Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 2

Nieuwe uitgaven

Friedr. Joh. Kleemeier, Handbuch der Bibliographie. Kurze Anleitung zur Bücherkunde mid zum Katalogisieren. Mit Literaturangaben, Übersicht der lateinischen und deutschen Namen alter Druckstätten, sowie mit alphabetischem Verzeichnis von Abkürzungen Worterklärungen und mit Register. Wien. Pest. Leipzig. A. Hartlebens Verlag. 1903. VIII + 304 blzz. 8^o - Prijs, gebonden: M. 6. -.

‘Wir haben in Deutschland ausgezeichnete Bibliographien; eine Anleitung zur Bücherkunde und zur Herstellung von Bücherverzeichnissen fehlte uns jedoch bisher,’ aldus de aanhef van het voorbericht van dit werk. Maar al is het boek geschreven inzonderheid met het oog op Duitsche toestanden en op het Duitsche publiek, ook elders zal men er mede zijn voordeel kunnen doen, met name hier in België, nu hier sedert enkele jaren een begin gemaakt is met de wetenschappelijke opleiding der bibliothecarissen in spe.

Het boek is hoofdzakelijk, ofschoon niet uitsluitend, bestemd voor beginners, en heeft als zoodanig wezenlijke verdiensten. Maar die verdiensten komen den schrijver zelf maar voor de helft toe: Kleemeier heeft nl., wat de inrichting van zijn werk betreft, Rogers' A Manual of Bibliography slaafs gevolgd, en dit daarenboven grootendeels vertaald, zonder daarvan ook maar met een enkel woord te gewagen, wat wel wat bar is. Al is Rogers' Manual vrij goed bijgewerkt, Kleemeier is hem te veel verschuldigd, om hem niet te noemen. N.R. Evenals Rogers' werk, is dit nieuwe Handbuch der Bibliographie verdeeld in de volgende ‘abteilungen’: I. Erfindung und Ausbreitung der Buchdruckerkunst. II Das Buch. III. Die Verzierung des Buches. IV. Bibliothek und Katalog.

De eerste afdeeling is een, alles samengenomen, goed overzicht van het ontstaan, de ontwikkeling en verspreiding der boekdrukkunst. Alleen zijn de Nederlanden daarbij tamelijk stiefmoederlijk bedeeld. Aan de Nederlandsche incunabelen wordt nog geen derde eener bladzijde gewijd; aan Plantijn en de Elzeviers ruim twee en een halve bladzijde. Van de bedrijvigheid onzer boekdrukkers uit de eerste helft der 16^de eeuw wordt met geen enkel woord gerept, en bovendien is het weinige dat over de Nederlandsche incunabelen gezegd wordt, niet eens vrij van onjuistheden.

In de tweede afdeeling worden behandeld; de stoffelijke inrichting van een boek en zijn waardeering (bibliophilie, bibliomanie, prijzen van boeken; zeldzame en kostbare boeken); het collationneeren; de incunabelen en hunne beschrijving. Met vier regeltjes te wijden aan de watermerken in het papier, meent de schrijver zijn ‘Schuldigkeit getan’ te hebben.

In de derde afdeeling worden de verschillende illustratie-procédés uiteengezet, en ten slotte eenige bladzijden gewijd aan den band. Hetgeen over de geschiedenis der bindkunst wordt meegedeeld is niet veel zaaks.

De vierde afdeeling is de belangrijkste en de beste van het geheele werk: hier wordt de inrichting der bibliotheek en der verschillende catalogussen op niet onverdienstelijke wijze behandeld. Aan de bijzondere beschrijving van het boek wordt de ‘Erhaltung und Ausbesserung’ vastgeknoopt, wat evengoed, zoo niet beter, in de tweede afdeeling had gestaan. Van het zapon wordt hierbij nog niet gewaagd. De verschillende bibliographische stelsels

[p. 52]

worden in oogenschouw genomen en ten slotte wordt zeer uitvoerig over de bekende ‘Hinrichssche Verzeichnisse’ gehandeld. Merkwaardigerwijze heeft de schrijver een aantal herhalingen niet weten te vermijden. Veel van wat reeds in de tweede afdeeling over de incunabelen gezegd was, vindt men nogmaals in de vierde. Deze afdeeling wordt besloten met ‘Bibliographien der einzelnen Wissenschaften und Länder’. Ofschoon deze ‘Literatur’ bijna vijftig compres gedrukte bladzijden beslaat, ontbreken toch vele belangrijke werken. Ook de inrichting schijnt soms wat zonderling. Zoo maken ‘Bibliographie, Bibliothekswezen, Inkunabelen, etc.’ samen een hoofdstuk uit, waarin men niet vindt boeken als Hessels, Harlem the birthplace of printing, not Mainz; Zedler, Die atteste Gutenbergtype; Schwenke's Untersuchungen en zoo meer. In het hoofdstuk ‘Papier’ worden alleen werken over de papierfabricage vermeld; geen enkel werk over de watermerken. De bibliographie komt nóg eens voor in een hoofdstuk ‘Bücherliebhaberei, Bibliographie, Ex libris, Autographen, etc.,’ zoodat ook hier herhalingen voorkomen. Het wil wel lukken dat dit o.a. ook gebeurt met Rogers' Manual: de eerste uitgave wordt vermeld blz. 219, in het eerstgenoemde, de tweede blz. 254 in het laatstgenoemde hoofdstuk.

Met dat al is deze ‘Literatur’ lang niet onverdienstelijk. Het blijft echter de vraag of het niet nuttiger geweest ware, in het boek zelf bij elk onderwerp onmiddellijk de daarbij behoorende bibliographie op te geven. In zijn voorbericht verklaart de schrijver immers, dat zijn werk hoofdzakelijk bestemd is voor beginners. Maar is het wel juist gezien, dezen een dergelijl en berg bibliographie voor te zetten, rijp en groen, oud en nieuw, door en bij elkaar? In de eerste afdeeling, Erfindung und Ausbreitung der Buchdruckerkunst, b.v. kon veel begrijpelijkerwijze slechts zeer in 't kort, terloops of heelemaal niet - ter sprake komen. Zou het niet goed geweest zijn den beginneling hier en daar een aanwijzing te geven waardoor hij in staat gesteld werd zich uitvoeriger op de hoogte te brengen? De schrijver moet dat zelf gevoeld hebben, aangezien hij zijn lezer verwijzingen als de volgende geeft: ‘Beschreibungen der Blockbücher, Ausgaben und Standorte derselben sind bei Heinecken, Sotheby, Duduit u A zu finden’ (blz. 8), ‘(siehe Schwenke)’ (blz. 19); ‘Die Gutenbergforschungen von G. Zedler, Leipzig 1901, sagen uns,’ enz. (blz. 20), al werken waarvan de juiste, volledige titel nergens in het boek te vinden is Dit alles geeft wel eenigszins den indruk, dat de schrijver aan het afwerken van zijn boek de laatste hand niet gelegd heeft. Om niet meer te zeggen. Het geheele boek door zijn vele vreemde eigennamen en boektitels foutief opgegeven; zelfs met Duitsche titels is dat het geval. Wel een bewijs, dat dit Handbuck geen werk uit de eerste hand is. Het is te hopen dat het bij een mogelijke tweede uitgave aan een nauwgezette overziening zal onderworpen worden.

Met een ‘Lateinisch-Deutsches Verzeichnis früher Druckstätten’ (waarin Brugae en Brugae Bearniae met elkander gelijk gesteld worden!) en een ‘Verzeichnis von Abkürzungen und Worterklärungen’ wordt het boek besloten.

Willem de. Vreese.

Multatuliana. Verspreide en onuitgegeven stukken medegedeeld door Dr. A.S. Kok, met een bibliographisch overzicht der geschriften van Multatuli door Louis D. Petit. Baarn, Hollandia-Drukkerij, 1903.

Deze bibliographie was aanvankelijk bestemd voor den 2ⁿ druk van Jan ten Brink's Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de XIX^e eeuw, waarvoor de heer Petit de bibliographieën bewerkt, maar onder het verzamelen bleek hem dat zij te uitgebreid zoude worden voor deze uitgave; hij bestemde haar dus voor een afzonderlijke uitgave, terwijl in ten Brink's Geschiedenis een beknopter overzicht zal verschijnen.

Het overzicht beslaat 32 bladzijden; wij bewonderen de groote belezenheid van den schrijver die overal blijkt uit de vele titels van buitenlandsche tijdschriften, waarin werken van Multatuli opgenomen zijn; maar ook uit die van Nederlandsche; zoo wijzen wij, om slechts een enkel voorbeeld te noemen, op de Japanse gesprek-

[p. 53]

ken, die in het Handels- en Effectenblad van 1862 uitkwamen.

De vele vereerders van Multatuli bovenal hebben reden den heer Petit dankbaar te zijn, en zij zullen met genoegen zien, hoe enorm verspreid de werken van Multatuli in binnen- en buitenland zijn. Het plebisciet der Spectator-lezers heeft indertijd uitgemaakt dat na Hildebrand, E. Douwes Dekker de meest gelezen auteur is (Multatuliana p. 169); maar dat zijn werken zóo verbreid waren, heeft zeker niemand vermoed.

Wij wenschen den Heer Petit geluk met de publicatie van dit belangrijk overzicht, dat ongetwijfeld zoo volledig mogelijk is. De belangrijke stukken van den heer Kok laten wij, als vallend buiten ons bestek, hier onbesproken.

D^r G.J. Vos Az. Voor den Spiegel der historie!! Amstels kerkelijk leven van de eerste zestig jaren der Vrijheid. Gedenkboek bij gelegenheid van het 325-jaren onafgebroken bestaan van den kerkeraad en de classis van Amsterdam. Amsterdam, G.D. Bom H. Gz. 1903 fol.

Twee redenen zijn er, die een bespreking van deze uitgaaf in dit orgaan wettigen.

De eerste is, dat door Bom, den uitgever van het boek, medegedeeld wordt een bibliographie en een inconographie van de eerste Amsterdamsche hervormde predikanten en hun geschriften (1566-1638).

Hoewel ik weet, dat volledigheid in deze soort van arbeid nimmer te verkrijgen is acht ik de boekenlijst toch niet voldoende. Ik argumenteer dit door de mededeeling, dat als voor het grijpen liggend materiaal niet geraadpleegd is; bij de opsomming van Taffin's geschriften b.v. mis ik de Geneefsche drukken van 1606 en 1650 van de Traitté de l'amendement de vie (exempt. in de Bibliotheca Thysiana te Leiden; cat. blz. 39) en de Haarlemsche druk van 1613 van de Boetveerdicheyt des levens (exempl. in de Bibliothèque wallonne te Leiden; cat. 3^e Suppl. p. 84), terwijl evenmin genoemd wordt de studie die Rahlenbeck hem wijdde in het Bulletin historique des Églises wallonnes (1887 p. 117 sq.). Zou een titel-citatie uit Van der Aa's Bibliographisch woordenboek eigenlijk wel gebillijkt mogen worden? Van der Aa is een uitnemend boek, ter orientatie, maar met zijn ongelijkmatige bewerking der artikels zeer verschillend in wetenschappelijke waarde, is het geen bron, die in de plaats kan treden, zoolang elders nog authentieke gegevens te vinden zijn.

Uitwendig verdient het boek als zoodanig eveneens een bespreking om het ouderwetsche karakter, dat er aan gegeven is, afwijkend van het hedendaagsche en van het vooruitstrevende. In niet heel veel opzichten heeft het mijn instemming. Een mediaeval letter trekt mij niet aan; een lijn tot afscheiding van kolommen verwerp ik als onnoodig, evenals het lijntje, dat tekst en noten van elkander scheidt; de plaatsing van het bladzijde-cijfer links (rechts) van den hoofdregel bederft het aspect van dien gespatieerden (waarom?) regel; de titel rammelt door het wisselend gebruik van letters, in stijl hemelsbreed van elkander verschillend, door den rood gedrukten eersten regel met twee (sic) uitroepingteekens, door het gebruik van, nog wel leelijke ornamenten; punten in een titel zijn mij uit den booze.

Nu meene men niet, dat daarom een minderwaardig boek is tot stand gebracht; mijn persoonlijke aanmerkingen beletten niet te erkennen, dat deze flinke, kloeke foliant toch wel gezien mag worden, al had de drukker met hetzelfde materiaal fraaier en logischer werk kunnen leveren.

De lichtdrukken zijn goed geslaagd; die in kleuren (teg. blz. 11) verdient de aandacht als proeve van een techniek, die nog zeer in het begin van haar ontwikkeling is.

De bladen zijn gestoken in een wit-perkamenten band, met een mij slechts matig voldoenden blindstempel uit de achttiende eeuw op plat, en met rood en zwart leeren rugoplegsels. Bovensnee is afgesneden en verguld; de beide andere niet. Gedrukt op Hollandsch papier van Van Gelder Zonen wordt het gebruik van het boek niet vergemakkelijkt, doordat het onafgesneden is. Voor mezelf heb ik nog geen overtuiging of ik een onafgesneden gebonden boek al dan niet mooi vind. Ik maak daarom geen opmerking over dit

[p. 54]

niet-afsnijden, maar constateer hier slechts het feit.

Geen dezer opmerkingen over de boekuitvoering zijn bedoeld als aanmerkingen of als grieven. Er zien zoo heel weinig uitgaven het licht, die materieel in hun degelijkheid wat anders als gewoon zijn; daarom is het dat dit boek waard is nader bekeken te worden.

De vorm van een boek wordt bepaald door den uitgever, die den drukker en den binder dienaangaande zijn wenschen kenbaar maakt. In deze uitgaaf zien we dus wat Bom gewild heeft. Als auctionaris van boeken steeds levende te midden van het oude, heeft hij zich niet kunnen onttrekken aan den onwillekeurigen invloed daarvan. Zoo kwam met nieuw materiaal een ‘oud’ boek te voorschijn. Dat nu heeft niet mijn instemming. Niet in hetgeen eenmaal was, ligt onze toekomst, ook niet die van het boek. Een boek in 1903 gedrukt, moet niet trachten hetgeen eenmaal was na te doen, wat bovendien psychologisch onmogelijk is; het moet, ook dan wanneer het, zooals hier, oude prenten reproduceert en een historisch onderwerp behandelt, modern zijn, wat het des ondanks bij slot van rekening toch is, maar dat in zijn geheel en in zijn deelen ook willen zijn.

J.W. Enschedé.

Het Boek in 1903.

Letterkundig jaarboek en catalogus 1903-1904. Met medewerking van R.W.P. de Vries Jr. en Taco H. de Beer. Bewerkt door D. Smit. Met boekversiering en omslagteekening van R.W.P. de Vries Jr. 4^e jaargang. Amsterdam, J.M. Meulenhoff. gr. 8^o, 102, 95 en 49 blz., met afb, portr. en 1 plt. in kleurendr. (ƒ 0.45).

Mr. J.C. Overvoorde.

Catalogus van de bibliotheek over Leiden en omgeving. Leiden 1904. 8^o.

Bespreking in volgend nummer,