Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 2

[p. *3]

[p. 85]

Een Hollandsch boek over William Morris

Vreemd zou, geloof ik, William Morris, opzien als hij wist in welken vorm eenige zijner lezingen onder den titel ‘Kunst en Maatschappij’ in Nederlandsch gewaad gestoken hier op de boekenmarkt gebracht zijn door den uitgever A.B. Soep te Amsterdam. Niet omdat aan het decoratieve aspect niet de noodige weloverdachte zorg besteed zou zijn door den heer S.H. de Roos en de boekdrukkerij van Ipenbuur & Van Seldam, niet omdat hij er zich niet in zou verheugen dat zijn sociale en economische denkbeelden door de echtgenoote van het welbekende kamerlid F.W.N. Hugenholtz den Nederlander toegankelijk gemaakt zijn, niet omdat de levensschets, door Henri Polak gesteld, niet waardeerend genoeg zou zijn, maar wel omdat de typographische uitvoering in heel veel opzichten indruischt tegen dat, wat hij sedert 1891 tot zijn dood toe in 1896 met der daad geleerd heeft op zijn Kelmscott Press.

Morris was een vurig, hartstochtelijk vereerder van de middeleeuwsche kunstambachten. Diep begaan met het vreugdelooze leven, het zwoegen en slaven van den werkman in de fabrieksteden, schreef hij de oorzaak daarvan toe aan de machine, die in de vorige eeuw het handwerk op zij gedrongen en gedood had. De individualiteit in oude gebruiksvoorwerpen, leidde hem, die, zichzelf daarvan onbewust, stond onder den invloed der Engelsche bibliophilie, tot de incunabelen. Hij ging die bijkans slaafs navolgen. Met zijn vriend Emery Walker kwam hij tot de inrichting van een eigen drukkerij. Burne Jones, C.M. Gere, Walter Crane e.a. hielpen aan de decoratieve versiering der bladzijden. Onbekommerd omtrent de practische waarde, liet Morris mooie, dure, ik durf gerust zeggen, onbruikbare boeken van zijn pers gaan. Zijn boeken mogen gezien en bewonderd, maar kunnen niet meer gelezen worden. Zij zijn onbruikbaar, omdat ze, zij het ook hier en daar gewijzigd, willen herhalen het boek van 1500. De Kelmscott-boeken zijn in hun wezen een uiterlijke navolging, met een moderne weergeving van vroegere opvattingen. Aan het gevaar, dat de historische bestudeering van kunstuitingen oplevert, heeft Morris bij al zijn vooruitstrevende denkbeelden, zich in het boek niet kunnen onttrekken: ik bedoel aan de begripsverwarring tusschen schijn en wezen.

Er kan dus vermoed worden, dat een boek eerst dan zijn instemming gehad zou hebben als het de vormen der incunabelen nabootste. Een moderne interpretatie van de mediaevistische boek-beginselen druischt tegen zijn systeem in. En zulke interpretatie nu geeft de Amsterdamsche druk van Kunst en Maatschappij. Waarom de Grasset-letter, waarin het boek van het begin tot het einde uitgevoerd is, allerminst in Morris' geest is, wil ik hier niet zeggen, omdat ik dan in herhaling zou vallen van mijn onlangs verschenen studie daarover, ik verwijs dus daarheen.

[p. 86]

In zijn Line and form schreef Walter Crane: ‘The draughtsman in line who works for surface printing for the book or the newspaper, should be able to stand the test of the peculiar conditions, and, so far from seeking to escape them and attempt something beyond their limits, he should rather welcome them as incentives to a distinct artistic treatment with a value and character of its own. We should seek a certain linear relation between the ornament or picture and the lettering or type with which they will be printed’. Van dien prikkel geven de Kelmscott-drukken getuigenis; de in Kunst en Maatschappij gefacsimileerde bladzijden uit A dream of John Ball (1892), News from nowhere (1892), Utopia (1893), Poems by the way (1891) en A tale of oversea (1894) herinneren in hun ornamentatie de één meer de ander minder aan de Italiaansche boekkunst en calligraphie uit het begin der zestiende eeuw. Niet aldus de ornamentatie van De Roos. Zijn koplijsten zijn nieuw Hollandsch, onderscheiden van dergelijke sierstukken door buitenlandsche craftsmen ontworpen door datzelfde, wat aan de Nederlandsche inzending op de tentoonstelling te Turijn zulk een bijzondere plaats en ook waarde verleende; zijn initialen zijn een niet ongelukkig geslaagde poging van zwart op wit, in plaats van wit op zwart als gewoonlijk; als bladvulling, het woord hier gebruikt in den zin van ornementale vulling van geheel of gedeeltelijk blanco-pagina's, zijn aangewend gepatteerde kruisjes, spaarzaam in rechthoekigen- en in bourgondischen-kruisvorm op het papier geplaatst.

Wat mij echter niet kan behagen, is zijn titelpagina; hier is De Roos ten eenemale afgeweken van de beginselen, die hij overal elders in het boek huldigt. Ongeveer twintig jaar geleden werd, ik herinner me niet door wien, gevraagd, waarom toch eigenlijk de woorden van een titel over de gansche bladzijde verdeeld moeten zijn, waarom er zoo veel grootten en soorten van letters in gebruikt worden, waartoe toch dient die verdeeling in korte en lange regels, terwijl dat alles in den tekst van het boek vermeden wordt? Waarom dan niet liever de titelwoorden in éen lettergrootte saamgetrokken, zonder dan zelfs maar te trachten de onderverdeelingen door witte ruimten van verschillende afmetingen van elkander te scheiden? Dit leidde als van zelf tot den streng gestyleerden rechthoekigen titel, maar daarbij ook tot niet immer te vermijden moeielijkheden. Het afbreken der woorden volgens de lettergrepen was ernstig in gevaar gebracht, maar ook dan, wanneer door een weloverwogen keus van woorden en lettergrootte, die hier over en weer in het allernauwste verband tot en met elkander stonden, die bezwaren ontgaan waren, werd in verreweg de meeste gevallen niet bereikt en kon niet bereikt worden een verdeeling der woorden over de regels overeenkomstig de taalkundige beteekenis van den zin.

Veel van die moeilijkheden, zoo niet alle, bestaan niet voor den teekenaar van een dergelijken titel. Vrijheid als hij heeft in de breedte (wijdte) der letters, kan hij die zoo schetsen, dat aan de woordvorming en de taalkunde geen geweld aangedaan wordt.

In den tekst van Kunst en Maatschappij laat De Roos zich kennen als een aanhanger van den rechthoek. Daarom bevreemdt het mij, dat regelvorming op den titel door hem niet in dat karakter behandeld is. Ik zou het nog kunnen

[p. 87]

billijken, wanneer een vloeiende zinverdeeling verkregen was, maar ook dat is geenszins het geval.

Tegenover deze titelpagina is geplaatst het flink geteekend portret van Morris. Beide bladzijden zijn omsloten door dezelfde kaderomlijsting overeenkomende met de koplijsten. Die overeenkomst is echter niet voldoende om den titel te redden; de witte vlakken tusschen tekst en rand zijn versierd met grillig gebogen lijnen, uitloopend in een krul, die sterk herinnert aan de Ionische voluut.

Zoo staat de titel niet alleen straf tegenover het Morris-beginsel, maar ook tegenover de typographische indeeling van het boek.

In andere opzichten daarentegen huldigt de druk de Morris-beginselen. In den herdruk van Caxton's versie van de Golden Legend van Jacobus de Voragine verscheen voor het eerst de frontispies-titel in houtsnee, welke éen der meest bijzondere onderscheidingsteekens der Kelmscott Press is. Die titels zijn omgeven door een figuralen rand in overeenstemming met dien van de tegenover liggende eerste pagina. Daarmede was uitgesproken één van Morris' hoofdstellingen: zoowel voor de plaatsing der letters als ook voor de versiering moeten twee naast elkander liggende bladzijden als éen organisch geheel opgevat worden. Terecht, want hoewel wij slechts éen bladzijde tegelijk lezen, valt het naastliggende tegelijkertijd in het gezichtsveld; over en weer staan zij onder elkanders invloed, in lijn en kleur. Daaruit volgde de terugkeer tot de middel-eeuwsche marge-verdeeling: de binnen-marge is het smalst, de bovenste is breeder, de buitenste nog iets breeder en de onderste het breedst van alle.

Dit nu is in de luxe-editie der Kunst en Maatschappij door de drukkers betracht. Als onhandige binders dit nu maar niet bederven!

Nog een ander Morris-gebruik is daar eveneens in het oog gehouden. Bij een nieuwe alinea springt de regel niet in, maar is gebracht in de voorlijn van den spiegel. Met die manier kan ik mij niet vereenigen; drukwerk moet zoo ingericht zijn, dat het ordelijk zij en den lezer het in zich opnemen van het medegedeelde gemakkelijk make. De tweede druk b.v. van de Historie van de Nederlandsche overzetting des Bybels door Nic. Hinlópen in 1792 bij Roos te Amsterdam verschenen, is vrij wel een onbruikbaar boek, omdat de 224 octavobladzijden van die verhandeling zonder eenige indeeling, zelfs zonder ook maar éen alinea, aan éen stuk voortloopen. Morris' overwegingen om hiermede geen rekening te houden, zijn gemakkelijk te gissen. Een inspringende regel, in de meeste gevallen samengaande met een onmiddellijk voorafgaanden regel van niet-volle breedte (uitgang), geeft witte openingen in den bladspiegel. Het hangt nu af van het standpunt waarvan uitgegaan wordt, of de schoonheid dan wel de practijk de overhand moet hebben. Morris liet zich alleen leiden door aesthetische overwegingen. Doet men dat, dan moet men de consequentie daarvan ook in haar geheel aanvaarden en moet, bij het niet-inspringen van een alinea, het blank in den vorigen regel aangevuld worden met een ornamentje, in decoratieve zwartheid overeenkomende met de gebruikte tekstletter. Het hoekige aspect van den bladspiegel is dan gered, ten koste van de duidelijkheid. Breitkopf & Härtel te Leipzig trachtten in 1900 eene oplossing te geven in den

[p. 88]

Katalog der deutschen Buchgewerbe-Ausstellung in Paris door het ornamentje in den witten regel en het open vierkantje van de alinea in een andere kleur (blauw) te drukken. Die methode is aan te bevelen, maar kan, ook om de hoogere kosten, niet immer toegepast worden. In het onderhavige geval is die consequentie niet te vinden; de halve regels zijn niet aangevuld, maar blank gelaten. Daarmede is dus tegenspraak, te meer omdat door de reeds besproken gepatteerde kruisjes het beginsel zelf van blankvulling uitgesproken is in het boek en die zelfde kruisjes op het boekomslag voor regelaanvulling hun dienst doen.

De alineëering is dus slechts gedeeltelijk in overeenstemming met de Morrisrichting; een bevredigend resultaat echter is niet verkregen. Ik wijs daarop des te eer, omdat deze manier ook door andere drukkers, die zich diets maken in ‘modernen’ stijl te werken, Engeland nageaapt wordt.

Nog rest mij iets te zeggen over den rugtitel. Deze is geplaatst verticaal, van boven naar beneden. Schijnbaar lijkt het onverschillig of deze zóo dan wel andersom gedrukt is. Toch is dat niet zoo. Voor den éen is het gemakkelijker den titel in de boekenkast te lezen wanneer die van boven naar beneden, voor den ander wanneer die omgekeerd aangebracht is. Den doorslag moet de overweging geven, dat als een boek ligt met het plat naar boven, gereed om gebruikt te worden, de overlangsche rugtitel recht en niet ondersteboven komt te staan. De richting van boven naar beneden is dus de juiste.

Eén en ander is dus alles behalve overeenkomstig de mediaevistische Morrisschool. Het zij voldoende, wanneer ik nog herinner aan den slappen glanzend perkamenten boekband van The recuyell of the Historyes of Troye, zijn verwerpen van een Franschen titel en van het boekomslag. Zijn Hollandsche Kunst en Maatschappij zou dus, vrees ik, als boek zijn instemming in het geheel niet gehad hebben. Ik noem dit gelukkig. Want nu is een typographisch werk op de boekenmarkt gebracht, dat getuigenis aflegt van een eigen kijk op het boek als schoonheidsuiting, dat van hem slechts dat overgenomen heeft, wat waarde heeft als gebruikskunst en dat heeft aangevuld en verwerkt met moderne opvattingen van boekkunst, voor zoover de boekdruktechniek zulks toeliet. Het is wel verzorgd, goed doordacht, logisch bedoeld, eenvoudig behandeld, practisch voor het gebruik en modern gevoeld, gelijkwaardig aan de evolutie, die zich in onze andere kunstambachten, in de bouwkunst, in het schrijnwerkersvak, in de smederij, in de tapijtweverij en zooveel andere bedrijven openbaart.

Twee edities zijn van de uitgaaf gereed gemaakt, één op hollandsch- en één op velijn papier gedrukt. Beider inhoud is niet gelijk. De velijn druk heeft niet Morris-facsimilé's noch koplijsten. Het is aan de bladverdeeling te zien, dat zij gedacht zijn met deze lijsten; daarom is de hollandsche druk beter. Overigens is moeielijk te zeggen, dat de ééne editie boven de andere staat. Beide hebben hun qualiteiten. In de velijn uitgaaf staan de letters door lichter druk wat scherper op het papier dan in de hollandsche. De laatste heeft een andere kleunverhouding door het doffe van het papier. Wanneer mij eene keus gelaten werd zou deze, geloof ik, vallen op de hollandsche, omdat deze het door de koplijsten organisch zeker wint.

Aan het verschijnen der meeste boeken gaat vooraf een prospectus. In den

[p. 89]

grond der zaak is dit slechts een reclame-middel van den uitgever om het publiek met zijn onderneming bekend te maken en tot koopen van het boek te verlokken. Er kan daarom niet genoeg zorg besteed worden aan zulk een blaadje, omdat dit veelal een beslissenden invloed heeft op het slagen der uitgaaf als handelsspeculatie. Ik kan mij niet voorstellen dat Morris, die zich in deze lezingen doet kennen als een overtuigd tegenstander van de handelsconcurrentie en winstverkrijging, met een prospectus van zijn boek ingenomen zou geweest zijn. Dit middel van publiciteit werd niettemin aangegrepen. Als reclame-middel moest het in het oog vallen; in analogie met de hoogheid van Morris' streven moest het waardig zijn; als gevolg van de beoogde decoratieve ornementatie moest sobere sierlijkheid betracht worden; als Hollandsche uitgaaf moest het een Hollandsch karakter hebben; als prospectus van een typographisch werk schreef de logica voor, dat slechts de boekdrukpers-techniek te baat genomen mocht worden. Die overwegingen leidden tot een blaadje, waarvan Ipenbuur & Van Seldam voor dit opstel als bijlage een pagina herdrukt hebben, en dat beter dan welke omschrijving ook doet zien, op welke wijze aan de gestelde eischen voldaan is en hoe een smoutje tot stand gebracht is, dat in zijn opvatting hemelsbreed verschilt van de afschuwelijke Duitsche Freimanier, die schering en inslag is voor circulaires, briefhoofdjes, adreskaarten en dergelijke kleine drukwerkjes.

In prospectus en boek is een loffelijk streven op te merken naar een eigen, nationalen, individueelen, Nederlandschen boekstijl, zonder de leesbaarheid in de waagschaal te stellen. Dat streven is bereikt. Het is, dunkt me, de beste lof, dien ik van dit boek als boek kan zeggen, dat de Morris-richting er ver in te zoeken is, hoeveel treffelijks de Kelmscott Press ook geproduceerd heeft.

Overveen.

J.W. Enschedé.