niet zonder menschlyke zwakheid) hebben waargenomen, en zedert dien tyd menig mensche is voorgekomen, klagende de H. Schrifture na behoren niet te konnen lezen.’ Om deze reden - hierop komt het volgende neer - heeft hij gezocht naar een Schoolboekje, ‘daar in de zwaarste en moeyelykste woorden des Bybels voorkomen’, en is eerst toen hij er geen kon vinden, zelf aan het werk gegaan. Van de onvolmaaktheid van zijn arbeid is hij overtuigd en hij verwacht ‘in 't toekomstige van andere, wat beters’.
Het boekje zelf bestaat uit 140 vragen en antwoorden, waarvan het volkomen voldoende is de eerste en de laatste mede te deelen.
1 Vrage (bladz. 3). Wat woorden van een Syllabe komen onder anderen in de H. Schrifture voor, tot oefeninge der School-kinderen? &c.
antw. Balg, beest, Beer, Beir, bleef, bloeit, boog, briesch, broosch, burgt. Chams, Crit, cusch.

[p. 102]

Er volgen nog meer eenlettergrepige woorden, in het antwoord op de tweede, derde en vierde vraag wordt de lijst voortgezet, de volgende antwoorden zijn evenzoo opsommingen van nog veel talrijkere twee-, drie-, vier-, vijf- en zeslettergrepige woorden, en eindelijk komt de
140 Vrage (bladz. 32). Wat woorden zyn'er van zeven Syllaben?
Ant. Cephar-Haämmonai, Eliehoenai, Eliel-Haëmmahavim, Ezels-begraaffenisse, Jonat-Elem-Rechokim, Nebuschasban-Rabsaris, Nergal-Sarezer-Rab-Mag, Pocheret-Hazebaim, Schave-Kiriataim.

EYNDE.

Men ziet dat de oude Klugkist zich volstrekt niet als schoolhervormer beschouwde. Hij schreef eenvoudig een practisch schoolboekje, waaraan blijkens zijne langdurige onderwijservaring dringend behoefte was. Immers de bijbel moest op de scholen gelezen worden - aan eene school zonder bijbel dacht toen niemand -, en een hulpmiddel om de jeugd in het lezen van de moeielijke bijbelwoorden te oefenen ontbrak. Het is dan ook geen geringe verrassing voor den lezer, wanneer na het woord Eynde op eens het gedicht volgt, waarvan de twee eerste regels hier boven staan. Het luidt in zijn geheel aldus:

Op Meesters, op! met vlyt aan 't Schoolhervormen!

Een wyzer eeuw eischt klaarder onderwys.

Gelykerhand aan 't slenterboekestormen!

Dingt al u best met Klugkist om den prys.

Hy gaat u voor, en wyst u schone banen;
Vint beter uit, of word Klugkistianen.
Hopende.

Wie zou de maker van dit gedicht zijn? Wie kan aan den bescheiden schoolmeester Klugkist de rol van hervormer opgedrongen en zijne volgelingen Klugkistianen genoemd hebben? Waren het de kleinzoons, trotsch op het werk van hun grootvader, dat zoovele drukken beleefde? En wanneer kan het gedicht aan het werkje zijn toegevoegd? Het zal wel niet mogelijk zijn dit uit te maken, wanneer de vorige uitgaven van het boekje niet gevonden worden. Toch is de vraag niet zonder belang; de uitroep ‘Een wyzer eeuw eischt klaarder onderwys’ is karakteristiek genoeg om den wensch te doen opkomen naar eene juiste dateering; maar dat aan de behoefte van die nieuwe eeuw ook maar eenigszins zou te gemoet gekomen worden door herdruk van een boekje, dat reeds bijna 100 jaar oud was, klinkt heel vreemd.

Veel meer in overeenstemming met de bescheidenheid van den ouden Klugkist schijnt weer het ten slotte nog volgende

Eertyds was ik Schatting-beurder,

Voor 't gemene best en Staat:

Maar nu beur ih, zonder steurder,

Schat, die men my houden laat.

[p. 103]

 

Eertyds moest ik kind'ren leren,

 

En nauw acht op d'ouden slaan:

 

Nu leert my de Heer der Heeren;

 

Zorg en opzigt is gedaan.

 

Geboren den 22. September 1646.

 

Gestorven den 23. September 1722.

Geen schoolhervormer dus, maar een veteraan in dienst der school. Zijn heele leven was gewijd aan zijn taak, ‘de bedieninge der Nederlandse Schole’, hij moest niet slechts kinderen leeren, maar ook ‘nauw acht op de ouden slaan’, hij werkte niet voor zich, maar was ‘schattingbeurder voor 't gemene best en Staat’. Op zijn 20ste jaar begonnen, was hij na 33 jaren nog met vollen ijver bezig, misschien wel tot zijn 76ste jaar, toen de Heer der Heeren hem van zijn zorg en opzicht onthief. Toewijding aan het onderwijs is klaarblijkelijk niet eerst van onzen tijd. Maar wat weten we weinig van die schoolmeesters van de 17^e en 18^e eeuw, en hun werk! De Amsterdamsche bibliotheek, door hare overeenkomst met het Nederlandsch Onderwijzersgenootschap eenigszins voor het verzamelen en bewaren van oude schoolboeken aangewezen, bezit van Klugkist alleen deze 6^e uitgave van de Bijbelwoorden, de andere groote Nederlandsche bibliotheken hebben niets van hem.

C.P. Burger Jr.