Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 2

[p. 33]

Moderne bibliotheken

III
De Universiteits-bibliotheek te Leiden

De Bibliotheek van 1593 tot 1820.

Het is niet de eerste maal dat een geschiedenis der Leidsche bibliotheek geschreven wordt; Siegenbeek wijdde er in het tweede deel zijner Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool een uitvoerig hoofdstuk aan; Schotel gaf een 40 jaar geleden een monographie, die nog steeds van waarde is; Suringar en Rogge gaven kortere beschrijvingen in het Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde en in Eigen Haard. Toch geloof ik dat er plaats is voor eene nieuwe geschiedenis dier instelling; ik had reeds lang het plan daartoe gevormd, doch zoude er thans nog niet toe zijn overgegaan, indien de Redactie van dit Tijdschrift niet besloten had een reeks van artikelen over de N. en Z. Nederl. bibliotheken te geven en geoordeeld had dat daarvoor onder de Noord-Nederlandsche Leiden het eerst in aanmerking kwam. Dankbaar heb ik gebruik gemaakt van den arbeid mijner

[p. 34]

voorgangers, doch tevens de geschreven bronnen opnieuw met de meeste zorg nagezien. Vooral was het mij een groot voorrecht dat Curatoren mij toegang tot hun archief verleenden; ik voel mij verplicht hun E.G.A. daarvoor mijn oprechten dank te betuigen, en ook hun secretaris Mr. J.E. Boddaert te danken voor de groote welwillendheid waarmede hij mij bij mijne onderzoekingen geholpen heeft.

De Leidsche Hoogeschool, bij octrooi van 6 Januari 1575 gesticht, en 8 Februari van dat jaar plechtig ingewijd, werd eerst gevestigd in het voormalige St. Barbaraklooster aan het Rapenburg, op den hoek van de Langebrug, toen Voldersgracht geheeten, welk gebouw later als Prinsenhof bekend is. Maar die behuizing bleek te klein, en 4 September '75 werd besloten de voormalige Faliede Bagijnkerk voor het houden der lessen interichten. Ook daar bleef de Universiteit niet lang. In 1581 verhuisde zij naar de overzijde van het Rapenburg, naar de vroegere kerk der Witte Nonnen, waar zij tot op heden is gebleven. Professor Donellus echter, die bezwaar had tegen het trappenklimmen in het nieuwe gebouw, bleef zijn colleges houden in het koor der Bagijnekerk ‘het Auditorium Donelli’ en ook de anatomische lessen zijn bij voortduring in het kerkgebouw gehouden geworden.⁽¹⁾

In het nieuwe gebouw werd door Curatoren een vertrek voor librarie aangewezen. Veel boeken zal men toen nog niet gehad hebben; de Prins had in 't stichtingsjaar terstond aan de Universiteit den door Arias Montanus in 1569 bij Plantijn uitgegeven viertaligen bijbel in 8 deelen ten geschenke gegeven, waarvan men de inscriptie o.a. bij Schotel nalezen kan; Plantijn had zelf, toen hij in 1581 bij Lipsius logeerde, door hem een Corpus Iuris en Becani Opera, voortbrengselen zijner persen, laten aanbieden, waarvoor hij, naar de gewoonte dier tijden met wijn vereerd werd; ook anderen hadden, gelijk in de aanstelling van van der Does gezegd wordt, ‘zich geneycht verclaart’ dit voorbeeld te volgen, maar heel veel kreeg men nog niet. Van aankoop van boeken is nog geen sprake. Wel werd met het oog op de dingen die komen zouden reeds 1 Maart 1587 de curator Janus Dousa tot bibliothecaris en tevens historieschrijver van Holland aangesteld, op een wedde van ƒ. 300, maar ten deele zal dit wel te beschouwen zijn als een kiesche manier om hem te beloonen voor alles wat hij voor de Universiteit deed en gedaan had.

Veel haast maakte men intusschen met het in orde brengen van de boekkamer niet, tot dat men plotseling, einde 1586, verrast werd door het legaat van Johannes Holmannus Secundus, theologiae professor, die begin December van dat jaar overleden was, en zijn geheele belangrijke boekverzameling aan de Universiteit naliet. De catalogus dezer boekerij werd in 1600 door den Senaat aan de Staten van Holland en Westfriesland opgezonden, toen er sprake was van het verleenen van pensioen aan Holman's weduwe; maar die catalogus is niet meer aanwezig onder de ingekomen stukken dier Staten. Wel jammer, want we zouden

(1) Dec. 1590..... een nieuwe scrage met twee tafelen in de falibagijnenkerc voor de anatomie (Dachbouck van Jan van Hout).

[p. 35]

ons dan een voorstelling kunnen maken van den rijkdom van dezen boekenschat, die volgens getuigenis van den Senaat, den grondslag legde voor de Leidsche bibliotheek.

Met spoed werd nu de boekkamer ingericht; het was een benedenvertrek met vier ramen, waarschijnlijk een der kamers van het tegenwoordige botanische laboratorium, uitziende op den Hortus⁽¹⁾. Voor het publiek waren er twee tafels met lessenaars er op, en banken aan weerszijden; vijf boekenkasten met deuren stonden langs de muren. De boeken werden alle boven en onder op de snede en ‘op 't leer’ gestempeld; ook voor op de snede moest de stempel gezet worden, maar dit is bij gebonden boeken onmogelijk, en zoover ik weet is 't nooit uitgevoerd. De andere stempels op de snede zijn nog thans in gebruik.

Gedurende den zomer 1587 kwam de kamer in orde, na de vacantie werd zij voor de lidmaten der Universiteit opengesteld. De 31 October 1587 is de dies natalis der bibliotheek der Leidsche Hoogeschool. In den straks nader te bespreken ‘Catalogus van 1597’ leest men op de 4e bladzijde:

CIƆ. IƆ. LXXXVI
Ex A.D. pridie Kal. Novembr.
Natalis Bibliothecae
VV. Nobiliss. et Cll.
Iano Duza a Noortwiick
Paullo Busio
Abrahamo Almondio
Academiae Lugdunensis Curatoribus.
Iano Iani F. Iani N. Duza
Bibliothecario.

De datum is hier juist, het jaartal onjuist. Het is zoo overgenomen uit den, eveneens straks te noemen, Index achter den ‘Nomenclator van 1595’ waar op de 1^e bladzijde de inscriptie uit den door Vulcanius ten geschenke gegeven Demosthenes-codex vermeld wordt, en het jaar 1587 in den tekst dier inscriptie juist voorkomt, gelijk uit dat hs. zelf blijkt, terwijl boven die inscriptie foutief 1586 staat. Trouwens, het Dachbouck van Jan van Hout⁽²⁾, dat chronologisch alles, wat er op het gebied der Universiteit gebeurde, mededeelt, laat in dezen geen twijfel over.

Het zal wel niet louter toeval zijn dat Vulcanius, de professor in het Grieksch, zich juist in dezen tijd van een groot gedeelte zijner boeken wilde ontdoen. Het sortiment der Leidsche boekverkoopers zal wel niet bijzonder groot zijn geweest, maar Vulcanius had zich gedurende zijn lange reizen een

(1) van Mieris, Beschrijving der stad Leyden II p. 550.

(2) Het Dachbouck van Jan van Hout van Nov. 1580 tot Juni '94, in hs. in het Archief van Curatoren aanwezig, is van onschatbare waarde voor de geschiedenis der Universiteit en harer instellingen. Bij het samenstellen van dit opstel heb ik er herhaaldelijk gebruik van gemaakt.

[p. 36]

groote bibliotheek verzameld; het was nu een goede gelegenheid de overtollige en incompleete⁽¹⁾ exemplaren van de hand te doen.

De bibliotheek kocht⁽²⁾ voor ƒ. 354 van hem een collectie, waarvan de lijst in van Hout's Dagboek voorkomt; 't zijn vooral Grieksche en Latijnsche klassieken, maar ook andere, Vesalius' Anatomia, Melanchton's werken, een Mercator e.a. Meerendeels zijn het uitgaven van H. Stephanus. Kort te voren had Vulcanius onder zijne vrienden een gedeelte zijner boeken verloot, hij spreekt er van in zijn brief aan Th. Canter, uitgegeven achter Alciati Tractatus contra vitam monasticam p. 97, en in het Dachbouck ligt een los boekenlijstje met opschrift: ‘Memorie van de boucken.... synde inde loterije van D. Bonavent. Vulcanius’. Ook van B. Gryphius Buys kocht men eenige werken, wellicht toen hij naar Duitschland⁽³⁾ vertrok. Verder worden er dezen tijd veel boeken geleverd door Fr. Raphelengius⁽⁴⁾, den professor-drukker-boekverkooper, en door Louis Elsevier, den pedel-boekbinder, die geregeld de Duitsche missen afreisde.

De nieuwe boekkamer bleek al zeer spoedig ongeschikt; zij was te vochtig en er werden, uit plaatsgebrek elders, dagelijks colleges gegeven, zoodat Curatoren op advies van den Senaat in hunne vergadering van 1 Maart 1591 de Faliede Bagijnkerk voor bibliotheek bestemden, waar zij tot op heden is gebleven. Het besluit zelve dat van zooveel gewicht voor de bibliotheek is geweest, en dat ook in andere opzichten niet zonder belang is voor de geschiedenis der Universiteit, volgt hier in zijn geheel, overgenomen uit van Hout's Dachbouck.

(1) Dachbouck van Hout, Aug. 1588.

(2) Zij kreeg van V. op den koop toe het Demosthenes-hs. thans B.P. Gr. 33, dat Vulcanius' eigendom niet was; hij huldigde hiermede de zonderlinge leer van het eigendomsrecht van geleende boeken die veel zijner tijdgenooten aanhingen. Zie Centralblatt f. Bibliothekswesen XIX, 1902, p. 269.

(3) Hij stierf te Rostoch als professor iuris.

(4) Later levert zijn zoon Christoffel. Een typisch briefje bij een ‘zichtzending’ is achter in Merula's Catalogus (hierachter p. 37) geplakt. Het luidt:
Mijn Heer ick seynde UE. alle de boecken die ick nu hebbe aengaende de Geometria, Astronomia ende Astrologia die ick sie dat in de bibliotheca niet en sijn; ick heb noch wel Leonitii Ephemerides in f^o. UE. mach daeruyt nemen die dienen mogen; de ander sal ick daer naer wel doen weder haelen; ick heb den prijs oock daer by gezet die van sommighe wel groot is, maer is nochtans den naesten. UE. dienaer Chr. van Ravelenghen.

Pappi mathematica commandini fo	9 gl.
Clavii Euclides fo	5 gl. 12 st.
Clavii Astrolabium 4o	8 gl.
Bussii metrices libri fo	2 gl.
Junctini Speculum astronomiae fo	18 gl.
Opus palatinus de triangulis fo	13 gl. 10 st.
Gaurici Opera fo	8 gl.
Guidebaldi planispherium fo	8 gl.
Gallucius de Usu horolog. fo	1 gl.
Gallucius de fabrica hemisphe. fo Ms.

[p. 37]

1591 Maart.
Vorderinge vande Biblioteecque
Alsoo volgende de Brieven van de fundatie vander Universiteyt dezer stadt Leyden de Burgemeesteren der zelver stede geauthoriseert ende volcomelicken gemachticht zijn totter plaetse vande voors: universiteyt 't allen tijde te mogen aenvaerden gebruycken ende eygenen, alsulcke gemeyne ofte private plaetsen ende huysingen als hemluyden goetduncken zoude, de selve totter voors: Universiteyt of schole accomoderende ende timmerende oock veranderende ende t getimmert demolierende ende affwerpende sulcx zijluyden bevinden zouden totten bequaemheyt niet alleenlicken der zelver schole, maer ooc tot commoditeyt ende stichtinge van eenige der Doctoren ofte Studentenwoonplaetsen ofte Collegien, mitsgaders tot chieraet der zelver ende recreatie der studenten eenichsins dienlijck te wesen, ende dat dienvolgende aeride voors: Burgemeesteren tot verscheyden reysen versouc gedaen es ten eynde zeeckere plaetse totter Biblioteecquc bequaem zijnde mocht werden toegerust, gevordert ende gemaect op dat de Boucken der Universiteyt gelegateert ende geschoncken mitsgaders degeene die daer toe tot grote costen van der zelve universiteyt gecoft sijn. ende voort zullen werden gelegateert, geschoncken off gecoft, daerinne in goede verseeckertheyt mogen werden bewaert ende gebruyct ten dienste vordernisse ende gerijve vande voors: universiteyt, ende van de Lithmaten vandien, Soo est dat de voors: Burgemeesteren, willende jndesen toerusten ten gemeene beste vande Universiteyt, dienste ende vordernisse vandien, naer voorgaande communicatie ende deliberatie hier op gesamentlicken gehouden, ende tevens gehoort 't advis ende goetduncken vande senaat vande Universiteyt, oock mit goetduncken ende gemeene advyse van 't collegie van Schepenen deser Stede, geresolveert ende besloten zijn, dat de voors: Bibliotheecque mitten eersten als doenlick zij zal werden gemaect jnde oude Academie, 't welc eertijds geweest es de Falibagijnekerc, die ten dienste vande Universiteyt bij voorg. resolutie es toegeeygent ende geassumeert, te weten ter plaetse daer het oude oxael es staande, ende soo voorts aan lopende naarden Oosten toe, tot zodanige grote, ende mit zulcke vordere bequacmicheyden als de naergenoemde gecommitteerden tot wiens laste zulx mitsdesen wert geleyt gesamentlicken zullen adviseren goet ende raetsaem vinden, ende omme 't solve zulx mitten eersten tot costen ende lasten van de Universiteyt deser stede te doen vorderen ende effectueren, hebben gecommitteert ende committeren mits desen Pieter Adriaenszn vander Werff burgemeester, M^r Franc Duyc vroetschap, M^r Rembertus Hogerbeets raedt ende pensionaris ende Jan van Hout secretaris deser stede gesamentlicken of het meerendeel van hen die daer toe best sullen mogen vacheren de welcke de betalinge daer toe van nooden tot last ende op t' comptoir van de Universiteyt ordonneren ende bevelen zullen te betalen, ende alsoo de zelve betalinge apparentelijck niet en zullen mogen werden gevonden uyte ordinaris jnnecomen vande Universiteyt soo zullen de voors: gecommitteerden daer toe de zelve mits desen ooc werden gelast ende gecommitteert, aende Heeren Staten van Holland. daer toe versoucken extraordinarisse subsidie, 't zij mits restitutie vande penningen uyter beurse vander Universiteyt de voorg. jaren 't onrecht ende jegens de verleende vrijheyt vandien opgebracht ter zaecke vande verpondinge of andersins daer ende zulx zij de zelve zullen weten te becomen.

Het St. Agnieten of Faliede Bagijnhof lag aan de N. zijde van het Rapenburg. Het strekte zich uit van de tegenwoordige custoswoning tot aan de Kloksteeg; langs de Kloksteeg tot aan de Donkere Gracht, de afwatering van de Papegracht die, toen gedeeltelijk nog open, thans geheel overwulfd, onder perceel Kloksteeg 13 en dwars door 't voormalige hof naar het Rapenburg loopt. Deze Donkere Gracht en de tuin van de Commandery waren de grenzen aan de N. zijde, een zijsteegje, zoo 't schijnt, van de Scheepmakerssteeg vormde de O.

[p. 38]

grens. Het was een groot hof, met circa 50 huizen. In het noordelijk gedeelte, nauw begrensd door de omliggende woningen, stond de kerk, een kloek gebouw uit de 15^e eeuw, met hoogen spitsen toren, dien men op bijna alle plattegronden en kaarten van Leiden terugvinden kan. Een gedeelte van het Bagijnhof is nog in wezen (al zijn de huisjes zelf natuurlijk door nieuwe vervangen) en draagt ook nog dien naam; ook de kerk heeft, hoewel herhaaldelijk verbouwd en veranderd, haar vorm behouden. Een afbeelding van het Bagynhof, in vogelvlucht, gaf dr. du Rieu in de 2^e uitgave van zijn ‘Lambert Daneau à Leyde’ in het ‘Bulletin de la commission pour l'histoire des Eglises Wallones’ I p.96; een plattegrond dr. Pleyte in ‘Leiden voor 300 jaar en thans’ plaat 8 en bijl. XVIII (cf. bl. 30); beide naar teekeningen van circa 1580. Er is in beide voorstellingen eenig verschil, en ik had ook daarom gaarne de origineelen die op het Gemeente-Archief alhier berusten zelf ingezien, maar het is mij niettegenstaande herhaald verzoek niet gelukt⁽¹⁾. Afbeeldingen van de kerk alléen bij dr. du Rieu in de 1^e uitgave van ‘Lambert Daneau à Leyde’, afzonderlijk in 1881 verschenen, naar een teekening van circa 1580; bij Rademaker, Rijnland in 100 afbeeldingen (1732), die wij hiervoor reproduceerden; in de collectie Bodel Nyenhuis op onze bibliotheek bevinden zich nog een drietal teekeningen. Zóo heeft de bibliotheek er tot circa 1820 uitgezien. De ingang van het Bagijnhof was op 't Rapenburg; in 1648 werd hier een monumentale poort geplaatst waarvan de beschrijving bij v. Mieris II p. 555.

Deze Faliebagijnkerk nu werd tot bibliotheek ingericht; zij werd door een zwaren binnenmuur loodrecht op de zijmuren in twee stukken gedeeld; over de geheele lengte van het gebouw werd een zoldering ingelegd. Uitwendig onderging het gebouw geen belangrijke wijzigingen; de ramen werden in tweeën gedeeld, en het haantje van den toren stond zijn plaats af aan een vergulde Pallas.

Het gedeelte ten N. van den binnenmuur, het vroegere koor der kerk, diende op beide verdiepingen voor de anatomie - de anatomische lessen en het anatomisch kabinet. Hier werden allerlei zeldzaamheden niet enkel op anatomisch, maar ook op ethnographisch en oudheidkundig gebied bijeen gebracht, die thans in een anatomisch kabinet op de kermis goed op haar plaats zouden zijn. Er bestaan verschillende catalogi van, vervaardigd door de elkaar opvolgende custoden, Blanken, Schuyl en Eisendragh, in 't Nederlandsch, Latijn en Fransch. In talrijke boeken, reisbeschrijvingen en beschrijvingen van Leiden vindt men er melding van gemaakt, vrij uitvoerig b.v. in den 18^e eeuwschen Baedeker, Uffenbach, in zijn Reisen III p. 438.

Het voorste benedengedeelte van de kerk dat in een paar vertrekken verdeeld was, diende voor schermschool; hier werden ook de lessen in de wiskunde

(1) Wat er aan de inrichting van het Leidsche gemeente-archief hapert, weet ik niet, en gaat mij ook verder niet aan; maar het moest niet kunnen voorkomen dat dergelijke belangrijke stukken, die n.b. op Elseviers Inventaris van 1863 reeds gevonden worden, 6 maand nadat er aanvraag om gedaan is, nog niet ter beschikking kunnen worden gesteld, en de aanvrager afgescheept wordt met de boodschap dat ze bij de ‘onuitgezochte stukken’ zijn.

[p. 39]

gegeven, die voornamelijk voor a.s. ingenieurs en genie-officieren bestemd waren; zij werden in 't Nederlandsch gegeven door een lector; een professor lessen in 't Nederlandsch te laten houden scheen niet mogelijk. In 1644 werd aan de Engelsche gemeente vergunning verleend hier des Zondags godsdienstoefeningen te houden; enkele leden dier gemeente zijn hier begraven, hun grafsteenen zijn bij latere verbouwingen onzichtbaar geworden; van een Laudon is in den binnenmuur der bibliotheek het wapen, in marmer gehouwen ingemetseld. Later toen de anatomische verzameling zich meer en meer uitbreidde werden ook in dit gedeelte van het gebouw kasten met curiosa en praeparaten geplaatst. De Engelsche gemeente heeft hier kerk gehouden tot 1807 toen zij bij gebrek aan leden ophield te bestaan.

De bovenverdieping tot aan den binnenmuur werd tot bibliotheek ingericht; de ingang was onder den toren. November 1593 was de bouw zooverre gereed dat de bouwcommissie maatregelen voor de overbrenging der boeken kon nemen. Het plaatsen der boeken werd bij afwezigheid van den bibliothecaris aan P. Bertius, den onderregent van het Staten-College opgedragen. De oude Jan van der Does toch was door zijn benoeming tot raadsheer in den Hoogen Raad genoodzaakt geweest naar den Haag te verhuizen en had Curatoren verzocht zijn zoon Jan, die hem steeds bijgestaan had, en feitelijk alle bibliotheekswerkzaamheden in den laatsten tijd vervuld had, in zijn plaats aan te stellen, waartoe Curatoren gaarne overgegaan waren (11 juli 1593). Zijn instructie - indien men de weinige voorschriften over de uitoefening zijner betrekking zoo noemen wil - hield in dat hij de boeken in behoorlijke orde moest houden ten gerieve van doctoren, professoren en studenten, aan wie hij voor alle anderen daarvan het gebruik moest toestaan; dus reeds niet uitsluitend ten behoeve van de universiteit. Dousa jr. heeft niet veel meer voor de bibliotheek kunnen doen; hij ging in 1594 op reis met zijn broeders Georg en Steven, en is kort na zijn terugkomst gestorven.

Bertius nam zijn functieën waar; hij heeft de boeken in het nieuwe gebouw gerangschikt, naar het door van Hout uitgedachte plan.⁽¹⁾ De boekén werden naar hun inhoud in 7 vakken verdeeld: Grammatici, Theologi, Philosophi, Jurisperiti, Medici, Historici, Mathematici. Zij werden in lessenaars, plutei,⁽²⁾ opgesteld, die gemerkt werden met de letters van een voor elk vak verschillend typographisch alphabet; de grammatici met een gothische a, de theologi met een hebreeuwsche a, de philosophi met de grieksche a, enz; de tweede pluteus kreeg de 2^e letter van het alphabet enz.; elk boek werd op den rug gemerkt met de letter van zijn pluteus en een volgnummer. Oorspronkelijk had elke pluteus éen plank met boeken; later werd daaronder een tweede plank aangebracht. Bij de inrichting in 1593 waren er voor de theologi 3 plutei noodig, de overige vakken konden elk met 1 volstaan, 9 dus in 't geheel, welk aantal later tot minstens 25 is uitgebreid. Naast elken pluteus hing in 't middenpad een lijst van de boeken

(1) Zie zijn voorrede op den ‘Nomenclator’.

(2) Men kon er echter niet in zitten, maar moest staande de boeken raadplegen. Gebrek aan ruimte zal hierbij wel den doorslag hebben gegeven.

[p. 40]

die hij bevatte, zooals ze thans nog in de Laurentiana te Florence hangen. De boeken waren bevestigd aan kettingen die aan 't einde van een ring voorzien waren, waardoor een ijzeren stang liep, zoodat meerdere boeken naast elkaar op den pluteus gelegd konden worden; dit was een uitvinding van Jan van Hout, waarmede Bertius erg ingenomen schijnt. Alleen de folio's waren aldus geplaatst. De quarto's en kleinere formaten stonden gelijk vroeger in gesloten kasten, arcae. De werken van Leidsche professoren werden in een afzonderlijke kast bewaard. Afbeeldingen van de bibliotheek in dezen toestand vindt men op een gravure van Woudanus uit 1610 die herhaaldelijk gereproduceerd is, o.a. in de pag. 37 genoemde reproductie van Lorichs Constantinopel p. 7, en bij Clark, the Care of Books p. 170, en die wij hiernevens weergeven naar een ex. op de Leidsche bibliotheek; kleiner en in spiegelbeeld bij Meursius, Illustrium Hollandiae et Westfrisiae Ordinum alma Academia Leidensis (1612) p. 228; in zijn Athenae Batavae (1625) p. 36; in Les Delices de Leide (1712) tegenover p. 149; in de Deliciae Batavicae, mij o.a. bekend uit het exemplaar dat tot Album Amicorum van Philipp Mulhausen gediend heeft (thans in de Kon. Bibl. in den Haag).

In 1595 verscheen bij Fr. Raphelengius de eerste catalogus der bibliotheek, door Bertius bewerkt; het is de reeds vroeger genoemde ‘Nomenclator Autorum omnium quorum libri vel manuscripti, vel typis expressi exstant in Bibliotheca Academiae Lugduno-Batavae’. Hij bestaat uit 12 quaternen gem. A-M, sommige van 2, de meeste van 4 bladen. Dit is de oorspronkelijke vorm, waarvan de bibliotheek éen exemplaar bezit: reeds hetzelfde jaar vóor 11 October verscheen een appendix⁽¹⁾, 2 quaternen gem. CC en CCC en enkele losse stukjes die uitgeknipt en op daartoe opengelaten bladen bijgeplakt werden achter het gedrukte. De twee quaternen behooren achter quat. D en zouden dus m.i. DD en DDD gemerkt hebben moeten worden. Zij bevatten de aanwinsten op theologisch gebied; wat de andere vakken aan nieuwe boeken gekregen hadden vond op de losse blaadjes voldoende plaats.

Handschriften komen hier nog weinig voor; in den oorspronkelijken Catalogus de boven reeds besproken Demosthenes; dan een Aetius door Raphelengius geschonken, en de Inscriptiones Smetii, wier geschiedenis Siegenbeek uitvoerig bespreekt. In den appendix komen daarbij nog een Priscianus (nu hs. B.P.L. 92), een Martianus Capella (B.P.L. 87 of 88) en een Ovidius, waarvoor Sallustius schijnt te moeten worden gelezen. Op de quaternen A-M volgen er in de meeste exemplaren nog 2 gem. N en O, inhoudende een ‘Index librorum qui ex donatione et liberalitate aliena bibliothecae publicae Academiae Lugduno-Batavae inserti sunt.’ Ik stel dezen Index later dan den appendix, wijl daar 2 hss., een Isidorus en een Orosius (B.P.L. 11 en 110) genoemd worden, die de appendix niet heeft. Ik heb over dezen eersten catalogus misschien wat te uitvoerig gehandeld, maar hij is vrij zeldzaam, en het toevoegen van den appendix heeft wel eens verwarring gesticht.

(1) 11 Oct 1595. ‘Aan Th. Basson... om appendicen in de cathalogum te setten en pappen 7 gl. 10 st.; noch om des sellfs appendix stucken te snijden en te helpen pappen 1 gl. 10 st.’ Dachbouck.

[p. 41]

De Bibliotheek in 1610
Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. II, 41.

[p. 42]

Bertius kreeg voor zijn moeite ƒ. 150; in '96 keerde Dousa terug en stierf weldra; 24 Febr. 1597 werd Paullus Merula, professor historiarum, tot zijn opvolger gekozen. De redenen die Curatoren er toe leidden hem te kiezen zijn nog al curieus, maar verklaren tevens waarom men Bertius, die na zijn uitstekend werk toch wel eenige aanspraken had, niet nam. Merula had nl. kort te voren verhooging van wedde verzocht; de billijkheid hiervan erkenden Curatoren, maar zij vreesden tevens dat de collegas van Merula ook verhooging zouden vragen indien ze hem gegeven werd; en dat lieten de middelen niet toe. Maar de anderen zouden geen aanspraken hebben indien Merula het als wedde voor zijn bibliothecariaat kreeg; en zoo werd hij benoemd op ƒ. 100, eerst tot ƒ. 150 en later tot ƒ. 200 verhoogd. Er was nog een ander argument om hem te kiezen: Merula woonde op 't Bagijnhof⁽¹⁾ en hij of een zijner huisgenooten was dus steeds bij de hand om de bibliotheek voor bezoekers te openen. Dat tweede argument heeft misschien wel het zwaarste gewogen, want in de eerste jaren van de bibliotheek is de openstelling voor 't publiek een van de moeilijkste vraagstukken geweest die zich hebben voorgedaan. Men was begonnen met aan elk professor en enkele andere bevoorrechten⁽²⁾ een sleutel te geven van de buitendeur en van de kasten⁽³⁾ waar de quarto's en de kleinere boeken stonden; voor de plutei was het niet noodig daar de boeken de bibliotheek niet mochten verlaten. Maar reeds hij den dood van den jongen Dousa heerschte er groote wanorde, daar de professoren hun sleutels aan studenten leenden die ze lieten namaken. Men gaf toen enkel sleutels tegen onderteekening van een bepaald formulier, welks inhoud niet meer bekend is. Maar al heel spoedig, Mei '97, lieten Curatoren de sloten veranderen en vorderden de sleutels terug, terwijl zij Merula gelastten den professoren altijd, den studenten Woensdag en Zaturdag 2-4 toegang te verleenen; er werd voor deze 2 middagen een opsiender aangesteld. 't Volgende jaar echter gaf men aan het dringend verzoek van professoren gehoor en kregen zij de sleutels terug⁽⁴⁾ onder conditie dat op kosten van hem die zijn sleutels leende, het slot weder vermaakt zou worden; en een paar maal is het nog vermaakt; er staat niet bij op wiens kosten.

Merulas beheer is voor de bibliotheek uiterst zegenrijk geweest. Toen hij een paar jaar na zijn aanstelling (1599) verhooging van tractement vroeg mocht hij in waarheid zeggen dat hij ‘door zijn zorg voor de bibliotheecque en zijn sollicitatiën⁽⁵⁾ bij steden, collegiën en personen schenkagien die zeker den prijs

(1) Er woonden daar meer professoren, o.a. Vulcanius, Tuning, en later Heinsius.

(2) O. a. de leden van 't Hof v. Holland en de Leidsche predikanten.

(3) 15 Sept. 1695. ‘25 slotelen tot de deuren van de bibl. en 26 slotelen tot de cassen’. Dachbouck.

(4) Een reçu wegens ontvangen sleutels bevindt zich nog in het Archief der Bibliotheek; het is van Scaliger geheel autograaph ‘Ce iourdhui troisiesme Septembre i'ai receu de Mons. Merula professeur de ceste Université de Leyden d'aultres clefs de la librairie nouvellement faictes, et lui ai rendu les premieres le mesme iour. Faict a Leyden le mesme iour 1598 'Joseph de la Scala’

(5) Een dergelijke sollicitatie is de brief aan Conr. van Dulmen (in hs. B.P.L 747).
Paullus G.F.P.N. Merula V. Cl. Conrado a Dulmen Mercatori fidelissimo Aemsteldamum.
Vidi hesterna die, V. Cl., filii tui, praeclarae spei, ut ex primo adloquio colligere potui, adolescentis, beneficio, quaedam, folia dicam, an cortices, quibus characteres Indici, stilo acutissimo, si quid oculis meis fidei, insculpti. Quid sibi velint ne quidem Europaeus Apollo, satis scio, divinasset. Rariora sunt haec in his praesertim regionibus, et quorum pretium pendet non ab ipsius rei aestimatione, sed ab amantis et aestimantis adfectu. Quia vero Illustrissimi Bataviae Ordines me suae praefecerunt Bibliothecae, quae in nobilissima Lugdunensi Academia, eiusdemque incrementum consistit cum in librorum emtione, tum donatione bonorumque virorum liberalitate, ab rei novitate exstimulatus non potui quin publico nomine te rogarem non solum ut mercem hanc litterariam ex orbe remoto huc advectam Bibliothecae publicae liberaliter inferas verum etiam tuos conlegas, laudatissimi contractus qui nuper inter vos initus, socios ad similia quae apud vos audio esse obferenda induces. Sic tu primus audies qui in his provinciis peregrina haec publici iuris fecisti et litteratis omnibus viam stravisti ad cognoscenda dissitorum populorum secreta. Facile pro tua prudentia disces, maiori admirationi futura haec si tuo munere publice habeantur quam si privatim conserventur. Gratitudinem cognosces et publice et privatim: publice, nam tuum, ut aliorum, nomem cum doni titulo praelo datum omnium oculis subicietur; privatim autem a me quum data occasione tuus filius huc ex privatis scholis erit ablegandus. Spes nobis facta alterius Indici corticis, similis fortean, qui apud civem quendam Delphensem. Non parum refert, quis huiusmodi donis primus ianuam aperiat. Pluribus haec rogarem si de tuo erga litteras et litteratos amore dubitarem. Hic igitur sistens Deo Opt. Max. te tuosque commendabo. Vale V. Cl. Eidib. Oct. MDXCVII.
Van Dulmen gaf hierop het hs. ten geschenke. Zie den Nomenclator p. 26 (thans hs. 266).

[p. 43]

van 1000 gulden excedeerden, en singulariteiten⁽¹⁾ de studien aengaende’ verkregen had. Wat Merula voor de bibliotheek wist te krijgen ziet men het beste uit den 2^en Catalogus der bibliotheek, door hem zelf bewerkt. Het is de ‘Catalogus principum, civitatum et singulariorum qui donatione vel inter vivos vel mortis caussa bibliothecam publicam, in Academia Lugduno-Batava institutam, liberaliter ditarunt. Lugduni Batavorum ex officina Ioannis Paetsij. 1597’. Hoewel in 1597 verschenen bevat deze catalogus de boeken die geschonken zijn tot in 1603. Blijkbaar heeft men dus een of meermalen een vervolg uitgegeven dat achter het bestaande gebonden werd. Een oorspronkelijk exemplaar zonder de vervolgen heb ik niet kunnen vinden. De catalogus legt ook een schitterend getuigenis af van de mildheid waarmede vorsten, steden en particulieren de jonge Universiteit, het troetelkind, begiftigden: de groote steden van Holland, Leiden, Dort, Haarlem, Delft gaven belangrijke en zeldzame werken, of verzamelingen van schrijvers op bepaald gebied; prins Maurits vulde de collectie Mathematici aan met alle boeken die hij op dat oogenblik kon machtig worden; boekdrukkers gaven een exemplaar hunner uitgaven; kostbare incunabels is de bibliotheek toen rijk geworden, als den Apuleius dien zij van Everard Bronchorst kreeg, een der weinige op perkament gedrukte⁽²⁾ boeken die wij bezitten; de eerste handschriften die onze zeevaarders uit Indië hadden medegebracht vonden hier eene plaats en wachtten op hem die ze zoude komen lezen en

(1) B. v. een kaijeman, een geschenk van den student Gaef.

(2) De catalogus van 1674 noemt hem een handschrift Het is een prachtig specimen der Italiaansche drukken, welker typen naar het model der toen gebruikelijke schrijfletters gesneden zijn.

[p. 44]

ontcijferen. Aan Westersche hss. ontving Merula het kostbare Williram hs. uit Egmond afkomstig en een Martialis in sierlijk Italiaansch renaissance schrift; in 't geheel komen hier 21 Latijnsche en 2 Grieksche hss. voor die door geschenk verkregen waren.

Ter versiering had men talrijke portretten gekregen; van Maurits in Januari 1600 de levensgroote portretten van zijn vader, dat thans in de leeskamer, en van hem zelf, dat op de directeurskamer hangt; op de straks genoemde afbeeldingen ziet men deze 2 naast elkaar tegen den N. muur boven den schoorsteen hangen; de kinderen van Raphelengius gaven het portret huns vaders dat nu in de ambtenaarskamer een plaats heeft gevonden. Onder de verdere ornamenten noem ik de door Melchior Lorichs geteekende afbeelding van Constantinopel in 1569⁽¹⁾, een geschenk van den rentmeester der goederen van de voormalige abdij van Egmond, Nicolaas van der Wiele, dat aan de W. zijde onder de vensters hing; en de Aard- en Hemelgloben⁽²⁾ van Jodocus Hondius.

In het Archief der bibliotheek is nog een andere catalogus, door Merula saamgesteld, welke nooit in druk is verschenen; het is: ‘Rariorum Biblioth. Acad. Lugdun. Catalogus. Compositus a P.G.F.G.N. Merula, Icto et historiarum in Acad. Lugd. Bat. prof. et ibidem bibliothecario. Anno MDCVII.D.D. Curatoribus ab eodem oblatus’. De boeken zijn in rubrieken verdeeld, ‘boucken met de handt geschreven; boucken van ouden ende welgheachten druck, etc.’ Het belang van dezen catalogus voor de geschiedenis onzer hss. ligt daarin dat alle hss. die tot 1607 gekocht zijn, vermeld worden met den naam van de vroegere eigenaars, welke hss. in den vorigen catalogus natuurlijk niet voorkomen. Merula heeft zeker van zijn relaties in Dort geprofiteerd om belangrijke aankoopen te doen op de verkooping der bibliotheken van Cornelis Rekenaer, den Dortschen rector, en vooral op die van Fr. Nansius⁽³⁾ den conrector daar, die in 1595 gestorven was; hier werd een 40 tal hss. gekocht, waaronder een prachtig Franco-Saksisch Evangeliarum (B.P.L. 48). Van de erfgenamen van Gerart Falckenburg had men een groote partij boeken met aanteekeningen in handschrift overgenomen.

De grootste kostbaarheden werden bewaard in het kamertje van den bibliothecaris, het cantoer of studoirken, dat aan de zuidzijde, bij de trap is te zoeken, en in een paar kasten die tegen dat kantoortje aanstonden.

Merula⁽⁴⁾ ging in 1607 tot herstel van gezondheid een reis naar zijn vrouws-familie in Rostock maken; hij is daar 19 Juli van dat jaar overleden. Hij is was een der. beste bibliothecarissen die de Leidsche bibliotheek gehad heeft.

(Wordt vervolgd).

P.C. Molhuysen.

(1) Onlangs uitgegeven door prof. Oberhummer o.d. titel ‘Konstantinopel unter Sultan Suleiman dein Grossen’ 1902. Hoe het naar Holland kwam is niet bekend; uit de woorden van den jongen Dousa in zijn Epistola de Itinere suo Constantinopolitano p. 25, blijkt dunkt mij dat hij het niet heeft medegebracht.

(2) Eenige jaren te voren had men 2 spheras mundi van coper gemaect uit de verstane panden in de bank van leening voor 73 gulden gekocht.

(3) Zie Schotel, de Illustre School te Dordrecht, p. 33. Naar den auctie-catalogus van Nansius zoek ik nog steeds vergeefs.

(4) Zie verder over hem S.P. Haak, Paullus Merula. Leidsche Dissertatie 1901.